Giáo trình Lý thuyết màu sắc và ứng dụng

TS. NGÔ ANH TUẤN Tháng 07 năm 2010 Quyển sách này được in bởi sự tài trợ của VPĐD Johs. Reickermann tại Tp.HCM STT Maøu Teân tieáng Vieät Teân tieáng Anh Teân vieát taét Ñen Black Bk1. Traéng White W2. Ñoû côø Red R3. Xanh luïc Green G4. Xanh tím Blue B5. Xanh da trôøi Cyan C6. Ñoû caùnh sen Magenta M7. Vaøng Yellow Y8. Naâu Brown Br9. Cam Orange O10. Khoâng maøu Achromatic A11. Ghi Chuù: 7URQJWjLOLӋXQj\FK~QJW{LFyVӱGөQJPӝWVӕWKXұWQJӳYjWrQJӑLPjX&iF WrQJӑLQj\FyWKӇÿѭӧFVӱGөQJWKD\WKӃFKRQKDXQKѭQJFyFQJêQJKƭDÿӇ WLӋQFKRYLӋFWUDFӭXFK~QJW{L[LQÿѭӧFOLӋWNrWURQJEҧQJGѭӟLÿk\ 1.1 Vaøi neùt lòch söû veà maøu 1.2 AÙnh saùng vaø maøu saéc 1.3 Caùc toång hôïp maøu 1.3.1 Toång hôïp coäng maøu 1.3.2 Toång hôïp tröø maøu 1.3.3 Toång hoïp maøu töông hoã 1 AÙNH SAÙNG VAØ MAØU SAÉC 1.1. Vaøi neùt lòch söû veà maøu Nhöõng nghieân cöùu veà maøu saéc ñaõ baét ñaàu töø nhöõng naêm tröôùc coâng nguyeân. Naêm 800 tröôùc coâng nguyeân, nhöõng ngöôøi AÁn Ñoä Upanishads ñaõ tìm ra moái lieân heä giöõa caùc maøu. Naêm 400 tröôùc coâng nguyeân, nhaø trieát hoïc Plato cho raèng aùnh saùng hay nhöõng tia löûa phaùt ra töø maét ngöôøi, cho neân con ngöôøi môùi thaáy ñöôïc söï vaät. Epicurus cho raèng baûn sao cuûa söï vaät seõ taùc ñoäng vaøo maét ngöôøi. Vaøo thieân nieân kyû thöù nhaát, Abu Mohammed Ibn al Hazen cho raèng hình aûnh ñöôïc taïo thaønh töø trong maét ngöôøi. Trong thôøi coå ñaïi coøn coù raát nhieàu cuoäc thí nghieäm, nghieân cöùu veà maøu tieáp theo vaøo theá kyû 15, thôøi kyø Phuïc Höng, Leonardo da Vinci cho raèng ñaõ ñöa ra moät soá khaùi nieäm veà quaù trình caûm nhaän maøu, heä thoáng maøu, oâng cuõng ñöa ra moät soá quy luaät maøu töông phaûn (Ñen–Traéng, Ñoû côø–Xanh luïc, Vaøng–Xanh tím)… Nhöõng nghieân cöùu vaø phaùt hieän cuûa oâng cuõng coù aûnh höôûng ñeán caùc nghieân cöùu veà sau naøy. Naêm 1666 Isaac Newton ñaõ phaùt trieån voøng maøu Newton raát höõu duïng. Newton baét ñaàu nghieân cöùu veà maøu ôû tuoåi 23, oâng ñaõ thöïc hieän moät thí nghieäm raát noåi tieáng treân nhöõng laêng kính vaø aùnh saùng. Khi chieáu moät chuøm aùnh saùng traéng lieân tuïc qua moät laêng kính, noù seõ xuaát hieän moät caàu voàng ôû caïnh beân kia cuûa laêng kính. Newton saép xeáp nhöõng maøu naøy treân moät voøng troøn, töø maøu Ñoû côø ñeán maøu chaøm, sau ñoù oâng noái hai maøu naøy baèng maøu tím ñeå gheùp hai ñaàu cuûa phoå maøu laïi vôùi nhau. Voøng troøn maøu naøy chính laø nhöõng böôùc caên baûn nhaát cho nhöõng nghieân cöùu sau naøy. Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng4 Khaùm phaù cuûa oâng ñaõ ñaët neàn taûng ban ñaàu cho söï bieåu dieãn maøu saéc, daãn ñeán caùc chuaån maøu cuûa vaät lyù döïa treân ño söï böùc xaï, ñoù laø pheùp ño maøu (colorimetry) ngaøy nay. Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) khoâng phaûi laø nhaø khoa hoïc cuõng khoâng phaûi laø nhaø vaät lyù, oâng xuaát thaân töø thô ca. OÂng baùc boû lyù thuyeát cuûa Newton cho raèng aùnh saùng bao goàm taát caû caùc maøu saéc. OÂng khaúng ñònh raèng maøu ñöôïc taïo thaønh khi troän aùnh saùng vôùi boùng toái vaø tuyeân boá maïnh meõ raèng aùnh saùng döïa treân söï caûm nhaän, oâng ñaëc bieät chuù yù ñeán ñöôøng vieàn vaïch phoå, moät vaán ñeà maø oâng cho raèng Newton chöa chính xaùc laém. Cho duø nhöõng phaân tích cuûa Goethe veà Newton chöa chính xaùc laém nhöng vaãn ñöôïc cho raèng coù giaù trò. Nhöõng luaän ñieåm cuûa Goethe laø nhöõng böôùc ñi trung gian trong lòch söû maøu saéc. Trong voøng troøn maøu, Goethe goïi maøu Red (Ñoû côø), Vaøng, Blue (Xanh tím) laø ba maøu chính, coøn maøu Cam laø maøu phuï. Tuy nhieân chuaån naøy laïi sai. Treân thöïc teá khi ta troän ba maøu naøy khoâng taùi taïo laïi maøu Ñen, noù chæ taïo ra maøu naâu. Maëc duø Goethe raát thaønh coâng treân lónh vöïc vaên chöông nhöng nhöõng lôøi chuù giaûi cuûa oâng veà maøu cuõng daàn daàn bò queân laõng. Hình 1.1: Thí nghieäm cuûa Newton Maøu saéc & aùnh saùng 5 Thomas Young ñaõ ñöa ra ba yeáu toá ñaëc tröng cho quaù trình caûm nhaän maøu vaøo naêm 1802 vaø suy luaän raèng trong maét ngöôøi coù 3 loaïi thaønh phaàn caûm nhaän maøu khaùc nhau. Ba thaønh phaàn naøy nhaïy caûm vôùi ba maøu cô baûn Ñoû côø, Xanh tím, Xanh luïc. Chính yù töôûng naøy ñaõ goùp phaàn thuùc ñaåy Hermann von Helmholtz nghieân cöùu ra caùc thuyeát caûm nhaän maøu, caùc thuyeát naøy coøn ñöôïc goïi laø lyù thuyeát Young-Helmholtz. Naêm 1860, James Clerk Maxwