Tài liệu Giáo trình Tài nguyên sinh vật và môi trường (Phần động vật) - Dương Thị Bích Huệ: ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN
KHOA MÔI TRƯỜNG
BM TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN& MÔI TRƯỜNG
Bài giảng
TÀI NGUYÊN SINH VẬT
VÀ MÔI TRƯỜNG
(PHẦN ĐỘNG VẬT)
ThS. Dương Thị Bích Huệ
THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
9/2007
Tài nguyên sinh vật
ThS. Dương Thị Bích Huệ 1
ĐỀ CƯƠNG MÔN HỌC
TÀI NGUYÊN SINH VẬT (PHẦN ĐỘNG VẬT)
(30 tiết)
Cán bộ phụ trách: Ths. Dương Thị Bích Huệ
Yêu cầu:
- Hiểu rõ sự đa dạng của giới Động vật (về loài, kích thước, hình dáng, cấu tạo,
chức năng, chu kỳ sống, cách sinh sản).
- Giá trị của đa dạng sinh học, tài nguyên động vật.
- Các vấn đề về suy giảm đa dạng sinh học động vật do các nguyên nhân săn bắt,
chặt phá rừng, thu hẹp môi trường sống, ô nhiễm môi trường,
- Các giải pháp bảo tồn tài nguyên động vật.
Nội dung:
CHƯƠNG I: SỰ ĐA DẠNG CỦA GIỚI ĐỘNG VẬT
Phần I: ...
76 trang |
Chia sẻ: quangot475 | Lượt xem: 494 | Lượt tải: 0
Bạn đang xem trước 20 trang mẫu tài liệu Giáo trình Tài nguyên sinh vật và môi trường (Phần động vật) - Dương Thị Bích Huệ, để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC TÖÏ NHIEÂN
KHOA MOÂI TRÖÔØNG
BM TAØI NGUYEÂN THIEÂN NHIEÂN& MOÂI TRÖÔØNG
Baøi giaûng
TAØI NGUYEÂN SINH VAÄT
VAØ MOÂI TRÖÔØNG
(PHAÀN ÑOÄNG VAÄT)
ThS. Döông Thò Bích Hueä
THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH
9/2007
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 1
ÑEÀ CÖÔNG MOÂN HOÏC
TAØI NGUYEÂN SINH VAÄT (PHAÀN ÑOÄNG VAÄT)
(30 tieát)
Caùn boä phuï traùch: Ths. Döông Thò Bích Hueä
Yeâu caàu:
- Hieåu roõ söï ña daïng cuûa giôùi Ñoäng vaät (veà loaøi, kích thöôùc, hình daùng, caáu taïo,
chöùc naêng, chu kyø soáng, caùch sinh saûn).
- Giaù trò cuûa ña daïng sinh hoïc, taøi nguyeân ñoäng vaät.
- Caùc vaán ñeà veà suy giaûm ña daïng sinh hoïc ñoäng vaät do caùc nguyeân nhaân saên baét,
chaët phaù röøng, thu heïp moâi tröôøng soáng, oâ nhieãm moâi tröôøng,
- Caùc giaûi phaùp baûo toàn taøi nguyeân ñoäng vaät.
Noäi dung:
CHÖÔNG I: SÖÏ ÑA DAÏNG CUÛA GIÔÙI ÑOÄNG VAÄT
Phaàn I: ÑOÄNG VAÄT KHOÂNG XÖÔNG SOÁNG
Baøi 1: NGAØNH ÑÔN BAØO ÑOÄNG VAÄT PROTOZOA
I. LÔÙP MASTIGOPHORA (Ñôn baøo ñoäng vaät coù chieân mao)
IA.Lôùp phuï Phytomastigina (Truøng roi thöïc vaät)
IB.Lôùp phuï Zoomastigina (Truøng roi ñoäng vaät)
II. LÔÙP SARCODINA
IIA.Lôùp phuï Rhizopoda (Chaân reã)
IIB.Lôùp phuï Actinopoda (Truøng chaân truï)
III. LÔÙP SPOROZOA (Ñôn baøo ñoäng vaät coù baøo töû)
IIIA.Lôùp phuï Gregarinidia (Truøng 2 ñoaïn)
IIIB.Lôùp phuï Hemosporidia (Huyeát truøng)
IV.LÔÙP CILIOPHORA (Truøng tieâm mao)
IVA.Lôùp phuï Ciliatea
IVB.Lôùp phuï Suctoria
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 2
BAØI 2: NGAØNH HAÛI MIEÂN POROZOA
I.LÔÙP CALCAREA (Haûi mieân ñaù voâi)
II.LÔÙP DEMOSPONGIDA (Haûi mieân söøng)
III.LÔÙP HEXACTINELLIDA
BAØI 3: NGAØNH RUOÄT KHOANG CNIDARIA (COELENTERATA)
I.LÔÙP HYDROZOA
II.LÔÙP SCYPHOZOA
III.LÔÙP ANTHOZOA (ACTINOZOA)
IIIA.Lôùp Octocorallina
IIIB.Lôùp Hexacorallina
BAØI 4: NGAØNH GIUN DEÏP- PLATHELMIA
I.LÔÙP TURBELLARIA (Saùn tieâm mao)
II.LÔÙP TREMATODA (Saùn laù song chuû)
III.LÔÙP CESTODA (Saùn daây)
BAØI 5: NGAØNH ASCHELMIA
I.LÔÙP ROTATORIA (Truøng baùnh xe)
II.LÔÙP NEMATODA (Giun troøn)
BAØI 6: NGAØNH GIUN ÑOÁT ANNELIDA
I.LÔÙP POLYCHAETA (Giun nhieàu tô)
IA.Lôùp phuï Errantia (Du ñònh)
IB.Lôùp Sedentaria (Truù ñònh)
II.LÔÙP OLIGOCHAETA (Giun ít tô)
III.LÔÙP ACHAETA=HIRUDINEA (Ñæa)
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 3
BAØI 7: NGAØNH THAÂN MEÀM MOLLLUSCA
I.LÔÙP AMPHINEURA (Song kinh)
II.LÔÙP GASTROPODA (Phuùc tuùc hay Chaân buïng)
IIA.Lôùp phuï Prosobranchiata
IIB.Lôùp phuï Opisthobranchiata
IIC.Lôùp phuï Pulmonata
III.LÔÙP PELECYPODA (Phuû tuùc hay Chaân rìu)
IV.LÔÙP CEPALOPODA (Ñaàu tuùc)
IVA.Lôùp phuï Dibranchiata
IVB. Lôùp phuï Tetrabranchiata
V.LÔÙP SCAPHOPODA
BAØI 8: NGAØNH TIEÁT TUÙC (CHAÂN KHÔÙP) ARTHROPODA
A. NGAØNH PHUÏ CHELICERATA
I.LÔÙP MEROSTOMATA
II.LÔÙP ARACHNIDA (Nheän)
B. NGAØNH PHUÏ MANDIBULATA
I.LÔÙP CRUSTACEN (Gíap xaùc )
IA.Lôùp phuï Branchiopoda
IB.Lôùp phuï Copepoda (Chaân cheøo)
IC.Lôùp phuï Malacostraca
II.LÔÙP CHILOPODA (Rít)
III.LÔÙP DIPLOPODA (Cuoán chieáu)
C. NGAØNH PHUÏ ANTENNATA
I.LÔÙP INSECTA (Coân truøng)
IA.Lôùp phuï Apterygota (Khoâng caùnh)
IB.Lôùp phuï Pterygota (Coù caùnh)
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 4
BAØI 9: NGAØNH DA GAI HAY DA BÌ ECHINODERMATA
I.LÔÙP CRINOIDEA (Hueä bieån)
II.LÔÙP ASTEROIDEA (Sao bieån)
III.LÔÙP OPHIUROIDEA (Sao bieån raén)
IV.LÔÙP ECHINOIDEA (Caàu gai)
IVA.Lôùp phuï Regularia(Caàu gai ñeàu)
IVB.Lôùp phuï Irregularia (Caàu gai khoâng ñeàu)
V.HOLOTHUROIDEA (Haûi saâm)
Phaàn II : ÑOÄNG VAÄT COÙ XÖÔNG SOÁNG
BAØI 1: NGAØNH NÖÛA DAÂY SOÁNG HEMICHORDATA
I.LÔÙP ENTEROPNEUSTA (Coù mang ruoät)
II.LÔÙP GRAPTOLITHIDEA (Coù mang loâng)
BAØI 2:NGAØNH COÙ DAÂY SOÁNG CHORDATA
A. NGAØNH PHUÏ UROCHORDATA (nguyeân soáng trong ñuoâi) hay
TUNICATA (coù bao)
I.LÔÙP APPENDICULARIAE (Coù cuoáng)
II.LÔÙP ASCIDIAE (Haûi tieâu)
III.LÔÙP SALPAE ( Sanpe)
B. NGAØNH PHUÏ CEPHALOCHORDATA (Ñaàu soáng ) hay
ACRANIA (Khoâng soï)
I.LÔÙP LEPTOCARDI =AMPHIOXI (Lôùp caù Löôõng tieâm )
C. NGAØNH PHUÏ VERTERBRATA (Coù xöông soáng) hay
CRANIOTA (coù hoäp soÏ)
TOÅNG LÔÙP CAÙ PISCES
I.LÔÙP CYCLOSTOMATA (Caù mieäng troøn )
II.LÔÙP CHONDRICHTHYES (Caù suïn)
III.LÔÙP OSTEICHTHYES (Caù xöông)
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 5
TOÅNG LÔÙP ÑOÄNG VAÄT BOÁN CHAÂN TETRAPODA
I.LÔÙP AMPHIBIA (Löôõng theâ, EÁch nhaùi)
IA.Lôùp phuï Temnospondyli (Ñoát soáng daøy)
IB.Lôùp phuï Lepospondyli (Ñoát soáng moûng)
IC.Lôùp phuï Salienta (EÁch nhaûy)
II.LÔÙP REPTILIA (Boø saùt)
III.LÔÙP AVES (Chim)
IIIA. Toång boä Chim chaïy Ratites
IIIB. Toång boä Chim cuït Impennnes
IIIC. Toång boä Chim bay Volantes
IV.LÔÙP MAMMALIA (Thuù)
IVA. Lôùp phuï Thuù nguyeân thuyû Prototheria
IVB. Lôùp phuï Thuù thaáp Metatheria
IVC. Lôùp phuï Thuù cao (Thuù nhau) Eutheria
CHÖÔNG II: GIAÙ TRÒ ÑA DAÏNG SINH HOÏC ÑOÄNG VAÄT
II.1. VÖÔØN QUOÁC GIA CAÙT TIEÂN (VQGCT)
II.2. ÑA DAÏNG SINH HOÏC VEÀ CAÙC THAØNH PHAÀN LOAØI ÑOÄNG VAÄT ÔÛ ÑAØ LAÏT
CHÖÔNG III: CAÙC VAÁN ÑEÀ VEÀ BAÛO TOÀN ÑA DAÏNG SINH HOÏC
ÑOÄNG VAÄT
III.1. CAÙC NGUYEÂN NHAÂN LAØM SUY GIAÛM TAØI NGUYEÂN ÑOÄNG VAÄT
III.1.1. Khai thaùc, chaët, ñoát phaù röøng
III.1.2. Chuyeån muïc ñích söû duïng ñaát röøng ngaäp maën, ñaát caùt ven bieån
III.1.3. Khai thaùc thuyû haûi saûn traùi pheùp
III.1.4. Caùc hoaït ñoäng khaùc
III.2. CAÙC VAÁN ÑEÀ MOÂI TRÖÔØNG VAØ ÑA DAÏNG SINH HOÏC ÑOÄNG VAÄT
III.2.1. Caùc vaán ñeà veà moâi tröôøng vaø ÑDSH ñoäng vaät cuûa VQG Caùt
Tieân
III.2.2. Baûo toàn ÑDSH ôû Laâm Ñoàng
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 6
III.2.3. Nguy cô bieán maát cuûa caùc loaøi quyù hieám, ñaëc höõu
III.2.3.1. Sao la Pseudoryx nghetinhensis
III.2.3.2. Seáu ñaàu ñoû Grus antigone
GIÔÙI THIEÄU
Nhöõng ñoäng vaät ña baøo ñaàu tieân xuaát hieän ôû vuøng bieån vaøo thôøi kyø Edicara
(teân cuûa moät vuøng nuùi ôû Australia) cuoái theá kyû tieàn Cambri caùch ñaây töø 700-590
trieäu naêm. Traûi qua quaù trình tieán hoaù laâu daøi nhö theá, giôùi ñoäng vaät ngaøy nay trôû
neân raát phong phuù vaø ña daïng. Soá ñoäng vaät ñaõ ñònh danh ñöôïc khoaûng 1.435.662
loaøi. Cöù moãi naêm caùc nhaø sinh hoïc laïi moâ taû theâm khoaûng 10.000 loaøi, öôùc tính
soá loaøi chöa ñöôïc moâ taû cuõng xaáp xæ con soá ñaõ ñöôïc ñònh danh töø tröôùc tôùi nay.
Döïa treân nhöõng tieâu chuaån veà hình thaùi vaø phoâi sinh hoïc, ñoäng vaät ñöôïc taâïp hôïp
trong khoaûng 30 ngaønh.
Tröø giôùi phuï ñoäng vaät nguyeân sinh Protozoa naèm ôû ranh giôùi cuûa giôùi ñoäng
vaät vaø thöïc vaät thì ñoäng vaät ñöôïc ñònh nghóa laø nhöõng sinh vaät ña baøo, coù maøng
nhaân (Eukaryot), dò döôõng (Heterotrophic). Kieåu dinh döôõng cuûa ñoäng vaät laø aên
vaøo.Thöùc aên cuûa ñoäng vaät phaûi laø sinh vaät hoaëc daãn xuaát cuûa noù nhö muøn höõu cô
hoaëc dòch töø cô theå sinh vaät (trong tröôøng hôïp ñoäng vaät kyù sinh).Ngoaøi ra, ñoäng
vaät coøn coù moät soá ñaëc tính khaùc nhö chuùng coù döï tröõ hydratcacbon ôû daïng
glycogen, teá baøo khoâng coù vaùch, lieân keát giöõa caùc teá baøo laø theå noái, lieân keát hoång
vaø lieân keát chaët cheõ. Teá baøo cuûa ñoäng vaät bieät hoaù ôû möùc cao, ñöôïc toå chöùc thaønh
moâ, moâ toå chöùc thaønh cô quan, nhieàu cô quan taäp hôïp laïi thaønh heä thoáng cô quan
chuyeân hoaù nhö tieâu hoaù, vaän chuyeån beân trong, trao ñoåi khí, vaän ñoäng, phoái hôïp,
baøi tieát vaø sinh saûn. Ñoäng vaät coù taäp tính vaän ñoäng vì theá coù cô vaø daây thaàn kinh,
ñaây laø neùt ñoäc ñaùo cuûa chuùng, tuy nhieân coù nhöõng luùc ñoäng vaät tröôûng thaønh ít
vaän ñoäng, di chuyeån. Nhöõng ñoäng vaät chuùng ta bieát ñeán nhieàu nhaát laø ñoäng vaät
coù xöông soáng nhö caù, eách nhaùi, raén, ruøa, gaø vòt, heo boø taäp hôïp trong ngaønh
phuï coù xöông soáng Vertebrata, ngaønh coù daây soáng Chordata. Toaøn boä soá ñoäng vaät
coøn laïi goïi chung laø ñoäng vaät khoâng xöông soáng Invertebrata, chieám ñeán 95% soá
loaøi.
Ñoäng vaät coù kích thöôùc lôùn nhaát laø caù voi xanh, daøi khoaûng 30m, trong khi
ñoù con giun troøn chæ daøi khoâng quaù 1mm. Söï ña daïng cuûa ñoäng vaät khoâng chæ ôû
kích thöôùc maø coøn veà hình daùng, caáu taïo, chöùc naêng, chu kyø soáng, caùch sinh
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 7
saûnÑeå coâng vieäc nghieân cöùu ñoäng vaät thuaän lôïi, ngöôøi ta phaûi saép xeáp, heä
thoáng hoaù, ñònh danh cho chuùng döïa treân nhöõng söï gioáng nhau vaø khaùc nhau cuûa
chuùng.
Phaàn I: ÑOÄNG VAÄT KHOÂNG XÖÔNG SOÁNG
Baøi 1: NGAØNH ÑÔN BAØO ÑOÄNG VAÄT PROTOZOA
Chöõ Pro coù nghóa laø tröôùc tieân, caên nguyeân vaø zoa coù nghóa laø ñoäng vaät.
Nhoùm ngaønh ñoäng vaät naøy naèm trong giôùi Protista-nhöõng sinh vaät ñôn baøo coù
maøng nhaân, laø caàu noái cuûa sinh vaät ñôn baøo vôùi giôùi ñoäng vaät. Chuùng laø nhöõng
sinh vaät ñôn baøo coù maøng nhaân, coù toå chöùc vaø chöùc naêng phöùc taïp. Teá baøo chaát
laøm taát caû caùc chöùc naêng soáng nhö tieâu hoaù, hoâ haáp, tuaàn hoaøn vaät chaát, baøi tieát,
di chuyeån vaø sinh saûn. Beân trong nguyeân sinh chaát coù moät soá noäi quan chuyeân
hoaù nhö loâng (cilia), roi ñeå di chuyeån, khoâng baøo, sôïi thaàn kinh, ñoám thò giaùc
(stigma) Ña soá soáng ôû nöôùc, ñaát aåm, maøng nöôùc bao quanh ñaát, soá khaùc kyù sinh
trong maùu, trong dòch moâ ñoäng thöïc vaät.
Protozoa gaàn ñoäng vaät hôn vì coù kieåu dinh döôõng aên vaøo, coù khaû naêng di
ñoäng vaø taäp tính gaàn ñoäng vaät. ÔÛ chuùng caùc noäi quan beân trong teá baøo gioáng vôùi
phaàn töông öùng ôû ñoäng vaät, vaùch teá baøo hoaëc khoâng coù hoaëc baèng kitin chöù
khoâng phaûi baèng cenlluloza.
PHAÂN LOAÏI:
I.LÔÙP MASTIGOPHORA (Ñôn baøo ñoäng vaät coù chieân mao):
Coù chieân mao trong toaøn theå chu kyø ñôøi soáng.
IA.Lôùp phuï Phytomastigina (Truøng roi thöïc vaät):
Trong teá baøo chaát coù laïp chöùa saéc toá quang hoaù raát gioáng saéc toá töï
döôõng ôû thöïc vaät.Thí duï: Euglena oxyuris thuoäc Boä Euglenida soáng coâ laäp,
coù hai chieân mao, cô theå deïp, vaën theo truïc, haït paramylon roõ reät.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 8
IB.Lôùp phuï Zoomastigina (Truøng roi ñoäng vaät):
Mastix-roi, sinh vaät thuoäc ngaønh naøy duøng nhieàu caùi roi ñeå ñaåy thaân
ñi.Trong teá baøo chaát khoâng coù saéc toá quang hoaù, soáng dò döôõng, chuùng
dinh döôõng hoaëc baèng caùch haáp thuï caùc phaàn töû höõu cô hoaëc aên baèng thöïc
baøo, vöøa soáng ñoäc laäp vöøa soáng coäng sinh. Thí duï: Triconympha coäng sinh
trong ruoät moái vaø tieâu hoaù cenlluloza.
II. LÔÙP SARCODINA:
IIA.Lôùp phuï Rhizopoda (Chaân reã):
Protist ñôn giaûn nhaát, cô theå traàn truïi hay coù voû cöùng che chôû. Di chuyeån
vaø aên baèng giaû tuùc. Coù theå bieán hình. Sinh saûn voâ tính baèng tröïc phaân,
maøng nhaân khoâng tan khi phaân baøo. Ñaïi dieän laø amip gaây beänh lî
Entamoeba histolytis.
IIB.Lôùp phuï Actinopoda (Truøng chaân truï):
Quanh baøo chaát coù nhieàu tia ñeå bôi vaø baét moài. Soáng phuø phieâu
trong nuôùc ngoït laø heliozoan (ñoäng vaät maët trôøi) vaø trong nöôùc bieån laø
radiolarian (ñoäng vaät phaùt xaï) coù voû baèng silicat. Voû cuûa radiolarian cheát
laéng xuoáng ñaùy bieån, coù nôi daøy haøng traêm meùt. Thí duï: Heliodiscus
thuoäc Boä Radiolarida, gai silic taïo thaønh voû coù loã.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 9
III. LÔÙP SPOROZOA (Ñôn baøo ñoäng vaät coù baøo töû):
Soáng kyù sinh, coù khaû naêng taïo ra baøo töû. Di chuyeån baèng giaû tuùc trong
traïng thaùi sinh saûn.
IIIA.Lôùp phuï Gregarinidia (Truøng 2 ñoaïn)
IV.LÔÙP CILIOPHORA (Truøng tieâm mao):
Cilio-loâng mao.
Sinh vaät duøng caùc loâng nhoû quanh teá baøo ñeå di chuyeån vaø baét moài. Ña soá
loaøi soáng ñôn doäc trong nöôùc ngoït. Teá baøo cuûa sinh vaät naøy phöùc taïp nhaát trong
taát caû caùc loaïi teá baøo. Neát ñoäc ñaùo veà di truyeàn laø coù hai loaïi nhaân trong teá baøo:
nhaân lôùn vaø nhaân beù.
Nhaân lôùn giöõ nhieäm vuï sinh saûn. Nhaân lôùn coù ít nhaát 50 baûn sao boä gen.
Gen khoâng naèm trong caùc nhieãm saéc theå maø naèm trong caùc ñôn vò nhoû hôn veà
kích thöôùc vaø nhieàu hôn veà soá löôïng. Moãi moät ñôn vò nhö theá coù haøng traêm baûn
sao cuûa vaøi gen. Nhaân lôùn kieåm soaùt chöùc naêng haøng ngaøy cuûa sinh vaät baèng
caùch toång hôïp ARN vaø caàn thieát cho sinh saûn höõu tính. Chuùng sinh saûn chuû yeáu
baèng tröïc phaân: nhaân lôùn keùo daøi vaø taùch ñoâi. Truøng ñeá giaøy Paramecium coù 1-80
nhaân beù. Nhaân beù tham gia taïo caùc bieán ñoåi di truyeàn trong thôøi giam tieáp hôïp
cuûa hai teá baøo. Söï trao ñoåi gen vaø sinh saûn ôû ciliat laø 2 quaù trình rieâng bieät.
IVA.Lôùp phuï Ciliatea:
Coù tieâm mao trong toaøn theå chu kyø ñôøi soáng.
IVB.Lôùp phuï Suctoria:
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 10
Tieâm mao bieán thaønh haáp tuùc.
BAØI 2: NGAØNH HAÛI MIEÂN (BOÏT BIEÅN) POROZOA
Ñaây laø ñoäng vaät ña baøo, coù 2 laù phoâi, caáu taïo ñôn giaûn, ñoái xöùng khoâng roõ
reät. Nöôùc ñöôïc huùt uqa caùc loã vaøo xoang mieân traøng roài ra ngoaøi theo loã to ôû phía
treân. Boït bieån dinh döôõng baèng caùch loïc, giöõ laïi nhöõng phaàn töû thöùc aên theo doøng
nöôùc. Caùc phaàn töû naøy bò dính vaøo caùc teá baøo coå aùo, roài bò bao boïc laïi vaø bò tieâu
hoaù trong caùc khoâng baøo cuûa teá baøo coå aùo hoaëc ñöôïc chuyeån cho caùc teá baøo amip
ñeå tieâu hoaù tieáp. Caùc teá baøo amip di chuyeån löûng lô trong lôùp keo trung moâ
(mesohyl) nhôø giaû tuùc. Chuùng tieâu hoaù thöùc aên baèng thöïc baøo töø caùc teá baøo coå aùo
roài mang chaát dinh döôõng ñeán caùc teá baøo khaùc. Ngoaøi taùc duïng mang thöùc aên,
doøng nöôùc coøn mang oxy cho aùcc teá baøo vaø ñöa caùc chaát thaûi laø khí carbonic vaø
amoniac ra ngoaøi.
Boït bieån coù boä xöông trong do caùc teá baøo amip tieát ra goàm gai calcit hoaëc
baèng protein hoaëc baèng caû hai chaát. Thaønh phaàn hoaù hoïc vaø hình daùng gai laø hai
cô sôû ñeå phaân loaïi Boït bieån.
Boït bieån sinh saûn voâ tính baèng caùch moïc choài. Chuùng cuõng sinh saûn höõu
tính: trong nhöõng muøa nhaát ñònh, chuùng taïo ra tinh truøng vaø tröùng. Tinh truøng bôi
ñöôïc, khi gaëp tröùng thì thuï tinh cho tröùng. Tröùng thuï tinh phaân caét thaønh aáu truøng
coù nhieàu loâng bôi (cilia) neân coù theå di chuyeån, sau ñoù laéng xuoáng ñaùy thaønh moät
con Boït bieån môùi. Boä xöông baèng protein cuûa Boït bieån (spongia) sau khi ñöôïc taåy
saïch coù theå duøng vaøo nhöõng muïc ñích khaùc nhau.
PHAÂN LOAÏI:
I.LÔÙP CALCAREA (Haûi mieân ñaù voâi):
Gai tam truï hoaëc ñôn truï baèng calcit.
II.LÔÙP DEMOSPONGIDA (Haûi mieân söøng):
Gai silic hoaëc gai söøng spongia.
III.LÔÙP HEXACTINELLIDA:
Gai silic tam truï thaúng goùc gaén vaøo nhau taïo thaønh boä xöông.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 11
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 12
BAØI 3: NGAØNH RUOÄT KHOANG CNIDARIA (COELENTERATA)
Ngaønh naøy tröôùc ñaây coù teân laø Coelenterata (Xoang traøng), hieän coù treân
10.000 loaøi, ña soá ôû bieån, goàm thuyû töùc, söùa, haûi quyø vaø san hoâ. Taát caû ñeàu coù ñoái
xöùng toaû troøn.
Thaân Cnidaria laø moät caùi tuùi vôùi xoang tieâu hoaù ôû trung taâm vaø moät loã
thoaùt, vöøa laø mieäng vöøa laø haäu moân. Caáu taïo thaân cô baûn naøy coù hai hình thaùi
chính laø polyp baát ñoäng vaø söùa bôi noåi. Maãu cuûa polyp laø thuyû töùc. Polyp hình
truï, gaén phaàn ñoái dieän cuûa mieäng vaøo giaù theå. Caùc xuùc tu luoân ñoäng ñaäy chôø con
moài. Söùa coù hình caùi duø, mieäng quay xuoáng döôùi (ngöôïc vôùi daïng thuyû töùc), löûng
lô trong nöôùc.
Moät soá loaøi Cnidaria toàn taïi caû hai daïng söùa vaø daïng polyp trong nhöõng
giai ñoaïn khaùc nhau cuûa chu kyø ñôøi soáng.
Caáu taïo thaân goàm hai lôùp teá baøo :Lôùp ngoaøi-bieåu bì (epidermis) ñeå baûo veä,
lôùp trong-vò bì (gastrodermis) coù chöùc naêng tieâu hoaù. Sau khi aên vaøo, lôùp vò bì tieát
enzym tieâu hoaù vaøo xoang. Caùc teá baøo vò bì tieâu hoaù thöùc aên baèng thöïc baøo vaø
thöùc aên ñöôïc tieâu hoaù hoaøn toaøn trong caùc khoâng baøo.
Caùc roi cuûa teá baøo vò bì rung ñoäng ñeå phaân phoái ñeàu chaát dinh döôõng.
Giöõa hai lôùp bì laø lôùp keo (megolea), lôùp naøy moûng, khoâng coù caáu taïo teá baøo ôû
Thuyû töùc nhöng laïi coù caáu taïi teá baøo ôû Haûi quyø. Cnidaria aên ñoäng vaät, duøng caùc
xuùc tu quanh mieäng ñeå baét moài. Phaàn khoâng tieâu hoaù ñöôïc laïi thaûi ra ngoaøi theo
loã thoaùt duy nhaát. Xuùc tu ñöôïc trang bò caùc thích ty baøo (cnidocyte) ñeå töï veä vaø
baét moài. Cô vaø thaàn kinh daïng sô khai.
San hoâ coù boä xöông ngoaøi baèng voâi.
Ngaønh Cnidaria coù ba lôùp laø :
I.LÔÙP HYDROZOA (Lôùp Thuyû töùc):
Hoác dinh döôõng khoâng coù vaùch ngaên. Thí duï Hydra thuoäc Boä Hydrida, coù
theå sinh saûn voâ tính baèng caùch naåy choài.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 13
II.LÔÙP SCYPHOZOA (Lôùp Söùa):
Hoác tieâu hoaù cuûa polyp coù 4 vaùch ngaên.
III.LÔÙP ANTHOZOA (ACTINOZOA) (Lôùp San hoâ-Haûi quyø):
Hoác dinh döôõng coù nhieàu vaùch ngaên xeáp thaønh chu kyø vaùch.
IIIA.Lôùp Octocorallina:
Chu kyø vaùch ngaên vaø soá xuùc tu laø 8 hay boäi soá cuûa 8.
Thí duï:Tubipora vaø Gorgonia
IIIB.Lôùp Hexacorallina:
Chu kyø vaùch vaø soá haøng xuùc tu laø 6 hay boäi soá cuûa 6.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 14
Thí duï: Antipathes, Fungia, Galaxea vaø Herpolitha.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 15
BAØI 4: NGAØNH GIUN DEÏP- PLATHELMIA
Giun deïp khoâng coù xoang thaân, ñoái xöùng hai beân. Giun deïp khaùc vôùi
Cnidaria ôû choã coù 3 laù phoâi (coù theâm trung phoâi bì), coù moät soá cô quan vaø heä caùc
cô quan roõ raøng. Tuy nhieân, oáng tieâu hoaù giun deïp gioáng nhö Cnidaria. Ñoù laø moät
xoang buïng vaø chæ coù moät loái thoaùt, vöøa laø mieäng vöøa laø haäu moân.
Ngaønh naøy coù treân 15.000 loaøi taâp trung trong 3 lôùp:
I.LÔÙP TURBELLARIA( Saùn tieâm mao)
II.LÔÙP TREMATODA (Saùn laù song chuû)
III.LÔÙP CESTODA (Saùn daây)
Moät ñaïi dieän cho caû ngaønh laø giun deïp Planaria ôû nöôùc ngoït, thuoäc gioáng
Dugesia, Lôùp Turbellaria, daøi khoaûng 15mm. Giun deïp ñaõ coù heä tieâu hoaù, thaàn
kinh, baøi tieát, sinh duïc rieâng vaø roõ raøng nhöng coøn thieáu heä hoâ haáp vaø heä tuaàn
hoaøn. Giun deïp coù xoang buïng chia thaønh nhieàu nhaùnh, phaân boå thöùc aên khaép cô
theå. Chaát thaûi laø khí amoniac khueách taùn vaøo moâi tröôøng. Coù boä maùy baøi tieát ñeå
caân baèng aùp suaát thaåm thaáu. Giun deïp vaän ñoäng baèng caùc loâng phía buïng vaø heä
cô. Ñaàu coù caëp ñoám maét vaø xuùc tu laøm chöùc naêng khöùu giaùc. Heä thaàn kinh cuûa
giun deïp coù naõo th6eû, phöùc taïp hôn Cnidaria. Laø ñoäng vaät löôõng tính, töøng caù theå
coù theå töï thuï tinh ñeå sinh saûn vaø cuõng coù theå giao phoái cheùo, sinh saûn voâ tính nhôø
taùi sinh do veát thöông.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 16
BAØI 5: NGAØNH ASCHELMIA
Soáng töï do hay kyù sinh.Trung bì chöa taïo ra xoang thöïc neân goïi laø xoang
giaû(Pseudocoelomata).
I.LÔÙP ROTATORIA (Luaân truøng-Truøng baùnh xe):
Laø ñoäng vaät coù kích thöôùc nhoû (0,05 –2mm), chuû yeáu soáng ôû nöôùc ngoït,
moät soá soáng ôû bieån vaø ñaát aåm. Laø ñoäng vaät ña baøo tuy coù khi coøn nhoû hôn caû
protozoa, coù oáng tieâu hoaù hoaøn chænh, caùc heä cô quan chuyeân hoùa naèm trong
xoang th6an. Goïi laø Luaân truøng vì coù moät voøng tieâm mao (loâng) taïo neân doøng nöôùc
xoaùy chaûy vaøo mieäng. Sau mieäng laø moät cô quan nhö haøm coù khaû naêng nghieàn
thöùc aên, chuû yeáu laø vi sinh vaät.
Luaân truøng sinh saûn raát khaùc thöôøng: Moät soá loaøi coù khaû naêng trinh saûn: töø
tröùng khoâng thuï tinh cho ra nhieàu caùi hôn; moät soá loaøi khaùc cho ra 2 kieåu tröùng,
phaùt trieån theo kieåu trinh saûn:1 kieåu cho ra moät caùi, 1 kieåu cho ra ñöïc thoaùi hoaù,
khoâng dinh döôõng. Con ñöïc cho ra tinh truøng, nhöõng tinh truøng naøy thuï tinh cho
tröùng, töø ñoù hình thaønh hôïp töû ñeà khaùng, coù theå soáng trong nhöõng ao khoâ caïn.
Gaëp ñieàu kieän thuaän lôïi, caùc hôïp töû thoaùt khoûi tình traïng nguû, nôû ra Luaân truøng
caùi sinh saûn baèng trinh saûn cho ñeán khi gaëp laïi ñieàu kieän baát lôïi.
Luaân truøng laø thöùc aên toát cho caùc con cuûa nhieàu loaøi. Moät soá loaøi ñaõ ñöôïc
gaây nuoâi, laøm thöùc aên khi öông caù boät.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 17
II.LÔÙP NEMATODA (Tuyeán truøng -Giun troøn):
Thaân tuyeán truøng thon, daøi (1mm ñeán treân 1mm), nhoïn ôû hai ñaàu, coù tieát
dieän hình troøn. Thaân khoâng coù loâng cuõng nhö roi, thaäm chí tinh truøng coù daïng
amip. Beân ngoaøi laø lôùp cuticle trong suoát vaø dai. Phía döôùi laø lôùp cô doïc, khoâng coù
cô voøng. Giöõa ruoät vaø cô theå laø xoang giaû, chöùa ñaày dòch vôùi aùp suaát lôùn (leân ñeán
15-20 mmHg). Chính nhôø theá tuyeán truøng coù dieän tích troøn vaø xoang thaân ñaày
dòch coù taùc duïng nhö moät boä xöông thuyû tónh. Chuùng vaän ñoäng khoù khaên nhö
nhöõng caùi que ñaøn hoài, chæ thích hôïp vôùi moâi tröôøng dòch loûng. Tuyeán truøng coù
oáng tieâu hoaù hoaøn thieän, moät muùt laø mieäng, moät muùt laø haäu moân.
Tuyeán truøng sinh saûn höõu tính. Ña soá loaøi phaân tính, caùi thöôøng lôùn hôn
ñöïc. Thuï tinh trong. Moãi ngaøy giun caùi coù theå ñeû ñeán 100.000 tröùng. Hôïp töû cuûa
ña soá loaøi chiuï ñöôïc ñieàu kieän khaéc nghieät. Ña soá tuyeán truøng soáng ôû ñaát aåm,
trong chaát höõu cô ñang phaân huyû ôû ñaùy hoà vaø ñaïi döông, coù vai troø quan troïng
trong phaân huyû vaø tuaàn hoaøn chaát dinh döôõng.
Nhieàu loaøi Nematoda laø ñòch haïi cuûa reã thöïc vaät, moät soá lôùn khaùc kyù sinh
ôû ñoäng vaät. Ngöôøi laø kyù chuû cuûa ít nhaát 50 loaøi tuyeán truøng, trong ñoù thöôøng gaëp
nhaát laø giun ñuõa Ascaris lumbricoides, giun kim Enterobius sp., giun toùc
Trichurus sp.Beänh giun thöôøng laây lan theo ñöôøng tieâu hoaù (tröùng giun töø ngöôøi
beänh ra ngoaøi theo phaân laïi nhieãm vaøo thöùc aên thieáu veä sinh). Beänh chaân voi ôû
ngöôøi do moät loaøi tuyeán truøng vôùi soá caù theå raát lôùn laøm taéc ngheõn caùc maïch baïch
huyeát gaây neân.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 18
BAØI 6: NGAØNH GIUN ÑOÁT ANNELIDA
Ñoäng vaät ngaønh naøy coù thaân phaân thaønh nhieàu ñoát. Coù khoaûng 10.000
loaøidaøi töø döôùi 1mm ñeán 3mm (giun ñaát khoång loà ôû UÙc). Coù 3 lôùp laø :
I.LÔÙP POLYCHAETA (Giun nhieàu tô)
IA.Lôùp phuï Errantia (Du ñònh): Ñaïi dieän laø Röôi Nereis
IB.Lôùp Sedentaria (Truù ñònh)
II.LÔÙP OLIGOCHAETA(Giun ít tô): Ñaïi dieän laø giun ñaát Lumbricus sp.
III.LÔÙP ACHAETA=HIRUDINEA (Ñæa)
Giun ñaát Lumbricus sp. laø ñaïi dieän cho caû ngaønh. Xoang thaân giun ñaát coù
vaùch ngang, ngaên theo ñoát. OÁng tieâu hoaù vaø maïch maùu truïc xuyeân suoát chieáu daøi.
Heä tieâu hoaù goàm haàu, noäi thöïc quaûn, dieàu, meà vaø ruoät. Heä tuaàn hoaøn kín, maùu coù
hemoglobin. Maïch löng vaø buïng noái nhau baèng caùc maïch ñoát voøng troøn. Maïch
löng cuøng 5 caëp maïch voøng quanh vuøng noäi thöïc quaûn bôm maùu nhö moät traùi tim.
Moãi ñoát coù moät caëp khaåu thaän coù gaén pheãu mang loâng nhöng ñeå bôm caùc chaát
thaûi töø maùu vaø xoang ra ngoaøi. Giun ñaát hoâ haáp baèng da neân caàn moät lôùp nöôùc
moûng treân da. Heä thaàn kinh goàm moät caëp haïch naõo, moät caëp daây thaàn kinh
buïng, töø ñoù toaû ra caùc haïch ñoát. Giun ñaát löôõng tính nhöng khoâng töï thuï tinh
ñöôïc. Giun ñaát noùi chung coù theå taùi sinh, coù theå coi ñoù laø moät hình thöùc sinh saûn
voâ tính.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 19
BAØI 7 :NGAØNH THAÂN MEÀM MOLLLUSCA
Molluscus –meàm .Ngaønh naøy coù hôn 100.000 loaøi ñaõ ñöôïc bieát, veà soá loaøi
trong moät ngaønh, noù chæ ñöùng sau ngaønh Chaân khôùp Arthropoda. ÔÛ nöôùc ta,
thöôøng gaëp caùc loaøi thaân meàm laø Seân, oác, trai, soø, möïc, baïch tuoäc. Ña soá coù voû
baèng ñaù voâi, soáng ôû bieån. ÔÛ möïc nang voû bieán vaøo beân trong coøn ôû baïch tuoäc voû
bieán maát hoaøn toaøn.
Caùc ñoäng vaät thaân meàm coù chung moät sô ñoà caáu taïo cô theå. Ñoù laø 4 phaàn
chính: chaân baèng cô theå ñeå di chuyeån, khoái taïng goàm caùc cô quan beân trong, lôùp
aùo vaø voû ôû ña soá loaøi. Lôùp aùo laø neáp cuoän cuûa moâ bao phuû khoái taïng vaø coù theå tieát
ra voû. Ña soá thaân meàm baét moài baèng caùi löôõi coù gaén baøn caøo. Tröø Seân, ña soá thaân
meàm phaân tính, nghóa laø caùc caù theå ñöïc vaø caùi rieâng bieät .
Ñôøi soáng moät soá thaân meàm ôû bieån gioáng vôùi giun ñoát Annelida tuy th6an
meàm khoâng coù caáu taïo phaân ñoát. Ña soá caùc nhaø ñoäng vaät cho raèng thaân meàm vaø
giun ñoát coù chung toå tieân gioáng giun deïp. Thaân meàm goàm caùc lôùp sau ñaây:
I.LÔÙP AMPHINEURA (Song kinh)
II.LÔÙP GASTROPODA (Phuùc tuùc hay Chaân buïng)
IIA.Lôùp phuï Prosobranchiata:
Thí duï:Oác baøo ngö Haliotis, oác döøa Nerita, Trichus, Turbo, oác böu Pila, oác
gaïo Viviparus, oác höông Babylonia, oác söù Cypraea, oác gai Murex, oác môû
Polynices,Oliva, oác baøn tay Pteroceras, Tonna, Melo melo
IIB.Lôùp phuï Opisthobranchiata:
Thí duï: Bulla.
IIC.Lôùp phuï Pulmonata
Thí duï: oác seân Achatina.
III.LÔÙP PELECYPODA (Phuû tuùc hay Chaân rìu):
Voû goàm hai naép phaûi vaø traùi.
Thí duï: Soø huyeát Arca, veïm Mytilus, Pecten, Amussium, Trai ngoïc
Avicula, heán Corbicula, haøu Ostrea, ngheâu Merethrix
IV.LÔÙP CEPALOPODA (Ñaàu tuùc-Chaân ñaàu)
IVA.Lôùp phuï Dibranchiata: Coù 2 mang ñeå thôû.
Thí duï: Möïc nang Sepia, baïch tuoäc Otopus
IVB. Lôùp phuï Tetrabranchiata: 4 mang.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 20
Thí duï: OÁc anh vuõ Nautilus.
V.LÔÙP SCAPHOPODA
Thí duï: Dentalium coù voû hình thoi uoán cong nhö caùi ngaø voi.
ÔÛ nöôùc ta, thöôøng gaëp nhaát laø caùc lôùp Chaân buïng Gastropoda (treân 75.000
loaøi) nhö oác, Hai voû nhö trai, soø vaø Chaân ñaàu Cephalopoda nhö möïc, baïch tuoäc.
BAØI 8: NGAØNH TIEÁT TUÙC (CHAÂN KHÔÙP) ARTHROPODA
Soá caù theå cuûa ngaønh Chaân khôùp, trong ñoù coù giaùp xaùc (toâm, cua), nheän vaø
coân truøng khoaûng 1018 caù theå. Soá loaøi Chaân khôùp ñöôïc moâ taû ñaõ gaàn con soá moät
trieäu. Cöù 3 ñoäng vaät thì coù 2 laø Chaân khôùp. Chaân khôùp soáng khaép nôi trong sinh
quyeån. Ñaây laø ngaønh thònh vöôïng nhaát trong giôùi ñoäng vaät xeùt veà söï ña daïng loaøi,
söï phaân boá vaø soá löôïng tuyeät ñoái. Caùc phuï boä cuaû Chaân khôùp lieân keát vôùi nhau vaø
coù nhieàu bieán ñoåi ñeå boø, baét moài, caûm giaùc, giao phoái vaø töï veä. Thaân cuûa Chaân
khôùp ñöôïc bao boïc baèng lôùp cuticle, moät boä xöông ngoaøi caáu taïo baèng nhöõng lôùp
protein vaø chitin.
Chitin laø moät glucid phöùc taïp, phaân töû cuûa noù goàm nhieàu ñôn vò laø acetyl-
glucozamin. Lôùp cuticle coù theå daøy, moûng tuyø theo vò trí treân cô theå. Boä xöông
ngoaøi vöøa baûo veä vöøa laøm choã döïa cho cô ñeå vaän ñoäng caùc phuï boä. Ñeå sinh
tröôûng, töøng thôøi gian, Chaân khôùp phaûi boû boä voû ngoaøi vaø tieát ra boä voû non môùi to
hôn. Quaù trình naøy ñöôïc goïi laø söï loät xaùc.
Chaân khôùp coù caùc giaùc quan phaùt trieån laø maét, khöùu giaùc, caùc anten ñeå sôø
moù vaø baét muøi. Caùc giaùc quan taäp trung ôû ñaàu (goïi laø ñaàu hoaù). Heä tuaàn hoaøn hôû
vôùi chaát loûng ñöôïc goïi laø haemolymph (thay vì goïi laø maùu nhö ôû caùc ñoäng vaät coù
heä tuaàn hoaøn kín) vaø quaû tim. Tim coù nhieàu ngaên (ôû daùn coù 10 ngaên), hai beân coù
loã van ñoùng môû nhòp nhaøng, haemolymph töø tim qua caùc ñoäng maïch vaøo caùc
huyeát xoang bao quanh caùc cô quan vaø moâ. Chaát loûng naøy trôû laïi tim qua caùc khe
coù van. Huyeát xoang khoâng phaûi laø xoang thaân nhöng to hôn xoang thaân vaø laø
xoang chính trong cô theå coân truøng tröôûng thaønh.
Chaân khôùp treân caïn coù heä thoáng oáng khí ñi khaép cô theå thay cho maïch
maùu. Heä thoáng naøy noái lieàn vôùi caùc tuùi chöùa khí vaø loã thôû. Cô quan hoâ haáp cuûa
Chaân khôùp ôû nöôùc laø mang vôùi phaàn môû roäng troâng nhö loâng vuõ thích nghi ñeå trao
ñoåi khí trong moâi tröôøng nöôùc. Veà phaân loaïi, Chaân khôùp coù caùc ngaønh phuï sau :
A. NGAØNH PHUÏ CHELICERATA
I.LÔÙP MEROSTOMATA:
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 21
Soáng ôû nöôùc maën hay lôï. Hoá haáp baèng mang, mang naèm treân caùc phuï boä buïng.
Thí duï: Sam Tachypleus –Boä Siphosurida.
II.LÔÙP ARACHNIDA (Nheän):
Soáng treân caïn, hoâ haáp baèng phoåi laù saùch, khí quaûn hay vaùch thaân.
Thí duï: Boø caïp Euscorpius, Nheän nhaø Philodromus
B. NGAØNH PHUÏ MANDIBULATA
I.LÔÙP CRUSTACEN (Gíap xaùc ):
Hoâ haáp baèng mang, coù 2 ñoâi raâu. Ngoaïi coát heä thaám calci, ñeå taêng tröôûng,
sinh vaät phaûi loät xaùc. Thaân goàm nhieàu ñoát, moãi ñoát thöôøng coù moät ñoâi phuï boä.
IA.Lôùp phuï Branchiopoda :
Raâu nhoû, phuï boä öùc moûng, hình laù. Khoâng coù phuï boä buïng.
Thí duï: Artermia salina.
IB.Lôùp phuï Copepoda (Chaân cheøo):
Coù 2 ñoâi raâu, soáng töï do. Thí duï: Balanus, Lepas.
IC.Lôùp phuï Malacostraca
Thí duï: Toâm tít Squilla .
Caùc loaøi toâm Penaeus sp.
Cua ñaù Parthenope
Gheï Portunus.
II.LÔÙP CHILOPODA (Rít):
Laø sinh vaät aên thòt, moãi ñoát thaân coù moät ñoâi chaân, ñaàu coù moät ñoâi raâu, ñoâi
chaân haøm bieán thaønh moùc noïc ñoäc.
Thí duï: Rít Scolopendra.
III.LÔÙP DIPLOPODA (Cuoán chieáu):
Aên caây coû, caùc ñoát thaân dính laïi töøng ñoâi.
Thí duï: Cuoán chieáu Iulus terrestris.
C. NGAØNH PHUÏ ANTENNATA
I.LÔÙP INSECTA (Coân truøng)
IA.Lôùp phuï Apterygota (Khoâng caùnh):
Kích thöôùc nhoû, phuï boä kieåu nghieàn, khoâng bieán thaùi.
Thí duï: Con ba ñuoâi Lepisma, thöôøng gaëp trong saùch cuõ, keû vaùn .
IB.Lôùp phuï Pterygota (Coù caùnh):
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 22
Coù caùnh, coù khi thoaùi hoaù bieán maát. Goàm 2 nhoùm :
+Baùn bieán thaùi (Hemimetabola):
Thí duï: Giaùn Periplaneta
Chuoàn chuoàn ngoâ Libellula
Ve saàu Cicada
Bieán thaùi hoaøn toaøn (Holometabola):
Thí duï: Böôùm caûi Pieris
Böôùm phöôïng Papilio
Muoãi Culex
Ruoài Musca
Caùnh cam Melolontha
BAØI 9: NGAØNH DA GAI HAY DA BÌ ECHINODERMATA
Laø ñoäng vaät soáng dính baùm, ít vaän ñoäng, di ñoäng, coù ñoái xöùng toaû troøn.
Thaân da gai thöôøng coù 5 caùnh. Lôùp da moûng beân ngoaøi phuû laáy boä xöông moûng
baèng voâi beân trong. Nhöõng gai cuûa chuùng coù chöùc naêng khaùc nhau: Moät soá coù theå
chích khi bò taán coâng. Ñieåm ñoäc ñaùo cuûa ñoäng vaät da gai laø heä maïch tröôùc goàm
nhöõng keânh nhoû vaø toaû thaønh chaân oáng laøm nhieäm vuï vaän ñoäng, dinh döôõng vaø
trao ñoåi khí.
Da gai sinh saûn höõu tính: nhöõng con ñöïc vaø caùi rieâng bieät phoùng thích caùc
giao töû vaøo nöôùc bieån. Söï thuï tinh vaø söï phaùt rieån phoâi xaûy ra ôû ñoù. Aáu truøng môùi
nôû ñoái xöùng hai beân, sau khi bieán thaùi trôû thaønh con tröôûng thaùnh thì coù ñoái xöùng
toaû troøn.
Sao bieån coù theå baùm raát chaéc nhôø nhöõng caùi chaân oáng. Noù thöôøng aên soø,
trai baèng caùch duøng caùc caùnh sao oâm chaët laáy con moài ñaõ kheùp chaët hai voû. Chôø
cho con moài moûi, heù môû voû ra, sao bieån loän daï daøy cuûa noù ra ngoaøi, luoàn vaøo beân
trong con soø. OÁng tieâu hoaù tieát ra dòch ñeå tieâu hoaù con moài beân trong voû.
Sao bieån vaø nhieàu loaøi da gai khaùc coù khaû naêng taùi sinh raát lôùn. Taùi sinh
toaøn phaàn laø moät caùch sinh saûn cuûa chuùng.
Ngaønh da gai coù 6.000 loaøi, ñeàu soáng ôû bieån vôùi 5 lôùp, ñoù laø:
I.LÔÙP CRINOIDEA (Hueä bieån):
-Coù tay, tay cöû ñoäng ñöôïc do nhieàu taám calcit laø ñoát tay.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 23
-Ñaøi thaân do nhieàu maûnh calcit gheùp laïi vaø coù moät maøng ñaäy leân.
-Mieäng quay leân treân.
Thí duï: Antedon.
II.LÔÙP ASTEROIDEA (Sao bieån):
-Thaân deïp hìng ngoâi sao.
-Mieäng ôû trung taâm maët buïng, töø ñoù coù 5 maûnh du tuùc chaïy ra 5 caùnh tay,
trong moãi maûnh coù 2-4 haøng du tuùc.
-Haäu moân ôû maët löng.
Thí duï: Astropecten
Asterias
III.LÔÙP OPHIUROIDEA (Sao bieån raén – Sao caùnh raén ):
-Coù ñaøi thaân nhoû, ñoùng khôùp vôùi 5 caùnh tay gioáng hình con raén.
-Mieäng ôû trung taâm maët buïng, hìnhh ngoâi sao.
Thí duï: Ophiothrix
IV.LÔÙP ECHINOIDEA (Caàu gai):
-Khoâng coù tay, coù voû cöùng vôùi gai linh ñoäng.
-Voû coù theå caân xöùng hay khoâng caân xöùng.
IVA.Lôùp phuï Regularia(Caàu gai ñeàu):
-Voû hình caàu, caân xöùng nguõ giaùc.
-Haäu moân vaø mieäng ôû trung taâm cuûa voû:Haäu moân ôû trung taám maët
löng, mieäng ôû trung taâm maët buïng.
Thí duï: Nhum ñen Astropyra
Caàu gai soï Trypneustes
Caàu gai ñaù Echinometra
IVB.Lôùp phuï Irregularia (Caàu gai khoâng ñeàu):
-Vuøng haäu moân vaø vuøng mieäng leäch ra khoûi trung taâm cuûa voû.
Thí duï:Echinodiscus
V.HOLOTHUROIDEA (Haûi saâm):
-Thaân troøn daøi, mieäng vaø haäu moân ôû hai ñaàu ñoái dieän .
-Quanh mieäng coù voøng xuùc tu.
Thí duï: Haûi saâm Holothuria
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 24
Phaàn II : ÑOÄNG VAÄT COÙ XÖÔNG SOÁNG
BAØI 1:NGAØNH NÖÛA DAÂY SOÁNG HEMICHORDATA
Ñöôïc xem nhö vò trí trung gian giöõa ngaønh Da gai Echinodermata vaø ngaønh
coù daây soáng Chordata.
Ngaønh Hemichordata goàm nhöõng ñoäng vaät ôû bieån coù thaân hình giun, soáng
ñaøo hay baùm ôû ñaùy.
Trong yeát haàu vaùch nhaên coù loã thuûng nhö khe mang coù maàm xoang thaàn
kinh, daây soáng khoâng phaùt trieån.
Ngaønh Nöûa daây soáng coù 2 lôùp :
I.LÔÙP ENTEROPNEUSTA (Coù mang ruoät): Sinh saûn höõu tính.
II.LÔÙP GRAPTOLITHIDEA (Coù mang loâng): Sinh saûn theo loái naûy choài vaø höõu
tính.
Lôùp tieán boä hôn laø Enteropneusta, vôùi ñaïi dieän laø Sun giaûi Balanoglossus
troâng gioáng nhö con giun. ÔÛ phaàn haàu cuûa thaân coù nhieàu caëp khe hôû gioáng nhö
khe mang cuûa ñoäng vaät coù daây soáng coù mang. Heä thaàn kinh goàm moät truïc daøi
theo löng, mieäng naèm ôû döôùi thaân. Töø muùt tröôùc cuûa oáng tieâu hoaù ñi vaøo xoang
cuûa voøi laø moät ñoïan ngaén hình que maø tröôùc ñaây ñöôïc moâ taû nhö moät daây soáng
ngaén.Töø ñoù môùi coù teân laø ngaønh “nöûa daây soáng”.Nhöng ngaøy nay ngöôøi ta khoâng
coi ñoù laø cô quan töông ñoàng cuøa daây soáng.
Ñoäng vaät thuoäc lôùp Enteropneusta vöøa coù neùt töông töï Sao bieån vöøa coù neùt
gioáng ngaønh coù daây soáng neân ñöôïc coi laø toå tieân chung vôùi caû hai ngaønh.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 25
BAØI 2: NGAØNH COÙ DAÂY SOÁNG CHORDATA
Taát caû caùc loaøi ñoäng vaät thuoäc ngaønh naøy coù nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn sau:
coù oáng thaàn kinh löng (tuyû soáng), cô phaân ñoát doïc theo thaân. Trong ñôøi, ít nhaát coù
luùc coù caùc ñaëc ñieåm veà caáu taïo laø tuùi mang vaø khe mang vaø daây soáng löng. ÔÛ caù,
mang thay cho tuùi mang vaø khe mang. ÔÛ ñoäng vaät coù xöông soáng thì coät soáng
baèng suïn hoaëc baèng xöông thay cho daây soáng. ÔÛ caùc ñoäng vaät tieàn Daây soáng nhö
haûi tieâu vaø caù löôõng tieâm Amphioxus thì daây soáng toàn taïi suoát ñôøi.
A. NGAØNH PHUÏ UROCHORDATA (Nguyeân soáng trong ñuoâi) hay
TUNICATA (Coù bao):
Ngaønh naøy coù khoaûng 2.000 loaøi. Ña soá coù taát caû 3 ñaëc ñieåm cuûa ngaønh
coù daây soáng Chordata laø:mang haàu, daây soáng vaø oáng thaàn kinh luùc coøn laø aáu
truøng nhöng khi tröôûng thaønh thì maát daây soáng vaø oáng thaàn kinh sau khi bieán
thaùi. Taát caû soáng ôû bieån, soáng ñôn ñoäc hay thaønh taäp ñoaøn, töï do hay baùm vaøo
giaù theå. Nhieàu loaøi sinh saûn voâ tính, ñoù laø ñieàu raát hieám thaáy ôû ñoäng vaät Coù
daây soáng.
I.LÔÙP APPENDICULARIAE (Coù cuoáng):
Soáng phieâu sinh, beân ngoaøi theâm moät voû hay phoøng, ñuoâi vaø daây soáng coøn
trong sinh vaät tröôûng thaønh.
Loã nöôùc vaøo coù löôùi che, voû trong coù theâm löôùi hình pheãu gaén vaøo mieäng
sinh vaät ñeå baét moài khi doøng nöôùc qua phoøng. Ñuoâi di chuyeån taïo luoàn nöôùc chui
qua voû ñeå ñaåy “phoøng” ñi. Ñuoâi coù nguyeân soáng, daây thaàn kinh vaø cô.
II.LÔÙP ASCIDIAE (Haûi tieâu):
Goàm caùc loaïi coù bao soáng ôû bieån, nguyeân soáng coù ôû trong ñuoâi aáu truøng,
con tröôûng thaønh ruïng ñuoâi. Haûi tieâu soáng ñôn ñoäc hay taäp ñoaøn. Taäp ñoaøn hình
thaønh baèng caùch sinh choài.
Ñaïi dieän Coù bao laø Haûi tieâu Ascidia, laø loaøi coù bao(hay aùo) Tunica do chaát
Tunicine laøm ra, soáng coá ñònh baèng caùch gaén chaët vaøo caùc giaù theå ôû ñaùy bieån do
caùc reã baùm.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 26
-Heä tuaàn hoaøn laø heä hôû, tim laø moät tuùi gaàn daï daøy coù 2 maïch: tröôùc ñeán
mang, sau ñeán heä tieâu hoaù vaø caùc mao maïch mang. Maùu goàm huyeát töông vaø
huyeát caàu.
-Heä baøi tieát phaân taùn, do nhöõng teá baøo tích tröõ urat, acid uric laøm thaønh tuùi
tieát ôû trong khuùc ruïoât. Ñoù laø thaän tích tröõ.
-Heä sinh duïc coù caû hai tuyeán ñöïc, caùi trong moät sinh vaät nhöng khoâng
chín moät luùc. Saûn phaåm sinh duïc theo oáng daãn sinh duïc ñoå ra ngoaøi qua huyeät.
III.LÔÙP SALPAE ( Sanpe):
Caùc loaøi coù bao soáng phieâu sinh, ñôn ñoäc hay taäp ñoaøn. Coù chu kyø soáng
luaân phieân.
B. NGAØNH PHUÏ CEPHALOCHORDATA (Ñaàu soáng ) hay ACRANIA
(Khoâng hoäp soï) :
Nguyeân soáng toàn taïi trong sinh vaät tröôûng thaønh, chaïy doïc phía löng töø ñaàu
ñeán ñuoâi, oáng thaàn kinh chöa phaân hoaù thaønh naõo boä vaø tuyû soáng. Chöa coù tim
thaät söï. Sinh vaät soáng vuøi trong caùt ôû ñaùy bieån noâng, nöôùc bieån trong.
Ngaønh phuï Ñaàu soáng Cephalochordata chæ coù lôùp Amphioxi, Boä
Amphioxiformes vôùi 1 hoï Branchiostomidae coù 2 gioáng vaø 13 loaøi.
I.LÔÙP LEPTOCARDI =AMPHIOXI (Lôùp caù Löôõng tieâm ):
Ñaïi dieän ngaønh Ñaàu soáng Cephalochordata laø caù Löôõng tieâm (hay caù guoät)
Amphioxus belcheri vôùi cô theå trong suoát coù theå quan saùt beân trong. Coù moâ naâng
ñôõ chính laø daây soáng.
-Heä thaàn kinh: Oáng thaàn kinh chaïy doïc theo thaân, phía tröôùc hôi phình to
taïo thaønh tuùi naõo, treân tuùi naõo coù nhöõng ñieåm ñen - maét Hesse- laø nhöõng teá baøo
caûm nhaän aùnh saùng vaø caûm nhieät.
-Heä hoâ haáp :Yeát haàu roäng coù nhieàu khe mang (>100) xeáp cheùo, bao quanh
haàu coù xoang bao mang hay phoøng mang.
-Heä tuaàn hoaøn laø heä kín tieâu bieåu cho ngaønh. Maùu goàm huyeát töông voâ saéc
vaø huyeát caàu amybocyt. Tim chæ laø moät tuùi moûng.
-Heä baøi tieát : Moãi ñoâi vaønh mang coù gaén moät ñoâi sô thaän môû vaøo xong.
-Heä sinh duïc :Hai phaùi rieâng bieät coù 26 ñoâi sinh tuyeán xeáp doïc hai beân
phoøng mang. Khi tuyeán chín giao töû seõ theo keõ nöùt cuûa sinh tuyeán ra phoøng mang
qua loã buïng thuï tinh trong nöôùc.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 27
Ngöôøi ta coù theå khai thaùc loaøi caù naøy ñeå laøm thöïc phaåm. Amphioxus
belcheri ñöôïc ghi vaøo Saùch ñoû Vieät Nam laø loaøi caù bieån coù theå bò ñe doïa tuyeät
chuûng.
C. NGAØNH PHUÏ VERTERBRATA (Coù xöông soáng) hay CRANIOTA
(Coù hoäp soÏ):
TOÅNG LÔÙP CAÙ PISCES
I.LÔÙP CYCLOSTOMATA (Caù mieäng troøn ):
Lôùp Caù mieäng troøn goàm moät soá loaøi ñöôïc coi nhö laø nhoùm caù nguyeân thuyû:
Khoâng coù haøm, mieäng luoân luoân môû roäng; khoâng chi chaün; cô quan hoâ haáp goàm
5-15 ñoâi tuùi mang. Vôùi ñaïi dieän laø Caù baùm Lampetra, cô theå thon daøi gioáng nhö
raén, coù ñôøi soáng nöûa kyù sinh baùm vaøo caù (soáng hoaëc cheát ) khaùc ñeå huùt maùu vaø
dòch moâ cuûa kyù chuû. Soáng ôû bieån hay cöûa soâng, loaøi ôû bieån thöôøng di cö vaøo soâng
ñeå sinh saûn.
-Moâ naâng ñôõ : Daây soáng laøm truïc cô theå laø moät thoi suïn ñaøn hoài ñöôïc bao
boïc bôûi maøng lieân keát, phaàn löng coù hai suïn laø ñoát xöông soáng sô khai.
-Heä thaàn kinh : goàm naõo boä vaø tuyû soáng. Naõo boä goàm naõo tröôùc, Naõo
trung gian, naõo giöõa, naõo sau vaø naõo cuøng. Töø naõo coù 10 ñoâi daây thaàn kinh
naõo.Tuyû soáng thoâ sô, töø ñaây phaùt xuaát nhöõng daây thaàn kinh ñeán caùc cô quan.
-Heä hoâ haáp: Yeát haàu coù 7 ñoâi khe mang lieân laïc vôùi 7 ñoâi mang coù vaùch
nhaên nheo. Nöôùc vaøo vaø ra ñeàu qua loã mang nhôø söï co giaõn cuûa tuùi mang.
-Heä tuaàn hoaøn :Laø heä kín, maùu coù huyeát töông vaø huyeát caàu, hoàng caàu coù
hemoglobin vaø coù nhaân. Tim coù 2 phoøng:taâm nhó vaùch moûng ôû treân, taâm thaát
vaùch daøy ôû döôùi. Coù choùp hay baàu ñoäng maïch vaø xoang tónh maïch. Giöõa caùc
phoøng vaø caùc baàu hay xoang ñeàu coù van ñeå maùu di chuyeån moät chieàu.
-Heä baøi tieát: Con non coøn nguyeân thaän vôùi nhieàu nieáu quaûn coù mieäng loa
ñoå vaøo xoang. Con tröôûng thaønh coù trung thaän xuaát hieän coù vi theå malpighi, oáng
daãn tieåu ñoå vaøo xoang nieäu sinh duïc theo nuùm nieäu sinh duïc nöôùc tieåu ra ngoaøi.
-Heä sinh duïc: Hai phaùi rieâng bieät, sinh vaät tröôûng thaønh coù moät sinh tuyeán,
sinh quaûn khoâng coù hay coù thì raát ngaén.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 28
II.LÔÙP CHONDRICHTHYES (Caù suïn):
Caù suïn baét ñaàu coù haøm treân haøm döôùi, moâ naâng ñôõ laøm baéng chaát suïn hay
chaát thaám calci(suïn hoaù khoaùng) tuy raén chaéc nhöng chöa phaûi laø xöông vì chöa
coù heä Havers.
Ñaïi dieän lôùp caù suïn laø caù nhaùm tro Mustelus griseus , laø loaøi caù nhaùm soáng
ôû bieån khôi, bôi loäi nhanh nheïn saên baét moài ñoäng vaät.
-Cô theå hình thoi thuoân daøi, coù raêng hình tam giaùc raát beùn coù ñaày ñuû men,
ngaø, tuyû. Raêng xeáp thaønh nhieàu haøng, haøng ngoaøi gaõy hay ruïng haøng keá beân trong
seõ ñöa ra thay theá.
-Heä thaàn kinh: goàm coù naõo boä vaø tuyû soáng. Naõo boä goàm naõo tröôùc, naõo
trung gian, naõo giöõa, naõo sau vaø naõo cuøng. Tuyû soáng do caùc suïn taïo thaønh voøng
cung thaàn kinh. Töø tuyû soáng coù 10 ñoâi daây thaàn kinh tuyû ñi vaøo cô vaø heä dinh
döôõng.
-Giaùc quan: Khöùu giaùc raát thính goàm 2 loã muõi daãn vaøo tuùi muõi coù maøng
nhaày vôùi nhieàu neáp gaáp coù nhaùnh thaàn kinh thò giaùc. Thò giaùc :nhôõn caàu coù ñaày
ñuû caùc phaàn
-Heä hoâ haáp: coù 5 ñoâi khe mang ñi vaøo 5 ñoâi tuùi mang. Mang coù nhieàu neáp
vaùch tuùi moûng mang nhieàu maïch maùu nhoû nôi ñaây seõ coù söï trao ñoåi oxy tan trong
nöôùc khi nöôùc qua mang, ñoàng thôøi khí CO2 do maùu thaûi ra seõ thaám vaøo nöôùc ra
ngoøai.
-Heä tuaàn hoaøn: Goàm tim, heä ñoäng maïch vaø heä tónh maïch. Tim coù 4
phaàn:taâm nhó vaùch moûng tieáp vôùi xoang tónh maïch, taâm thaát vaùch daøy naèm döôùi
taâm nhó vaø noái vôùi baàu ñoäng maïch ôû phía tröôùc.
-Heä baøi tieát goàm 2 thaän hình thoi naèm saùt vaùch xoang.
-Heä sinh duïc: Con ñöïc coù 2 dòch hoaøn naèm treân thaän; con caùi coù 2 noaõn
saøo dính nhau, 2 noaõn quaûn coù mieäng loa laø voøi Fallope laø phaàn ñaàu cuûa oáng
Muller.
-Trong lôùp caù suïn coù moät soá loaøi ñeû tröùng, moät soá loaøi ñeû con.
III.LÔÙP OSTEICHTHYES (Caù xöông):
Lôùp caù xöông bao goàm nhöõng gioáng caù hieän ñaïi, heä coát ñaõ hoaøn toaøn hoaù
xöông, da traàn hoaëc ñöôïc che chôû bôûi lôùp vaûy do moâ bì taïo ra trong ñoù coù coát baøo.
Khe mang coù xöông naép mang baûo veä. Di chuyeån nhôø caùc vaây : vaây chaün (2 vaây
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 29
ngöïc, 2 vaây buïng), vaây leû( vaây ñuoâi, vaây löng, vaây haäu moân). Cuoäc soáng hoaøn toaøn
ôû trong nöôùc, hoâ haáp baèng mang, tim coù 2 phoøng chính, cô theå bieán nhieät, coù tuùi
bôi do heä tieâu hoaù taïo ra.
-Moâ naâng ñôõ : hoaøn toaøn laø chaát xöông hoaëc coù moät phaàn laø chaát suïn.
-Heä coát ñaàu: caùc xöông hoïp laïi thaønh hoïp soï. Heä thaàn kinh raát gioáng vôùi
caù nhaùm .Tai:chæ coù tai trong ñaët trong chaát ngoaïi baïch dòch, 3 oáng baùn khuyeân
naèm ôû 3 maët phaúng khaùc nhau gaén vaøo tuùi baàu duïc chaân phoàng to goïi laø ñæng aâm,
tuùi baàu duïc coøn chöùa ñaù tai otolithe.
-Heâï hoâ haáp: Laø 4 ñoâi mang ñaët trong phoøng mang coù naép mang che chôû.
Trong mang coù maïch huyeát ñeå trao ñoåi oxy trong nöôùc. Ngoaøi vai troø hoâ haáp mang
coøn coù chöùc naêng thaûi ureâ vaø amoniac.
-Heä tuaàn hoaøn : Laø moät heä tuaàn hoaøn kín gioáng nhö ôû caù suïn.
PHAÂN LOAÏI:
Lôùp caù xöông goàm ñaïi ña soá caù soáng ôû bieån vaø nöôùc ngoït coù maët ôû khaép
caùc vöïc nöôùc, goàm coù caùc lôùp phuï:
-Lôùp phuï caù vaây tia Actinopterygii. Thí duï:Caù trích Sardinella jussssiew,
Caù côm Stolephorus commersoni, caù moøi côø Nematalosa nasus
-Lôùp phuï Caù nhieàu vaây Polypteri.Thí duï: Caù nhieàu vaây Polypterus.
-Lôùp phuï Caù vaây tay Crossopterygii.caùc vaây tay xuaát hieän ôû kyû Devon sau
ñoù giaûm daàn, ñeán 1938 ngöôøi ta cho raèng caùc vaây tay ñaõ bò tieâu dieät.
-Lôùp phuï Caù phoåi Dipnoi. Bong boùng bôi bieán thaønh moät phoåi hay hai
phoåi, soáng ôû soâng hoà nhieät ñôùi hoâ haáp baèng khí trôøi, khi nöôùc caïn thôû baèng phoåi.
Thí duï: Caù Protopterus coù 2 phoåi.
TOÅNG LÔÙP ÑOÄNG VAÄT BOÁN CHAÂN TETRAPODA
I.LÔÙP AMPHIBIA (Löôõng theâ, eách nhaùi):
Ñaây laø moät lôùp ñoäng vaät coù xöông soáng chuyeån tieáp giöõa ñoäng vaät soáng ôû
nöôùc vaø ñoäng vaät soáng ôû caïn. Trong chy kyø ñôøi soáng cuûa sinh vaät coù 2 thôøi kyø:
Thôøi kyø aáu truøng döôùi nöôùc thôû baèng mang; thôøi kyø tröôûng thaønh soáng treân caïn thôû
baèng phoåi (da eách luoân luoân aåm öôùt ñeå khoâng khí deã hoaø tan vôùi chaát nhaày treân
da, döôùi laøn da moûng cuûa eách coù nhöõng tuùi chöùc baïch huyeát vaø nhieàu mao quaûn
huyeát ñeå tieáp nhaän oxy töø khoâng khí qua da), di chuyeån baèng 4 chaân.
Ñaëc tính chung:
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 30
-Laø ñoäng vaät bieán nhieät: Thaân nhieät thay ñoåi tuyø theo nhieät ñoä moâi tröôøng
beân ngoaøi, nhöng bao giôø cuõng cao hôn nhieät ñoä beân ngoaøi vaøi ñoä.
-Da traàn coù nhieàu tuyeán nhaày laøm cho da luùc naøo cuõng aåm öôùt.
-Sinh vaät tröôûng thaønh di chuyeån 4 chaân: 2 chaân tröôùc 4 ngoùn, 2 chaân sau
5 ngoùn.
-Soï coù 2 maáu chaåm lieân laïc vôùi xöông khoen Atlas coù theå cöû ñoäng leân
xuoáng. Hoác maét saâu khoâng coù saøn, nhaõn caàu loài vaøo trong hoác mieäng.
-Heä coát truïc: Xöông coù nhieàu ñoát chia ra laøm töøng mieàn coù nhieäm vuï rieâng
bieät.
-Heä thaàn kinh goàm naõo boä, tuyû soáng, thaàn kinh soï vaø thaàn kinh tuyû.
-Heä tuaàn hoaøn: Goàm heä tuaàn hoaøn huyeát vaø baïch huyeát. Huyeát goàm huyeát
töông vaø huyeát caàu lôùn. Aáu truøng gioáng heä tuaàn hoaøn caù. ÔÛ eách coù nhieàu thay ñoåi
ñeå thích öùng vôùi ñôøi soáng treân caïn.
-Heä baøi tieát: Aáu truøng coøn sô thaän, eách tröôûng thaønh coù trung thaän.
-Sinh saûn: thuï tinh ngoaøi cô theå.
PHAÂN LOAÏI:
IA.Lôùp phuï Temnospondyli (Ñoát soáng daøy)
IB.Lôùp phuï Lepospondyli (Ñoát soáng moûng)
IC.Lôùp phuï Salienta(Eách nhaûy)
Ñaïi ña soá caùc loaøi eách nhaùi coù ích cho noâng nghieäp vì dieät tröø ñöôïc saâu boï
veà ñeâm. Moät soá aên caùc loaøi coân truøng 2 caùnh, nhuyeãn theå laø vaät trung gian truyeàn
beänh cho ngöôøi (kyù sinh truøng, vi truøng).
Nhieàu loaøi eách coù giaù trò thöïc phaåm cao. Thòt coùc chöõa beänh suy dinh
döôõng ôû treû em. Moät soá eách coù giaù trò döôïc lieäu: nhöïa coùc laøm thuoác ôû Trung
Quoác, Lieân Xoâ duøng laøm thuoác taåy giun saùn, laøm veát thöông choùng laønh seïo
Moät soá eách nhaùi coù nguy cô bò tuyeät chuûng ôû Vieät Nam:
Paramesotriton deloustali E
Ichthyophis glutinosus V
Bombina maxima R
Megophrys feae R
Megophrys longipes T
Megophrys palpebralespinosa R
Bufo galeatus R
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 31
Rana andersoni T
Rana microlineata T
Rana spinosa T
Rhacophorus nigropalmatus T
II.LÔÙP REPTILIA (Boø saùt):
Goàm nhöõng ñoäng vaät bieán nhieät soáng treân caïn hay döôùi nöôùc, hoâ haáp baèng
phoåi, khoâng bieán thaùi.
-Ñaëc ñieåm 4 chaân khoâng ñuû maïnh ñeå naâng cô theå leân khoûi maët ñaát neân
buïng saùt ñaát khi sinh vaät di chuyeån, chaân coù 4 ngoùn- moãi ngoùn coù moùng nhoïn,
chaân coù theå thoaùi hoaù ( ôû raén).
-Heä tuaàn hoaøn: Tim ruøa, raén, thaèn laèn coù 2 taâm nhó, 1 taâm thaát. Tim caù saáu
coù 2 taâm nhó, 2 taâm thaát (maùu ñoû vaø maùu ñen rieâng bieät).
-Heä hoâ haáp: Thôû baèng phoåi, caùch thôû nhôø loàng ngöïc.
-Heä baøi tieát: Phoâi: nguyeân thaän, con non : trung thaän sau ñoù laø chaân thaän
ôû con tröôûng thaønh.
-Heä sinh duïc: Hai phaùi rieâng bieät, con caùi ñeû tröùng hoaëc ñeû con.
Boø saùt aên thöïc vaät hoaëc ñoäng vaät, aên taïp. Tuyø theo nôi ôû maø thöùc aên thay
ñoåi :ôû treân caây boø saùt aên coân truøng, aên kieán laù, aên tröùng chimCaùc loaøi raén ñoäc
aên thòt ñoàng loaïi (hoå mang, caïp nong), aên thaèn laèn, aên thuù nhoû nhö raén raùo, raén
soïc döa Caùc loaøi soáng trong ñaát aên coân truøng (thaèn laèn cuït) hay giun (raén giun).
Raén nöôùc aên ngoeù, eách nhaùi, oácMoät soá loaøi boø saùt aên quaû, laù. Moät soá loaøi ruøa
bieån aên rong, reâu.Thaønh phaàn thöùc aên thay ñoåi theo tuoåi, luùc nhoû aên thöïc vaät
luùc giaø aên ñoäng vaät.
Hoaït ñoäng cuûa boø saùt: Vuøng oân ñôùi boø saùt saên moài ban ngaøy, vuøng nhieät
ñôùi boø saùt aên ñeâm. Hieän töôïng thaèn laèn töï ñöùt ñuoâi goïi laø hieän töôïng töï chieát
(autotomie), hieän töôïng töï veä. Sau ñoù moïc ñuoâi môùi nhöng khoâng coù xöông chæ
toaøn suïn.
Taéc keø coù nhieàu saéc baøo chöùa saéc toá neân coù theå thay ñoåi maøu saéc cho ñieäp
vôùi moâi tröôøng, goïi laø hieän töôïng nguî trang.
YÙ nghóa: Ña soá thaèn laèn tieâu dieät saâu boï thaân meàm, gaëm nhaám coù haïi cho
noâng nghieäp. Thaèn laèn, raén laøm thöùc aên cho chim thuù, moät soá laøm thöïc phaåm cho
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 32
ngöôøi. Ruøa cho thòt, tröùng. Raén, caù saáu, kyø ñaø cho thòt, da. Moät soá loaøi boø saùt coù
döôïc tính coù theå duøng laøm döôïc lieäu. Moät soá duøng laøm ñoà myõ ngheä
Boø saùt cuõng gaây haïi cho ngöôøi: moät soá raén ñoäc caén cheát ngöôøi, moät soá
thaèn laèn, ruøa, raén mang ve beùt truyeàn beänh nguy hieåm cho ngöôøi. Nhöng ña soá
giuùp ích cho ngöôøi neáu bieát khai thaùc, söû duïng ñuùng. Söï khai thaùc böøa baõi seõ daãn
ñeán maát caân baèng sinh thaùi, moät soá loaøi tuyeät chuûng. ..
III.LÔÙP AVES (Chim):
Chim laø nhöõng ñoäng vaät coù xöông soáng, cô theå ñöôïc che chôû bôûi loâng vuõ,
coù thaân nhieät cao vaø oån ñònh, hai chi truôùc bieán thaønh caùnh hay cô quan bay
löôïn. Haøm döôùi vaø haøm treân ñöôïc bao boïc baèng moät lôùp söøng taïo thaønh moû-moû
coù hình daùng vaø caáu taïo tuyø theo thöùc aên.
-Heä thaàn kinh: Naõo boä raát phaùt trieån, hai baùn caàu naõo raát to. Coù 12 ñoâi daây
thaàn kinh soï. Cô quan thính giaùc raát phaùt trieån, cô quan thò giaùc phaùt trieån nhaát,
phuø hôïp vôùi ñieàu kieän soáng töøng loaïi chim.
-Heä tuaàn hoaøn :Tim coù 4 phoøng: 2 taâm nhó vaø 2 taâm thaát, maùu ñen, maùu ñoû
rieâng bieät.
-Heä hoâ haáp : Phoåi coù 2 laù ñöôïc lieân laïc vôùi heä thoáng tuùi khí.
-Heä baøi tieát: Hai thaän ôû saùt löng coù oáng daãn tieåu xuoáng huyeät. Khoâng coù
baøng quang.
-Heä sinh duïc: hai phaùi rieâng bieät, con caùi coù noaõn saøo phaûi thoaùi hoaù,
noaõn saøo traùi phaùt trieån- coù oáng daãn tröùng môû vaøo huyeät, con ñöïc coù hai dòch
hoaøn, hai oáng daãn tinh.
Söï thuï tinh xaûy ra nôi oáng daãn tröùng, tröùng ña hoaøng coù voû cöùng baèng
calci, phaùt trieån treân caïn taïo ra maøng oái bao boïc phoâi, tuùi noaõn hoaøng, tuùi nieäu
tuyeánkhi chim non ra khoûi voû tröùng phaûi nhôø moät “raêng” cöùng ôû ñaàu moû laø
diamant ñeå xeù raùch voû tröùng.
Hieän nay coù hôn 8.600 loaøi chim ñöôïc chia laøm 3 toång boä:
IIIA. Toång boä Chim chaïy Ratites
IIIB. Toång boä Chim cuït Impennnes
IIIC. Toång boä Chim bay Volantes
IV.LÔÙP MAMMALIA (Thuù):
Goàm nhöõng ñoäng vaät ñaúng nhieät, cô theå ñöôïc che chôû bôûi loâng mao, töù chi
hoaøn chænh, ñeû con coù tuyeán vuù ñeå nuoâi con.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 33
Ñaëc tính chung:
-Da: Bieåu bì laø moâ bì taàng, coù taàng ngoaøi hoaù söøng taàng döôùi laø taàng phaùt
sinh. Bì laø moâ lieân keát coù vi theå xuùc giaùc, tuyeán bì, loâng mao, tuyeán nhuû
-Heä thaàn kinh: Naõo boä phaùt trieån nhaát, 2 baùn caàu naõo to, töø naõo boä coù 12
ñoâi daây thaàn kinh naõo. Caùc giaùc quan cuõng phaùt trieån.
-Heä tieâu hoaù, heä hoâ haáp: Hoác mieäng lôùn, coù haøm raêng, löôõi khoaû vaø linh
ñoäng, raêng coù nhieàu thöù: raêng cöûa, raêng nanh, raêng tieàn haøm, raêng haøm.
Muõi coù loái vaøo khí quaûn vaø phoåi, phoåi coù pheá quaûn, pheá nang, pheá baøo.
-Heä tuaàn hoaøn: Tim coù 4 phoøng, 2 taâm nhó, 2 taâm thaát vaø coù 2 van nhó thaát
ñeå maùu di chuyeån moät chieàu. Ñoäng maïch chæ coù moät quai uoán cong sang beân traùi.
-Heä baøi tieát: Coù chaân thaän hình haït ñaäu, oáng daãn tieåu lieân laïc vôùi caùc baøng
quang.
-Heä sinh duïc: Con ñöïc, caùi rieâng bieät: ñeû con, noaõn thuï tinh trong sinh hoä
cuûa con caùi gaén vaøo vaùch töû cung, phoâi coù maøng phoâi che chôû lieân laïc vôùi meï qua
phoâi taøo placenta, con môùi ñeû chöa kieám aên ñöôïc neân phaûi buù söõa meï. Chu kyø
sinh duïc do kích thích toá ñieàu khieån.
-Phaân loaïi: Thuù co khoaûng 4.500 loaøi soáng ôû moïi nôi treân ñòa caàu, chia laøm
3 lôùp phuï:
IVA. Lôùp phuï Thuù nguyeân thuyû Prototheria: Goàm caùc thuù ñeû tröùng, coù
huyeät, mieäng coù voû söøng bao boïc nhö moû chim, coù 6 loaøi soáng ôû Uùc Chaâu.
Thí duï: Thuù loâng nhím Tachyglossus.
Thuù moû vòt Ornithorhynchus anatinus soáng trong nöôùc suïc thöùc aên
trong buøn nhö vòt.
IVB. Lôùp phuï Thuù thaáp Metatheria: Ñeû con non, sinh tröôûng trong tuùi buïng
cuûa sinh vaät meï. Phaân boá ôû UÙC Chaâu. Thí duï: Boä coù tuùi Marsupialia, Kanguroo:
con caùi coù moät tuùi hoaït ñoäng nhö moät tuùi aáp, khoâng coù thai toaø, thia soáng trong tuùi
(khoâng soáng trong töû cung)
IVC. Lôùp phuï Thuù cao (Thuù nhau) Eutheria: Goàm ña soá thuù, phoâi coù nhau
lieân laïc vôùi sinh vaät meï ôû töû cung, sinh vaät con loït loøng meï phaùt trieån ñaày ñuû vaø
töï buù söõa, thaân nhieät cao, raêng coù thay. Hieän nay coù khoaûng 18 boä.
-Boä aên saâu boï Insectivora: Soáng chui döôùi ñaát, chaân tröôùc khoeû ñeå ñaøo ñaát,
maét thoaùi hoaù hay raát nhoû.
Thí duï: Chuoät chuø Suncus murimus.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 34
-Boä caùnh da Dermoptera: Coù maøng da noái lieàn 2 chi tröôùc vaø 2 chi sau vôùi
coå taïo thaønh caùi duø ñeå löôïn töø caønh naøy sang caønh khaùc.
Thí duï: Choàn dôi Cynopithecus temminckii soáng ôû röønh nhieät ñôùi, aêm hoa
quaû, laù, buùp veà ñeâm.
-Boä dôi Chiroptera: Aên coân truøng hay aên traùi caây, bay ñöôïc laø nhôø chi tröôùc
bieán thaønh caùc ngoùn tay coù maøng da noái lieàn. Coù khoaûng 1000 loaøi.
Thí duï: Dôi choù Cynopterus.
-Boä raêng thieáu Edentata: Thuù ñi chaäm, thuù aên kieán.
-Boä Teâ teâ Pholidota: AÊn saâu boï, thieáu raêng hoaøn toaøn, thaân phuû vaåy söøng
xeáp choàng leân nhau nhö vaåy caù, löôõi raát daøi vaø coù chaát dính. ÔÛ Vieät Nam coù Truùt
Manis javanicus.
-Boä gaëm nhaám Rodentia: Coù boä raêng thích öùng ñeå gaëm nhaám: raêng cöûa
cong daøi, 2 raêng treân vaø raêng döôùi thöôøng maøi vaøo nhau.
Thí duï: Nhím Hystrix.
-Boä thoû Lagomorpha.
-Boä aên thòt Carnivora: Coù boä raêng ñuû, haøm döôùi phaùt trieån goïi laø raêng thòt.
Ñi baèng ngoùn chaân hay baøn chaân coù moùng vuoát.
Thí duï: Choù nhaø Canis dommesticus
Meøo Felis domesticus
Gaáu ngöïa Selenarctos thibetanus
-Boä chaân maøng Pinnipedia: Thuù aên thòt thích nghi vôùi ñôøi soáng ôû nöôùc,
thaân daøi, troøn, chi tröôùc bieán thaønh maùi cheøo, döôùi da coù lôùp môõ daøy caùch nhieät
vaø laøm giaûm tyû troïng cô theå. Soáng ôû mieàn cöïc, nhö baùo beå Callorhinus
-Boä caù voi Cetacea: Soáng ôû bieån, chi tröôùc coù ñuû ngoùn bieán thaønh maùi
cheøo, ñuoâi gioáng caù nhöng naèm ngang.
Thí duï: Caù coi löng guø Megaptera novaeangliae.
Caù heo Delphinus.
-Boä ngoùn chaün Artiodactyla: Goàm nhöõng thuù coù guoác lôùn, aên thöïc vaät,
chaân coù 2 hay 4 ngoùn. Goàm :
+Boä phuï khoâng nhai laïi Nonruminanta: Thí duï: Heo röøng Sus
scrofa, Haø maõ Hippopotamus amphibius.
+Boä phuï nhai laïi Ruminanta: Thieáu raêng cöûa, raêng nanh. Daï daøy coù
4 tuùi: tuùi daï, tuùi toå ong, tuùi saùch, tuùi muùi kheá.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 35
Thí duï: Cheo Tragulus javanicus soáng ôû röøng thöa, aên coû.
Sao la Pseudoryx nghetinhensis
Boø röøng Bos benteng
+Boä phuï chaân chai Tylopoda: tieáu raêng nanh, raêng cöûa. Aên coû. Thí
duï: Laïc ñaø moät böôùu Camelus dromaderius.
-Boä ngoùn leû Perissodactyla: Goàm caùc loaøi thuù guoác lôùn aên thöïc vaät coù 3
ngoùn.
Thí duï: Ngöïa Equus caballus
Teâ giaùc moät söøng Rhiniceros sondaicus
Heo voøi Tapirus indicus
-Boä boø nöôùc Sirenia: Soáng ôû nöôùc, chi tröôùc hình maùi cheøo, chi sau thieáu,
ñuoâi hình vaây caù, ñaáu lôùn, haøm treân daøi vaø uoán cong, moâi treân daøi taïo thaønh moät
voøi ngaén.
Thí duï: Myõ nhaân ngö Dugong dugong ôû vònh Aán Ñoä. Laø loaøi thuù quyù hieám
cuûa Vieät Nam.
-Boä coù voøi hay voi Proboscidea: Muõi vaø moâi treân keùo daøi thaønh voøi laø cô
quan xuùc giaùc vaø baét moài, da daøy, xöông soï xoáp.Ngaø laø 2 raêng cöûa cuûa haøm treân
moïc daøi suoát ñôøi.
Thí duï: Voi AÙ chaâu Elephas indicus
-Boä Linh tröôøng hay khæ haàu Primates: Thuù ñi baèng baøn chaân, thích leo
treøo, naõo boä raát phaùt trieån.
Thí duï: Vöôïn ñen Hylobates concolor
Khæ vaøng Macaca mulatta
Khæ hình ngöôøi Gorilla gorilla
+Hoï ngöôøi Homonida: Coù theå tích ñaïi naõo khoaûng 1.500 cc (so vôùi
con khæ tinh khoân nhaát 650 cc). Ngöôøi hieän taïi ñöôïc chia ra nhieàu noøi (race). Moät
noøi laø gioáng ngöôøi Homo sapiens coù nhöõng ñaëc tính hình thaùi, sinh lyù, di truyeàn
rieâng bieät, taùch hoï ra khoûi nhoùm ngöôøi khaùc.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 36
CHÖÔNG II: GIAÙ TRÒ ÑA DAÏNG SINH HOÏC ÑOÄNG VAÄT
Trước đây, hiện nay và trong tương lai, dù nền công nghiệp có hiện đại
đến đâu đi chăng nữa thì cuộc sống của con người cũng không thể tách rời khỏi
môi trường sinh thái. Thiên nhiên có thể sống thiếu chúng ta nhưng ngược lại
chúng ta không thể tách rời khỏi thiên nhiên.
Các loài động vật không bao giờ ở vị trí đối lập mà nó luôn luôn tương
hỗ với các thành phần khác của môi trường xung quanh. Trong quá trình phục
hồi rừng tự nhiên, các loài động vật không những đóng vai trò quan trọng giúp
ích cho sự phát triển của các quần xã sinh vật thông qua các hoạt động mang
tính bản năng của chúng, góp phần không nhỏ làm cân bằng sinh thái tự nhiên
qua việc tỉa cây, tỉa cành, kích thích sự phát triển của cây rừng mà nó còn có vai
trò rất lớn trong đấu tranh sinh họcThêm vào đó một số loài động vật là những
loài chỉ thị cho tình trạng môi trường mà chúng ta đang sống, nó không chỉ có ý
nghĩa khoa học mà còn có ý nghĩa nhiều mặt trong cuộc sống cộng đồng của
các dân tộc, nó cung cấp thịt, dược liệu, phân bón, sức kéovà là ngân hàng
gene dự trữ cho việc lai tạo các giống vật nuôi, cây trồng có năng suất và sức
chống chịu bênh tật cao.
Thú rừng là nguồn tài nguyên tái tạo, là một bộ phận của đa dạng sinh
học. Đó là một tiềm năng thật sự nếu chúng ta khai thác và sử dụng hợp lý, nó
cũng là cơ sở đảm bảo cho sự phát triển nông, lâm nghiệp, du lịch sinh thái bền
vững, là di sản của nền y học truyền thống nhưng cho đến nay, nhiều người
vẫn chỉ nghĩ đến khai thác vào nhiều mục đích khác nhau mà không nghĩ đến bồi
dưỡng và bảo vệ, vì vậy rừng cũng như tài nguyên động vật rừng ở Lâm Đồng
đang bị thu hẹp với tốc độ chóng mặt, làm giảm đi tính đa dạng sinh học vốn có
của nó, thậm chí có nơi diễn ra rất gay gắt, rừng bị tàn phá thì bộ phận đầu tiên
bị giảm là thú rừng.
Taøi nguyeân ñoäng vaät Vieät Nam cuõng raát phong phuù. Hieän nay ñaõ thoáng keâ
ñöôïc 276 loaøi thuù, 828 loaøi chim, 180 loaøi boø saùt, 80 loaøi eách nhaùi, 472 loaøi caù
nöôùc ngoït, 2.038 loaøi caù bieån, haøng ngaøn loaøi ñoäng vaät khoâng xöông soáng ôû caïn,
ôû bieån vaø ôû nöôùc ngoït.
Taøi nguyeân ñoäng vaät Vieät Nam khoâng nhöõng giaøu veà thaønh phaàn loaøi maø
coù tyû leä ñaëc höõu thuoäc loaïi cao nhaát khu vöïc Ñoâng Döông. Trong soá 51 loaøi ñoäng
vaät quyù hieám ôû Ñoâng Döông thì ôû Vieät Nam ñaõ coù maët 28 loaøi, trong ñoù coù 17
loaøi ñöôïc Hoäi Baûo toàn thieân nhieân Quoác Teá IUCN xeáp vaøo danh saùch caùc loaøi
ñoäng vaät quyù hieám. Chæ trong 2 naêm 1992 vaø 1994, 2 loaøi thuù lôùn laø Sao La
Pseudoryx nghetinhensis vaø Mang lôùn (hay Mang baàm) Megamuntiacus
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 37
vuquangensis ñaõ ñöôïc phaùt hieän ôû Vuõ Quang–Haø Tónh, nôi maø caùch ñoù khoâng
laâu ñaõ phaùt hieän loaøi tró cuoái cuøng treân Theá giôùi - loaøi Gaø lam ñuoâi traéng (hay Gaø
löøng) Lophura hatinhensis. Ngoaøi ra laø loaøi Boø söøng xoaén Pleudonovibos spiralis ôû
röøng Taây nguyeân, Seáu ñaàu ñoû Grus antigone ôû Ñoàng baèng soâng Cöûu Long, Coø
quaém caùnh xanh Pseudibis davisoni vaø Haïc coå traéng Ciconiaepis copus ôû Tieàn
Giang. Trong naêm 1997 moät loaøi thuù lôùn laø Mang nhoû ñaõ ñöôïc phaùt hieän ôû röøng
Quaûng Nam.
Nhö vaäy, taøi nguyeân ñoäng vaät ñoùng vai troø to lôùn trong vieäc khaúng ñònh laø
quoác gia coù möùc ñoä ña daïng sinh hoïc raát cao vaø mang tính ñieån hình cho Ñoâng
Nam AÙ. Laø moät kho taøng tö lieäu quyù giaù cho vieäc nghieân cöùu cuûa caùc nhaø khoa
hoïc trong vaø ngoaøi nöôùc.
Vôùi nhöõng phaùt hieän môùi keå treân ñaõ laøm taêng ñaùng keå söï haáp daãn cuûa tính
ña daïng sinh hoïc Vieät Nam ñoái vôùi khaùch du lòch, laø yeáu toá tích cöïc cuûa moâi
tröôøng du lòch ñoái vôùi hoaït ñoäng phaùt trieån ngaønh du lòch Vieät Nam.
Vaø cuõng vôùi 472 loaøi caù nöôùc ngoït, 2.038 loaøi caù bieån thì ñaây thaät söï laø
nguoàn thöïc phaåm quan troïng, nguoàn nguyeân lieäu doài daøo cho caùc ngaønh coâng
nghieäp thuûy haûi saûn, moät ngaønh xuaát khaåu vaøo loaïi nhaát nhì ôû nöôùc ta trong maáy
naêm gaàn ñaây.
Baûng: Caùc giaù trò kinh teá, lôïi ích, lôïi töùc cuûa taøi nguyeân sinh vaät
TOÅNG GIAÙ TRÒ, LÔÏI ÍCH, LÔÏI TÖÙC
Giaù trò söû duïng Giaù trò khoâng söû duïng
Giaù trò söû duïng tröïc tieáp Giaù trò söû duïng
giaùn tieáp
Giaù trò
nhieäm yù
Giaù trò toàn taïi
Tieâu thuï Khoâng tieâu thuï
-Ñònh nghóa:
haøng hoaù tieâu
duøng trong gia
ñình, nhaø maùy
hay mua baùn.
-Khoâng mua
baùn, khaáu tröø.
-Chöùc naêng
sinh thaùi.
-Khaû naêng söû
duïng trong
töông lai.
-Giaù trò do
muoán taøi
nguyeân coøn toàn
taïi duø khoâng söû
duïng ñeán.
-Ví duï giaù trò töø
söï ña daïng:
muøa maøng,
thöïc phaåm, caùc
keát hôïp.
-Giaù trò thaåm
myõ cuûa ña daïng
sinh caûnh,
ñieåm ngaém
chim.
-Ña daïng loaøi,
heä sinh thaùi
(Ngaên luõ, choáng
baõo)
-Nguoàn gen:
trong y hoïc vaø
döôïc phaåm.
-Lieân quan ñaëc
bieät ñeán ña
daïng loaøi vaø heä
sinh thaùi.
-Ví duï giaù trò töø -Ñieåm ngaém -Chu trình dinh -Khoâng ñònh -Giaù trò vaên hoaù
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 38
söï phong phuù:
sinh khoái: thöïc
phaåm, chaát ñoát,
coû khoâ vaät lieäu
khoâ.
chim vaø giaûi trí. döôõng, quang
hôïp, ñoàng hoaù
chaát thaûi.
danh ñöôïc. vaø toân giaùo.
-Ví duï veà lôïi
töùc: ngöôøi noâng
thoân ngheøo.
-Caùc loaïi
khaùch, du
khaùch.
-Nhöõng ngöôøi
söû duïng ñaát,
nöùôc, naêng
löôïng ôû haï
nguoàn.
-Nhöõng theá heä
treû, theá heä
töông lai.
-Nhöõng ngöôøi
quan taâm ñeán
moâi tröôøng.
(Nguoàn: Developed from Barbier, 1992; Pearce and Maran, 1994; Blaikie and
Jeanenaud, 1996; and Hodge, 1997)
II.1. VÖÔØN QUOÁC GIA CAÙT TIEÂN (VQGCT)
- Quyeát ñònh thaønh laäp: Thuû töôùng Chính Phuû coù Quyeát ñònh soá 01/CT ngaøy
13/01/1992 thaønh laäp Vöôøn Quoác Gia Caùt Tieân, treân cô sôû dieän tích khu
röøng caám Nam Caùt Tieân.
- Vò trí ñòa lyù: Naèm treân ñòa phaän 3 tænh Ñoàng Nai, Laâm Ñoàng vaø Bình
Phöôùc. Truï sôû Vöôøn Quoác Gia naèm treân huyeän Taân Phuù, tænh Ñoàng Nai,
caùch Tp.HCM 150 km theo quoác loä 20.
- Toïa ñoä ñòa lyù: Töø 11020’ ñeán 11050’ vó ñoä Baéc vaø töø 107009’ ñeán 107035’
kinh ñoä Ñoâng.
- Quy moâ dieän tích: 73.878 ha (Phaàn thuoäc tænh Ñoàng Nai: 38.100 ha, Laâm
Ñoàng: 30.635 ha, Bình Phöôùc: 5.143 ha).
- Caáp Quaûn lyù: Boä Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån Noâng thoân tröïc tieáp quaûn lyù.
- Ban Quaûn lyù: Ñöôïc thaønh laäp töø naêm 1986. Hieän nay Vöôøn Quoác Gia Caùt
Tieân coù 175 Caùn boä, Coâng nhaân vieân, trong ñoù coù 109 Kieåm laâm. Coù 19
Traïm kieåm laâm, Ñoäi kieåm laâm cô ñoäng, Phaùp cheá vaø Ban laõnh ñaïo.
- Daân soá trong vuøng: Vuøng ñeäm Vöôøn Quoác Gia Caùt Tieân coù 9 cuïm daân cö.
ÔÛ khu Caùt Loäc, Laâm Ñoàng coù 3 xaõ vôùi khoaûng 650 hoä, khu Taây Caùt Tieân
giaùp Bình Phöôùc coù khoaûng 1.110 nhaân khaåu thuoäc caùc daân toäc Taøy,
Nuøng, Dao di cö töï do, khu Nam Caùt Tieân coù khoaûng 298 hoä ngöôøi daân toäc
S’tieâng vaø 38 hoä ngöôøi Kinh. Toång soá 32 xaõ, thò traán cuûa 8 huyeän, thuoäc 3
tænh Ñoàng Nai, Laâm Ñoàng vaø Bình Phöôùc vôùi khoaûng 17 vaïn daân.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 39
- Muïc tieâu, nhieäm vuï: Baûo toàn caùc heä sinh thaùi röøng, caùc vuøng ñaát ngaäp
nöôùc quan troïng trong Vöôøn. Baûo toàn nguoàn gen ñoäng thöïc vaät röøng quyù
hieám, baûo toàn quaàn theå teâ giaùc moät söøng, quaàn theå voi vaø caùc loaøi ñoäng vaät
quyù hieám khaùc.
- Hoaït ñoäng du lòch: Vöôøn Quoác Gia Caùt tieân coù taøi nguyeân ña daïng sinh
hoïc heát söùc phong phuù ñaëc tröng cho cho kieåu röøng Mieàn Ñoâng Nam Boä.
Ngoaøi ra Caùt Tieân coøn coù giaù trò veà vaên hoaù- lòch söû vôùi di chæ neàn vaên hoaù
OÙc Eo, laø caên cöù ñòa caùch maïng trong thôøi kyø ñaáu tranh choáng Myõ. Moâi
tröôøng trong laønh, caûnh quan thieân nhieân thanh bình, ngöôøi daân meán
khaùch. Vôùi ñoäi nguõ höôùng daãn nhieät tình coù kieán thöùc veà chuyeân moân laø
nhöõng ñieåm haáp daãn du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc. Ñaëc bieät vôùi nhieàu
kieåu hình, tuyeán vaø ñieåm du lòch sinh thaùi nhö: Quan saùt chim, xem thuù
ban ñeâm, du thuyeàn treân soâng Ñoàng Nai, du lòch maïo hieåm
- Caùc döï aùn lieân quan: Ñaõ coù nhieàu döï aùn trong nöôùc vaø quoác teá thöïc hieän ôû
Caùt Tieân trong nhöõng naêm gaàn ñaây: Chöông trình nghieân cöùu loaøi teâ giaùc,
Chöông trình phuïc hoài caù saáu nöôùc ngoït, Hôïp taùc vôùi Toå chöùc Birdlife
International ñieàu tra chim naêm 1997. Naêm 2000, Döï aùn baûo toàn Vöôøn
quoác gia tieán haønh kieåm keâ, ñaùnh giaù caùc quaàn theå Chim, Thuù moùng guoác,
Linh tröôûng. Chöông trình xaây döïng vöôøn thöïc vaät (1999-2005). Ñaëc bieät
hieän vaãn ñang trieån khai döï aùn baûo toàn Vöôøn Quoác Gia Caùt Tieân do WWF
tieán haønh vôùi söï trôï giuùp taøi chính cuûa Chính phuû Haø Lan
ÑAËC ÑEÅM SINH THAÙI VAØ ÑA DAÏNG SINH HOÏC VQGCT
Caùt Tieân coù nhieàu sinh caûnh röøng khaùc nhau, töø röøng thöôøng xanh nguyeân
sinh vaø thöù sinh treân ñaát thaáp öu theá vôùi caùc caây hoï Daàu (Dipterocarpaceae),
röøng ruïng laù nguyeân sinh vaø thöù sinh, ñaát ngaäp nöôùc vôùi hoà vaø caùc traûng coû ngaäp
nöôùc theo muøa bao goàm caùc loaøi Saccharum spontaneum, S. arundinaceum,
Neyraudia arundinacea vaø nhieàu kieåu sinh caûnh thöù sinh khaùc. Vöôøn Quoác Gia
Caùt Tieân ñaõ ghi nhaän hôn 1.610 loaøi thöïc vaät baäc cao, trong ñoù coù 34 loaøi coù teân
trong Saùch ñoû Vieät Nam nhö Goõ ñoû Afzelia xylocarpa, Caåm lai Dalbergia oliveri,
Daùng höông Pterocarpus macrocarpus
Ñeán nay ñaõ ghi nhaän 103 loaøi thuù, 348 loaøi chim vaø 79 loaøi boø saùt, 41 loaøi
löôõng cö, 133 loaøi caù nöôùc ngoït 419 loaøi böôùm vaø haøng ngaøn loaøi coân truøng khaùc.
Trong ñoù coù nhieàu loaøi coù nguy cô bò tuyeät chuûng nhö: Voi Chaâu AÙ Elephas
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 40
maximus, Teâ giaùc moät söøng Rhinoceros sondaicus, Lôïn röøng Sus scrofa, Vooïc vaù
chaân ñen Pygathrix nigripes, Vöôïn ñen maù hung Hylobates gabriellae, coù 3 loaøi
ñaëc höõu laø Gaø so coå hung Arborophila davidi, Gaø tieàn maët vaøng Polyplectron
germaini vaø chíc chaïch xaùm Macronous kelleyi, nhieàu loaøi chim nöôùc raát hieám
nhö: Ngan caùnh traéng, Giaø ñaåy Java, Gaø loâi vaèn Tröôùc ñaây Caùt Tieân cuõng laø
nôi truù nguï cuûa Caù saáu nöôùc ngoït Crocodylus siamensis, nhöng hieän taïi loaøi naøy
gaàn nhö ñaõ tuyeät chuûng ngoaøi hoang daõ. Vöôøn ñang coù keá hoaïch khoâi phuïc vaø
baûo toàn loaøi caù saáu.
VQGCT laø moät kho baùu veà ña daïng sinh hoïc. Trong soá haøng loaït caùc loaøi
ñoäng vaät ñaëc höõu vaø quyù hieám, Caùt Tieân ñöôïc bieát ñeán nhieàu nhaát vì coù ñaøn Teâ
giaùc Java sinh soáng. Ñaây laø ñoäng vaät töôûng chöøng ñaõ tuyeät chuûng hôn 40 naêm
qua. Vaø caû theá giôùi ñaõ chuù yù ñeán ñaøn teâ giaùc naøy khi maùy aûnh töï ñoäng ñaõ ghi
ñöôïc hình cuûa chuùng vaøo naêm 1999.
Vieäc phaùt hieän loaøi teâ giaùc naøy cuõng ñaõ thu huùt söï chuù yù cuûa moïi ngöôøi tôùi
caùc loaøi ñoäng vaät quyù hieám cuûa VQGCT, trong ñoù coù caùc loaøi laø ñaëc höõu cuûa
Ñoâng Döông nhö: Vooïc vaù chaân ñen Pygathrix nigripes, loaøi Cu li nhoû Nycticebus
pygmaeus vaø loaøi Vöôïn ñen maù hung Hylobates gabriellae. VQGCT coøn laø ngoâi
nhaø chung cuûa nhieàu loaøi khaùc nöõa. Caùc thoáng keâ cho thaáy, 30% caùc loaøi thuù lôùn
ñöôïc bieát ñeán ôû Vieät Nam ñeàu soáng ôû Caùt Tieân, trong ñoù coù ñaøn Voi Chaâu AÙ lôùn
thöù nhì trong caû nöôùc. Caùc loaøi quyù hieám nhö Gaø loâi lam, caùc loaøi chim nöôùc vaø
Boø röøng cuõng ñöôïc tìm thaáy ôû ñaây.
Moät trong nhöõng lyù do Caùt Tieân laø nôi taäp trung cao veà ña daïng sinh hoïc laø
vì VQGCT vôùi dieän tích khoaûng 80.000 ha naèm ôû khu vöïc chuyeån tieáp giöõa cao
nguyeân Ñaø Laït, nôi coù ñaëc tính rieâng veà ñòa lyù sinh hoïc, vaø Ñoàng baèng Soâng Meâ
Koâng, coù ñòa hình ña daïng, töø kieåu ñoài nuùi cao söôøn doác ñeán caùc kieåu ñòa hình
ñaàm laày, vôùi ñoä cao so vôùi maët nöôùc bieån thaáp nhaát khoaûng 115m, cao nhaát
khoaûng hôn 600m.Naèm ôû khu vöïc nhieät ñôùi gioù muøa, VQGCT coù 2 muøa roõ reät:
muøa khoâ töø thaùng 11 ñeán thaùng 4, muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10. Vôùi ñòa
hình coù soâng suoái bao boïc laøm cho khu röøng giaø vöøa ñöôïc giöõ nguyeân veïn, vöøa trôû
thaønh nôi quy tuï haàu heát caùc kieåu röøng Ñoâng Nam Boä. Ñaây laø khu röøng nguyeân
sinh tieâu bieåu cho heä sinh thaùi röøng aåm nhieät ñôùi vuøng thaáp. Caùc loaøi caây öu theá
thuoäc hoï Sao Daàu (Dipterocarpaceae), hoï Töû Vi (Lythraceae). Caùc kieåu röøng chính
goàm röøng thöôøng xanh laù roäng, röøng thöôøng xanh nöûa ruïng laù, röøng hoãn giao goã tre
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 41
nöùa, röøng tre nöùa thuaàn loaïi vaø thaûm thöïc vaät ñaàm laày. Trong ñoù coù nhieàu caây goã
quyù nhö baèng laêng, goõ ñoû, daùng höông, traéc, caåm lai, guï, haøng traêm loaøi caây döôïc
lieäu, hôn 60 loaøi phong lan
Sau Xuaân Thuyû -Nam Ñònh (Ramsar site ñaàu tieân cuûa Vieät Nam vaø cuõng laø
ñaàu tieân cuûa Ñoâng Nam AÙ), khu vöïc Baøu Saáu thuoäc VQGCT coù theå trôû thaønh khu
Baûo toàn ñaát ngaäp nöôùc thöù 2 (Ramsar site) cuûa Vieät Nam ñöôïc UNESCO coâng
nhaän.
Theo caùc chuyeân gia, Baøu Saáu coù ñaày ñuû caùc ñaëc ñieåm cuûa heä sinh thaùi ñaát
ngaäp nöôùc. Teâ giaùc Java hieän coøn 7-8 caùc theå taïi Caùc Tieân (theo aûnh cuûa WWF).
Hieän ôû ñaây ñang nuoâi loaøi caùc saáu nöôùc ngoït quyù hieám cuûa Vieät Nam. Loaøi caù Saáu
Xieâm naøy töøng coù maët ôû ñaây vôùi soá löôïng lôùn, nhöng ñaõ bò coi laø tuyeät chuûng taïi
Vöôøn vaøo naêm 1996. Ñeán naêm 2001, vôùi söï hoã trôï cuûa Döï aùn baûo toàn VQGCT do
chính phuû Haø Lan taøi trôï vaø WWF ñeàu haønh, ngöôøi ta ñaõ ñöa caùc saáu nöôùc ngoït
nuoâi nhoát vaøo thaû taïi Baøu Saáu vaø ñeán nay soá caù theå cuûa loaøi naøy ñang taêng leân.
Ven Baøu laø nôi taäp trung cuûa nhieàu ñaøn chim lôùn, caû loaøi soáng ñònh cö laãn theo
muøa nhö: Coâng, Tró, Gaø loâi, Seán, Giang, Moøng keùt, Le le, Cuø ñen
ÔÛ caùc vuøng ñaát ngaäp nöôùc, nôi coù caùc caùnh röøng ngaäp nöôùc, ta cuõng coù theå
tìm thaáy caùc loaøi ñoäng vaät khaùc cuõng ñang thu huùt söï chuù yù cuûa quoác teá nhö:
Ngan caùnh traéng Cairina scutulata. Neáu söï toàn taïi cuûa quaàn theå loaøi naøy ñöôïc xaùc
ñònh, VQGCT seõ ñöôïc coâng nhaän laø vuøng ñaát ngaäp nöôùc coù taàm quan troïng quoác
teá theo Coâng öôùc Ramsar.
II.2. ÑA DAÏNG SINH HOÏC VEÀ CAÙC THAØNH PHAÀN LOAØI ÑOÄNG VAÄT ÔÛ ÑAØ
LAÏT:
Đà Lạt là nơi có vị trí địa lý địa hình khá phức tạp, đa dạng nên có sự
phong phú về các loại hình rừng, đây là điều kiện tốt nhất cho các loài động vật
về sinh sống, tạo nên tính đa dạng cho khu hệ động vật vùng Đà Lạt. Nhiều loài
chim đặc hữu duy nhất chỉ có ở đây (Mi Langbian - Crocias langbianis), nhiều
loài thú mới được phát hiện ở Việt Nam cũng thấy phân bố ở Đà Lạt, nhiều loài
động vật làm cảnh, giải trí, làm dược liệu cũng thấy hiện diện Tuy nhiên mức
độ tổn thất về đa dạng sinh học và sự diệt vong của các loài động, thực vật ở Đà
Lạt nói riêng và Lâm Đồng nó chung vẫn còn rất cao do nhiều nguyên nhân trong
đó có cả các chương trình phát triển đô thị, phát triển du lịch
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 42
Du lịch sinh thái ở Đà Lạt sẽ thật sự hấp dẫn hơn nếu cảnh quan môi
trường được giữ gìn nguyên vẹn, các khu rừng nguyên sinh vẫn còn những nét
độc đáo riêng của nó, tài nguyên trong các cánh rừng vẫn phong phú và đa
dạng. Để làm được điều này công việc trước mắt là kiểm kê tài nguyên, đánh giá
được diễn biến tài nguyên rừng trên mỗi địa bàn để có cơ sở cho việc quản lý tài
nguyên khi phát triển các chương trình kinh tế trong vùng mà không làm tổn thất
hoặc nguy hại nghiêm trọng đến môi trường.
Dưới đây là thành phần các loài động vật phân bố ở địa bàn Đà Lạt.
1. Nhóm có giá trị dược liệu
1.1. BÒ SÁT
ST
T
Tên phổ thông Tên khoa học Phân bố chủ yếu
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Rùa vàng
Kỳ đà
Thằn lằn bóng
Trăn mốc
Tắc kè
Nhông xanh
Rắn cạp nia
Rắn cạp nong
Rắn hổ mang
Rắn hổ mang chúa
Rắn lục xanh
Rắn lục tre
Rắn hổ trâu
Testudo elongata
Varanus salvator
Mabuga multifacita
Python morulus bivitanus
Gekko gekko
Calotes versicolor
Bungarus candidus
Bungarus fasciatus
Naja naja
Ophiophagus hannah
Trimeresurus stejnegeri
T. albolabris
Ptyas mucosus
Hồ Tuyền Lâm, Tà Nung
nt
Langbian, Frenn, Nuí Voi
Tà Nung, Lạc Dương,
nt
nt
Các loài rắn có ở hầu hết
các vùng rừng rậm thuộ:
Langbiang, Nuí Voi, Tà
nung, Đà Lạt, Xuân
Trường, Xuân Thọ, Thác
frenn, Đatanna, Suối
vàng
1.2. CHIM
STT Tên phổ thông Tên khoa học Phân bố chủ yếu
14
15
Cò bợ
Cò trắng
Ardeola bacchus
Egretta garzetta
Suối vàng
nt
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 43
16
17
18
19
20
21
22
23
Cò xám
Diều hâu
Ưng lớn
Gà rừng
Bìm bịp
Cú mèo
Cú vọ
Hồng hoàng
Ciconia nigra
Milvus korchun lineatus
Accipiter gentilis
Gallua gallus
Centropus sinensis
Otus spilocephalus
Glaucidium cuculoides
Buceros bicornis
nt
Langbian, Bidoup
nt
nt
Đà Lạt
Langbian, Bidoup, Tà
Nung, Hồ Tuyền Lâm
nt
1.3. THÚ
STT Tên phổ thông Tên khoa học Phân bố chủ yếu
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
Dơi mũi xinh
Dơi cánh dài
Cu li nhỏ
Khỉ mặt đỏ
Khỉ đuôi lợn
Khỉ đuôi dài
Voọc bạc
Sói đỏ
Gấu chó
Gấu ngựa
Rái cá vuốt bé
Cầy vòi mốc
Cấy vòi đốm
Cầy hương
Cầy giông
Nai
Hoẵng
Hipposideros bicolor
Miniopterus
Nycticebus pygmaeu
Macaca arctoides
M. nemenstrina
M. fascicularis
Prebitis critatus
Cuon alpinus
Helarctos malayanus
Selarctos thibetanus
Aonyx cinera
Parguma larvata
Paradoxurus hemaphroditus
Viverra indica
V.zibetha
Cervus unicolor
Muntiacus mutjak
Đà Lạt
nt
nt
Langbian, Bidoup, Tà Nung
nt
nt
Langbian
nt
Langbian, Bidoup, Tà Nung
Langbian, Bidoup, Tà Nung
Suối Vàng
Langbian, Bidoup, Tà Nung
Langbian, Bidoup, Tà Nung
Langbian, Bidoup, Tà Nung
Langbian, Bidoup, Tà Nung
Tà Nung, Núi Voi, Xuân Trường,
Xuân Thọ, Lang bian, Bidoup
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 44
41
42
Cheo cheo
Lợn rừng
Tragulus javanicus
Sus scrofa
2. Nhóm cung cấp thịt, da lông, đặc sản
STT Tên phổ thông Tên khoa học Phân bố chủ yếu
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Nai
Hoẵng
Cheo cheo
Lợn rừng
Cầy vòi mốc
Cấy vòi đốm
Cầy hương
Cầy giông
Thỏ rừng
Lửng lợn
Triềt bụng vàng
Mang lớn
Tê tê
Nhím
Rắn các loại
Cervus unicolor
Muntiacus mutjak
Tragulus javanicus
Sus scrofa
Parguma larvata
Paradoxurus hemaphroditus
Viverra indica
V.zibetha
Lepus
Artonyx collaris
Mustela kathiak
Megamuntiacu vuquangensis
Manis javanicus
Acanthion brachyurus
nt
nt
nt
nt
nt
nt
nt
nt
Langbian, Núi Voi
Lạc Dương,
Đà Lạt
Hồ Tuyền Lâm
Tà Nung, Langbian
Tà Nung, Langbian
Có ở các vùng rừng
rậm quanh Đà Lạt
3. Nhóm thú nuôi cảnh
STT Tên phổ thông Tên khoa học Phân bố chủ yếu
1
2
3
4
5
Sóc bay lớn
Sóc bay sao
Sóc mõm hung
Sóc vằn lưng
Sóc đang
Petaurista petaurista
Callosciurus flavimanus
Dremomys rufigenis
Menetes bermorei
Ratufa bicolor
Langbian
Tà Nung, Langbian
nt
Núi Voi, Đà Lạt,
nt
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 45
6
7
Sóc chuột Hải Nam
Sóc chuột lớn
Tamiops maritimus
Tamiops sweihoei
Đà Lạt, Lang biang
nt
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 46
CHÖÔNG III: CAÙC VAÁN ÑEÀ VEÀ BAÛO TOÀN ÑA DAÏNG
SINH HOÏC ÑOÄNG VAÄT
III.1. Caùc nguyeân nhaân laøm suy giaûm taøi nguyeân ñoäng vaät:
III.1.1. Khai thaùc, chaët, ñoát phaù röøng:
Theo coâng boá cuûa chính phuû Vieät Nam taïi Hoäi nghò Thöôïng ñænh Rio de
Janiero (1992) thì coù khoûang 12% daân soá nöôùc ta soáng ôû caùc vuøng röøng hieän nay
hoaëc tröôùc ñaây ñaõ laø röøng, 35% daân soá gaén vôùi röøng .
Tuy nhieân tình traïng suy giaûm röøng ôû Vieät Nam dieãn ra maïnh, töø 14,7 trieäu
ha röøng naêm 1943, chieám 43% dieän tích laõnh thoå ñeán coøn 9,1 trieäu ha, chieám
28% dieän tích laõnh thoå naêm 1997. Tæ leä maát röøng töø 1960-1975 laø 1,42-2,4%, töø
1975-1990 (keå caùc röøng troàng )laø 0,3-0,89%, rieâng röøng töï nhieân laø 0,7-0,1,32%.
Neáu so vôùi tæ leä maát röøng cuûa theá giôùi laø 0,5 % thì tæ leä maát röøng cuûa nöôùc ta thuoäc
loaïi cao.
Nguyeân nhaân chính cuûa tình traïng maát röøng laø do taùc ñoäng cuûa con ngöôøi,
bao goàm vieäc khai thaùc quaù möùc nguoàn laâm saûn, saûn xuaát theo phöông thöùc du
canh du cö cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc ít ngöôøi, vieäc môû mang ñaát noâng ngheäp
khoâng coù quy hoïach cuøng vôùi tình traïng chaùy röøng gaây neân, chuùng ta coøn coù dieän
tích haøng traêm ha röøng ngaäp maën vaø röøng uùng pheøn ôû Ñoàng baèng soâng Cöûu Long
ñang bò chaët phaù döõ doäi ñeå nuoâi troàng thuûy saûn. Taïi Caø Mau, ngöôøi ta ñaõ chaët
haøng vaïn ha röøng ñöôùc ñeå laøm vuoâng toâm, nhöng chæ sau 3 naêm muø maøu, saûn
löôïng tuït haún vaø hoï laïi chuyeån ñeán nôi khaùc ñeå tieáp tuïc chaët phaù röøng, khoâng
khaùc gì phöông thöùc du canh du cö cuûa daân toäc ít ngöôøi, ñoát nöông laøm raãy ôû Taây
Nguyeân. Öôùc tính haøng naêm coù 200.000ha röøng bò tieâu huûy (vaø chæ troàng ñöôïc
20.000ha). Ñaëc bieät nhöõng kho goã cuoái cuøng ôû Ñoâng Nam Boä vaø Taây Nguyeân
(Ñaéc Laéc, Gia Lai, Kon Tum) Ñaõ bò khai thaùc ñeán taän kieät do khoâng theo chu trình
khai thaùc vaø quy phaï kyõ thuaät, chu ûyeáu ñeå xuaát goã troøn sang caùc nöôùc laáy ngoïai
teä. Caùch khai thaùc khoâng phaûi ñeå taän duïng duøng caønh, nhaùnh maø chuû yeáu laø xeû
manh muùn nhöõng khuùc goã lôùn coù ñöôøng kính treân 1m, daøi hôn 10m, thaân troøn
thaúng, ñaùng leõ ra duøng ñeå boùc vaùn laøm vaùn eùp laø toát nhaát. Töø naêm 1989 môùi coù
chæ thò caám xuaát khaåu goã troøn vaø cho pheùp xuaát goã taø veït hay chæ cho pheùp boùc sô
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 47
bìa baép thaønh phieán vuoâng. Hieän nay, maëc duø ñaõ coù leänh ñoùng cöûa röøng, khai
thaùc goã vaãn ñang xuùc tieán maïnh ôû nhöõng khu röøng soáng soùt ôû vuøng Baûo Loäc-Haøm
Thuaän ñeå vô veùt heát goã phuïc vuï xuaát khaåu. Do vaäy ñeán cuoái theá kyû naøy seõ coù khaû
naêng heát goã lôùn ñeå xaây döïng vaø phaûi toán haøng trieäu USD ñeå nhaäp goã, luùc doù thì
phaûi chôø ñeán 50-60 naêm sau nhöõng röøng troàng caây laáy goã môùi coù theå khai thaùc
ñöôïc. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, röøng taïi caùc khu vöïc thuoäc huyeän Taùnh Linh,
Ñöùc Linh, Khu baûo toàn Bieån Laïc –Nuùi OÂng laïi tieáp tuïc bò phaù. Coù treân 500 loùng
goã daøi 2-2,2m coù ñöôøng kính 28-45cm töø nhoùm 1 ñeán nhoùm 3, öôùc vaøi traêm meùt
khoái bò phaùt hieän khi treân ñöôøng vaän chuyeån ñi tieâu thuï (töø doác Nhoâm ñeán chaâ
nuùi Naïi Mít-Haøm Thuaän Nam). So vôùi nhieàu nôi thì Bình Thuaän vaãn laø moät vöïa goã
“beùo bôû”cho boïn laâm taëc nôi khaùc ñeán keùo ñeán hoøanh haønh. Ñeå coù ñöôïc nhöõng
caây goã naøy phaûi maát ñeán 30 naêm nhöng chæ bò ñoán haï trong choác laùt. Dö luaän
ñang ñaët caâu hoûi:”Coù hay khoâng söï tieáp tay cuûa löïc löôïng giöõ röøng ?”(Baùo Saøi Goùn
Giaûi Phoùng ngaøy 11/04/2003). Tin töø Baùo Tuoåi treû ngaøy 16/04/2003: Chæ trong
voøng 10 ngaøy, moät soá caùn boä Laâm tröôøng Buø Gia Maäp (Phöôùc Long-Bình Phöôùc)
ñaõ caáu keát vôùi boïn vaän chuyeån traùi pheùp 856,572 m3 goã gaây thieät haïi nhaø nöôùc
haøng tyû ñoàng.
Moät hieän traïng nöõa laø caùc coâng trình ñaäp hoà chöùa nöôùc ñaõ laøm haøng chuïc
ngaøn ha röøng maát vónh vieãn (dieän tích röøng ngaäp trong loøng hoà) vaø moät dieän tích
töông ñöông duøng cho caùc haïng muïc coâng trình khaùc, cho taùi ñònh canh, ñònh cö
ñaõ laøm cho khu heä thöïc vaät voán ña daïng veà loaøi bieán maát, theo ñoù thì heä ñoäng vaät
cuõng maát nôùi cö truù phaûi di chuyeån. Trong quaù trình di chuyeån, moät soá loøai seõ
cheát ñi hay giaûm söùc soáng do chöa phuø hôïp vôùi nôi soáng môùi
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 48
Baûng 2: Nguyeân nhaân maát röøng ôû caùc vuøng töï nhieân
Stt
Vuøng ñòa lyù töï nhieân
Khai
thaùc
quaù
möùc
laâm
saûn
Phaù
röøng
du
canh
nöông
raãy
gaây
chaùy
röøng
Khai
thaùc ñaát
noâng
nghieäp
khoâng
quy
hoïach
Di cö
vaø saûn
xuaát töï
do
xaâm
phaïm
röøng
Do
chieán
tranh
taøn
phaù
Kinh teá
môùi vaø
môû
mang
noâng
nghieäp
1. Ñoàng baèng Baéc Boä (caû
vuøng ven bieån)
12% 17% 41%
ven
bieån
9% 21%
2. Ñoâng Baéc Boä (caû ven
bieån vaø vuøng nuùi)
27% 29% 11% 7% 8% 18%
3. Mieàn nuùi trung taâm
Baéc boä
29% 27% 16% 9% 5% 23%
4. Mieàn nuùi Taây Baéc boä 11% 36% 12% 11% 3% 27%
5. Baéc Trung boä(Goàm
ven bieån vaø vuøng nuùi)
34% 21% 14% 6% 14% 11%
6. Duyeân haûi Nam Trung
boä
28% 17% 11% 9% 29% 6%
7. Taây nguyeân 31% 24% 21% 5% 17% 2%
8. Ñoâng Nam boä 29% 15% 13% 9% 24% 10%
9. Taây Nam boä (Goàm
ñoàng baèng Soâng Cöûu
Long –ven bieån , ñaûo
Phuù quoác, Coân Sôn)
19% 4% 19% 21% 31% 6%
(Nguoàn: Taøi nguyeân vaø moâi tröôøng du lòch Vieät Nam, 2001).
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 49
-Khai thaùc goã:
Ñaây laø hoaït ñoäng dieãn ra maïnh meõ nhaát trong caùc hoaït ñoäng khai thaùc taøi
nguyeân röøng. Goã ñöôïc khai thaùc phuïc vuï cho nhieàu muïc ñích söû duïng khaùc nhau
vaø vieäc kinh doanh goã cuõng ñem laïi raát nhieàu lôïi nhuaän. Hoaït ñoäng khai thaùc vaø
kinh doanh goã vöøa dieãn ra döôùi söï quaûn lyù cuûa nhaø nöôùc vöøa dieãn ra moät caùch baát
hôïp phaùp. Chính vieäc khai thaùc goã oà aït moät caùch baát hôïp phaùp khoâng coù söï quaûn
lyù cuûa nhaø nöôùc laø nguyeân nhaân gaây ra nhöõng thieät haïi lôùn, laøm suy giaûm giaù trò
vaø chaát löôïng cuûa röøng.
Do löïc löôïng caùn boä kieåm laâm moûng, ñòa baøn roäng vaø chia caét neân laâm taëc
vaãn leùn luùt hoaït ñoäng. Caù bieät coù nhöõng tröôøng hôïp laøm giaáy pheùp goã phuïc vuï
quaân söï, quoác phoøng vaø vaän chuyeån ngang nhieân, ñeán khi bò kieåm tra ñoät xuaát
môùi phaùt hieän giaáy pheùp giaû.
-Saên baét caùc loaøi hoang daïi:
Hieän nay hoaït ñoäng saên baét caùc loaøi hoang daïi ñang tieáp tuïc, caùc caù nhaân
thu mua thuù röøng baùn qua bieân giôùi vaãn leùn luùt hoaït ñoäng vaø coù chieàu höôùng vöôït
ra ngoaøi taàm kieåm soaùt. Vieäc saên baét vaø buoân baùn caùc loaøi hoang daïi moät caùch voâ
yù thöùc laø nguy cô daãn ñeán söï suy giaûm soá löôïng vaø thaäm chí laø tuyeät chuûng ñoái
vôùi nhieàu loaøi sinh vaät. Naêm 2002, Ñoäi Quaûn lyù Thò tröôøng Sôn Tònh –Quaûng
Ngaõi ñaõ phaùt hieän vaø baét giöõ moät con gaáu ngöïa naëng 60 kg ñang vaän chuyeån treân
ñöôøng ñi tieâu thuï, Ñoäi ñaõ chuyeån cho Chi Cuïc Kieåm Laâm tænh vaø baøn giao cho
Trung Taâm Cöùu hoä Ñoäng vaät Soùc Sôn.
-Khai thaùc nhieân lieäu:
Hoaït ñoäng khai thaùc nhieân lieäu dieãn ra moïi luùc moïi nôi vaø raát khoù kieåm
soaùt. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi daân soáng gaàn röøng, thaäm chí xa röøng, thì vieäc “ñi cuûi”
ñeå baùn vaø söû duïng nhö laø nhöõng coâng vieäc laøm aên khaùc. Thoáng keâ töø phieáu phoûng
vaán cho thaáy, coù 25% soá hoä ñi cuûi 15 laàn/thaùng, 48% soá hoä ñi cuûi 10 laàn/thaùng
Moãi ngaøy moät ngöôøi bình thöôøng coù theå chaët ñöôïc moät thoà cuûi (thoà baèng xe ñaïp)
coù theå baùn ñöôïc töø 25.000-30.000 ñoàng, tuøy theo loaïi cuûi toát xaáu. Söï ngheøo ñoùi laø
moät yeáu toá laøm ñaåy nhanh toác ñoä khai thaùc taøi nguyeân röøng. Hoï soáng döïa vaøo taøi
nguyeân röøng, ñaát xaáu, ñaát doác vaø khoâng coù voán ñeå ñaàu tö laâu daøi vaøo saûn xuaát vaø
baûo veä taøi nguyeân neân baét buoäc phaûi khai thaùc boùc loät, laøm cho taøi nguyeân caøng
suy thoaùi nhanh choùng hôn. Ñieàu naøy daãn tôùi moät voøng laån quaån laø ñaõ ngheøo laïi
caøng ngheøo.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 50
-Khai thaùc taøi nguyeân ñaát röøng:
Moät phaàn lôùn dieän tích ñaát röøng ñaõ bò khai thaùc phuïc vuï cho noâng nghieäp
maø thieáu söï caûi taïo cho neân dieän tích ñaát naøy nhanh choùng bò thoaùi hoaù maát khaû
naêng töï hoài phuïc. Caùc hoaït ñoäng khai thaùc ñaát röøng theå hieän qua vieäc phaù röøng
laøm raãy laø chuû yeáu. Neáu khoâng coù söï quaûn lyù thì vieäc chuyeån ñoåi ñaát röøng sang
phuïc vuï cho caùc muïc ñích khaùc seõ nhanh choùng huyû hoaïi chaát löôïng ñaát vaø coù
aûnh höôûng raát lôùn ñeán heä sinh thaùi röøng.
-Khai thaùc caùc giaù trò khaùc cuûa röøng:
Moät hieän töôïng ñang trôû neân phoå bieán, ñoù laø caùc gia ñình laøm traïi beân
döôùi caùc ñoài nuùi ñeå chaên nuoâi deâ. Vieäc chaên nuoâi ñem laïi cho baø con moät thu
nhaäp töông ñoái oån ñònh, tuy nhieân vieäc chaên thaû deâ tuøy tieän nhö hieän nay coù nguy
cô seõ bieán caùc ñoài nuùi thaáp thaønh ñaát troáng ñoài troïc do deâ aên nhieàu laù, nöôùc boït
tieát ra chaát laøm cho caây röøng khoâng ra laù noåi vaø cheát khoâ daàn daàn
Hình: Chaët phaù röøng Hình: Ñoát phaù röøng
Hình: Caùc maûng röøng “da beo” Hình: Xe chôû goã bò baét giöõ
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 51
Hình: Goã ñang chôø vaän chuyeån
III.1.2. Chuyeån muïc ñích söû duïng ñaát röøng ngaäp maën, ñaát caùt ven bieån:
Vieäc khai thaùc haøng vaïn ha röøng ngaäp maën ñeå laøm vuoâng toâm, nuoâi troàng
thuûy saûn ñaõ laøm aûnh höôûng ñeán heä sinh thaùi röøng ngaäp maën, ñeán heä thöïc vaät vaø
ñoäng vaät soáng trong khu vöïc. Trong vaøi thaäp kyû qua, nhaèm ñoái phoù vôùi nhöõng aùp
löïc tröôùc maét cuûa baønh tröôùng daân soá vaø nhu caàu ngoaïi teä, neân röøng saùc (röøng
ngaäp maën) ñaõ bò khai thaùc trieät ñeå vaø ñaõ bieán thaønh ñaát thoå cö (Haø Tieân), ao toâm
(Kieân Löông, Caàn Giôø), ruoäng luùa (Hoøn Ñaát), khai thaùc ñaù (Kieân Löông, Ba
Hoøn)laøm aûnh höôûng ñeán heä sinh thaùi röøng ngaäp maën, heä thöïc vaät vaø ñoäng vaät
trong khu vöïc. Cuï theå laø töø 1976-1982, Minh Haûi ñaõ chuyeån 24.000 ha röøng vaø
ñaát röøng ngaäp maën thuoäc caùc huyeän Ngoïc Hieån (15.000), Ñaàm Dôi (7.000), Phuù
Taân (2.000) sang saûn xuaát noâng nghieäp nhöng khoâng ñaït hieäu quaû vì ñieàu kieän
moâi tröôøng sinh thaùi thay ñoåi nhieàu.Ñeán naêm 1984, Minh Haûi ñaõ söû duïng 33.000
ha ñaát röøng ngaäp maën cho vieäc nuoâi toâm, song keát quaû thu hoaïch giaûm daàn. Vaønh
ñai röøng phoøng hoä ven bieån ôû ñaây chæ coøn 30%. Sau khi röøng bò maát khoâng ñöôïc
khoâi phuïc laïi, ñaát ôû hai beân bôø keânh, soâng raïch bò xoùi lôû nghieâm troïng. Doïc bôø
bieån phía Ñoâng muõi Caø Mau, ñeán muøa gioù chöôùng, moãi naêm daûi ñaát ven bieån bò
maát ñi vaøo khoûang 10-12 m.
Trong caùc nguyeân nhaân daãn ñeán phaù röøng ngaäp maën thì vieäc chaët phaù
röøng ñeå laøm ao nuoâi toâm laø dieãn ra maïnh nhaát, vôùi dieän tích vaø quy moâ ngaøy
caøng ñöôïc môû roäng. Do vieäc phaùt trieån töï phaùt, thieáu yù thöùc baûo veä moâi tröôøng vaø
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 52
chaïy theo lôïi ích kinh teá tröôùc maét, khoâng coù quy hoaïch neân ngöôøi daân ôû ñaây vaø
caùc doanh nghieäp vuøng khaùc ñeán ñaàu tö ñaõ töï yù taøn phaù röøng ngaäp maën ñeå laøm
vuoâng toâm. Hình aûnh röøng Ñöôùc, Suù, Veït xanh baït ngaøn trong nhöõng naêm 1990
giôø ñaõ khoâng coøn nöõa. Tuy nhieân, nhöõng hoà ao nuoâi toâm treân phaàn röøng ngaäp
maën tröôùc ñaây thöôøng chæ coù keát quaû trong 1-2 naêm ñaàu, sau ñoù thì khoâng hieäu
quaû, dòch beänh do caùc baõi laày coù traàm tích caây RNM vôùi nhöõng loaøi chòu ngaäp toát
nhö Ñöôùc ñoâi (Rhizophora apiculata), Veït duø (Bruguiera gymnorhiza) thì muøn baõ
höõu cô lôùn, ít ñöôïc di chuyeån. Do ñoù, vieäc nuoâi toâm treân dieän tích RNM laøm cho
traàm tích ñaùy bò yeám khí, laøm taêng caùc ñoäc chaát nhö H2S, NH4+, taàng pyrit FeS2
tieàm taøng trong caùc lôùp ñaát coù xaùc caây ngaäp maën do thieáu nöôùc laïi bò aùnh saùng
maët trôøi thieâu ñoát ñaõ oxy hoùa. Keát quaû laø töø loaïi ñaát RNM trung tính giaøu chaát
dinh döôõng ñaõ chuyeån sang loaïi ñaát acid sunfat vöøa chua vöøa maën, sau 1-2 naêm
ñaàu, vieäc nuoâi toâm khoâng coøn thích hôïp nöõa. Ñoä chua cuûa nöôùc trong ao nuoâi coøn
aûnh höôûng lôùn ñeán söï phaùt trieån cuûa vi sinh vaät, keå caû ñoäng vaät nguyeân sinh laø
thöùc aên quan troïng cuûa caùc haûi saûn nuoâi. Ngoaøi ra, quaù trình oxy hoùa coøn laøm cho
neàn ñaùy ao raén chaéc, khoâng phuø hôïp vôùi ñôøi soáng ñoäng vaät ñaùy vaø toâm. Vaø caùc
chuû hoà boû khoâng nuoâi nöõa, ñaát bò boû hoang, trô ra döôùi aùnh naéng maët trôøi, nhieãm
pheøn maën vaø khoâng söû duïng ñeå nuoâi, troàng gì ñöôïc.
Vaán ñeà nhaän thöùc ñöôïc giaù trò vaø vai troø, taàm quan troïng cuûa röøng ngaäp
maën ñoái vôùi ñôøi soáng cuûa ngöôøi daân laø heát söùc quan troïng. Vieäc ñaùnh giaù giaù trò
kinh teá vaø sinh thaùi cuûa RNM ñöôïc caùc nöôùc, thí duï nhö Thaùi Lan, raát quan taâm,
hoï phoå bieán vaø naâng cao nhaän thöùc cuûa ngöôøi daân thoâng qua raát nhieàu chöông
trình mang tính giaùo duïc coäng ñoàng, gaén lieàn vôùi lôïi ích cuûa chính hoï. ÔÛ Vieät
Nam noùi chung vaø khu vöïc nghieân cöùu noùi rieâng, qua baûng khaûo saùt 100 hoä tieâu
bieåu thì ña soá ngöôøi daân ñeàu cho raèng vai troø cuûa RNM laø ñeå cung caáp nhöõng giaù
trò tröïc tieáp nhö goã, cuûi, chaát ñoát, thuûy saûn maø khoâng heà bieát veà caùc giaù trò sinh
thaùi, baûo toàn. Ñieàu ñoù taát yeáu seõ daãn tôùi vieäc khai phaù RNM moät caùch khoâng
thöông tieác.
Heä sinh thaùi RNM ñöôïc xem laø moät heä sinh thaùi coù naêng suaát sinh hoïc cao
nhaát, ñaëc bieät laø nguoàn lôïi thuûy saûn. RNM vöøa laø nôi cung caáp thöùc aên töø caùc
chaát höõu cô coù nguoàn goác thöïc vaät vöøa laø baõi sinh saûn vaø öông döôõng aáu truøng,
con non vaø con gioáng. Do ñoù, khi RNM bò taøn phaù, daãn ñeán söï giaûm suùt caùc
nguoàn lôïi thuûy saûn ñöôïc khai thaùc ôû vuøng ven bieån. Veà maët sinh hoïc, röøng ngaäp
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 53
maën laø heä sinh thaùi raát ña daïng, vôùi nhieàu loaøi ñoäng thöïc vaät döôùi nöôùc vaø treân
caïn. Laø nôi ñeû vaø nuoâi döôõng aáu truøng cuûa raát nhieàu loaøi sinh vaät bieån. Coù theå noùi
röøng ngaäp maën laø chieác noâi öôm vaø cung caáp gioáng sinh vaät cho caùc vuøng bieån
laân caän. Phaù röøng ngaäp maën laø laøm giaûm nguoàn gioáng sinh vaät bieån, daãn ñeán suy
kieät nguoàn lôïi sinh vaät bieån.
Beân caïnh ñoù, vieäc chuyeån caùc daûi caùt ven bieån caùc tænh mieàn Trung sang
nuoâi toâm treân caùt cuõng goùp phaàn laøm giaûm ña daïng ñoäng vaät. Phaûi noùi raèng,
NTTC thaät söï laø moät giaác mô thoaùt ngheøo cuûa ngöôøi daân mieàn Trung quanh naêm
vaät loän vôùi caùt noùng vaø soùng gioù khoâ haïn. Coù theå noùi, thôøi “hoaøn kim” con toâm ñaõ
ñem laïi cho baø con thu nhaäp ñaùng keå, vaø nhaø nhaø nuoâi toâm. Tuy nhieân, ñaây laø
phong traøo töï phaùt, thieáu söï quaûn lyù vó moâ cuûa Nhaø nöôùc, thieáu söï phoái hôïp chaët
cheõ giöõa ngaønh thuûy saûn vôùi caùc ngaønh lieân quan nhö thuûy lôïi (heä thoáng caáp vaø
tieâu nöôùc trong quaù trình nuoâi toâm), laâm nghieäp (phaùt trieån heä thoáng röøng phoøng
hoä vaø röøng ngaäp maën), noâng nghieäp (vieäc söû duïng hoùa chaát baûo veä thöïc vaät) ñaõ
laøm cho moâi tröôøng sinh thaùi noùi chung vaø moâi tröôøng thuûy saûn noùi rieâng ngaøy
caøng thay ñoåi theo chieàu höôùng baát lôïi. Haäu quaû taát yeáu laø phaùt sinh dòch beänh ôû
toâm, hoà naøy lan sang hoà kia thaønh daây chuyeàn khoâng khoáng cheá noåi. Ngoaøi vieäc
ñe doïa ñeán caùc caùnh röøng phi lao phoøng hoä, moâ hình NTTC coøn laøm giaûm ña
daïng sinh hoïc cuûa caùc khu vöïc laân caän. Moät soá vuøng caùt töï nhieân ñaõ oån ñònh
ñöôïc nhôø moät soá loaøi caây, caây gai thích nghi vôùi vuøng ñaát khoâ haïn moïc raûi raùc,
thaønh buïi hoaëc coù khi thaønh ñaùm khaù roäng nhö Quyû kieán saàu to Tribulus cistoides
(hoï Zygophyllaceae), Rau muoáng bieån Ipomoea pes-caprae (hoï Convolvulaceae)...
cuõng bò caùc hoà nuoâi toâm laán chieám.
OÂ nhieãm moâi tröôøng do nöôùc thaûi ñoå ra töø caùc hoà nuoâi toâm khoâng ngöøng
lan roäng vaø chaïy daøi doïc suoát bôø bieån. Hình nhö khoâng ai nghó ñeán söï lan toûa
nhanh choùng vaø roäng khaép caùc pheá thaûi oâ nhieãm vaø cuõng chöa ai lo laéng veà söï oâ
nhieãm do caùc chaát thaûi ñoå ra seõ taïo ra caùc thuûy sinh ñoäc haïi, caùc rong taûo, vaø
chính ñoù laïi laø nguoàn saûn sinh ra caùc vaät laï xaâm chieám (alien invasion), moái ñe
doïa laøm tieâu hao caùc sinh vaät coù ích, noãi lo cuûa caùc nhaø sinh hoïc veà ña daïng sinh
hoïc. Caùc baõi caùt ven bieån coù theå laø baõi ñeû cuûa caùc loaøi ruøa bieån. Chuùng ta chuyeån
sang nuoâi toâm treân caùt thì baõi ñeû cuûa caùc loaøi naøy cuõng maát ñi.
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 54
Vieäc xaû thaûi tröïc tieáp ra bieån cuûa caùc khu nuoâi troàng thuyû saûn khoâng qua xöû
lyù seõ laøm haøm löôïng chaát höõu cô vaø dinh döôõng trong nöôùc bieån taêng cao, taïo
ñieàu kieän thuaän lôïi cho caùc loaøi rong bieån phaùt trieån. Söï nôû roä cuûa caùc loaøi rong
bieån laø moät nguyeân nhaân gaây taùc haïi cho caùc raïn san hoâ do caïnh tranh veà khoâng
gian, aùnh saùng vaø giaù baùm. Caùc raïn san hoâ maát thì caùc loaøi caù raïn san hoâ cuõng
maát theo. Ngoaøi ra söï phaùt trieån cuûa taûo cuõng laøm giaûm caùc sinh vaät khaùc.
Beân caïnh ñoù thì vieäc “luøng baét” toâm boá meï töø bieån ñeå cho sinh saûn taïi caùc
traïi toâm gioáng, vieäc khai thaùc trieät ñeå caùc loaïi sinh vaät bieån nhoû ñeå laøm thöùc aên
daïng vieân trong NTTC cuõng laøm aûnh höôûng ñeán tröõ löôïng trong töï nhieân, aûnh
höôûng ñeán heä sinh thaùi bieån neáu maát ñi moät maéc xích trong chuoãi thöùc aên.
III.1.3. Khai thaùc thuyû haûi saûn traùi pheùp:
Beân caïnh nhöõng keát quaû tích cöïc ñaït ñöôïc trong khai thaùc thuûy saûn, chuùng
ta ñang phaûi ñoái maët vôùi moät thöïc traïng ñang ôû möùc baùo ñoäng ñoû, ñoù laø ñaïi boä
phaän caùc taøu ñeàu trang bò phöông tieän ñaùnh baét caù baèng löôùi queùt (xieäc ñieän, kích
ñieän), thuoác ñoäc vaø ñaëc bieät laø baèng thuoác noå.
Ñaàu tieân phaûi keå ñeán ngheà löôùi daõ caøo: Taêng nhanh trong thôøi gian gaàn
ñaây, saûn phaåm laø caù, tröùng caù, möïc, phieâu sinh vaät bieån vôùi giaù töø 3.000 -7.000
ñoàng/kg. Baùn ñeå nuoâi toâm huøm, oác höông, caù muù, cua, gheï, cheá bieán thöùc aên gia
suùc Chính haáp löïc töø thò tröôøng, giaù caû khieán cho ngö daân khoâng chuyeån hoaëc
boû ngheà maø ngöôïc laïi coøn ñaàu tö taøu thuyeàn coù coâng suaát lôùn, trang thieát bò hieän
ñaïi: maùy taàm ngö, ñònh vò, hôïp taùc laøm daøn caøo ñoâi ñi veùt trieät ñeå caùc taàng ñaùy
bieån caû ngaøy laãn ñeâm, xaùo troän taàng ñaùy, phaù hoaïi thuyû saûn, tieâu dieät phieâu sinh
vaät bieån.
Nhieàu naêm qua, tình traïng duøng thuoác noå ñeå ñaùnh baét haûi saûn döôøng nhö
ñaõ trôû thaønh chuyeän bình thöôøng. Tính töø naêm 2001 ñeán nay, chæ rieâng vuøng bieån
Quaûng Ngaõi ñaõ coù gaàn 40 ngö daân cheát vì thuoác noå, phaàn lôùn laø do khoâng naém roõ
quy trình söû duïng neân thuoác noå ñaõ phaùt noå ngay treân tay ngö daân. Theá nhöng, vôùi
khoâng ít ngö daân, thuoác noå laø moät vaät khoâng theå thieáu trong moãi chuyeán ra khôi
vaø keùo theo laø vieäc mua baùn vaän chuyeån thuoác noå ñeán tay ngö daân cuõng ñang trôû
thaønh moät ngheà môùi.
Theo Phoøng Trinh saùt, Boä ñoäi Bieân Phoøng tænh Quaûng Ngaõi, trong 4 naêm
qua, löïc löôïng chöùc naêng ñaõ baét 67 vuï buoân baùn, vaän chuyeån thuoác noå, thu giöõ
Taøi nguyeân sinh vaät
ThS. Döông Thò Bích Hueä 55
treân 3,5 taán vaø haøng chuïc ñoái töôïng phaûi nhaän hình phaït tuø giam vôùi möùc aùn ñeán
20 naêm. Theá nhöng, theo Tröôûng phoøng Trinh saùt, Trung taù Buøi Phuï Phuù, caùc ñoái
töôïng vi phaïm söû duïng thuû ñoaïn ngaøy caøng tinh vi hôn, nhö chia thuoác ra töøng goùi
nhoû, thueâ ngöôøi taät nguyeàn giaû daïng ñeå vaän chuyeån haøng ra taøu, neáu bò phaùt hieän
thì vöùt xuoáng bieån. Môùi ñaây, Boä Chæ Huy Bieân Phoøng Quaûng Ngaõi cho bieát ñaõ
phoái hôïp vôùi Trung taâm Coâng ngheä xöû lyù bom mìn (Boä Quoác Phoøng) tieán haønh
truïc vôùt vaø tieâu huûy 30 quaû bom taïi vuøng bieån Bình Chaâu. Ñaây laø 30 trong 37 quaû
bom maø moät soá ngö daân caát giaáu trong loøng bieån ñeå ñem baùn cho caùc chuû thuyeàn
duøng laøm thuoác noå ñaùnh caù, moãi quaû bom naëng töø 210 – 450 kg.
Ñaùnh baét caù baèng thuoác noå ñang daàn trôû thaønh chuyeân nghieäp, nhöõng ngö
daân ñaùnh baét kieåu naøy duøng moïi caùch ñeå laøm sao thu ñöôïc nhieàu haûi saûn nhaát,
baát chaáp caùc quy ñònh cuûa Nhaø nöôùc veà baûo veä vaø khai thaùc laâu daøi caùc nguoàn
haûi saûn. Moät soá ngö daân cho bieát, moãi boä kích ñieän ñöôïc daân trong ngheà chaøo
baùn taän ghe caøo, ghe xieäp vôùi giaù troïn goùi treân döôùi 5 trieäu ñoàng. Boä kích ñieän khi
ñöôïc thaû xuoáng nöôùc coù baùn kính aûnh höôûng khoaûng 5-6m. Moãi khi bò ñieän giaät,
baát keå loaøi thuûy saûn lôùn nhoû ñeàu bò teâ lieät, cheát vaø loït vaøo mieäng caøo, xieäp. Soá
coøn laïi rôi xuoáng bieån
Các file đính kèm theo tài liệu này:
- tai_nguyen_sinh_vat_va_moi_truong_ths_duong_thi_bich_hue_76_trang_2685_2136303.pdf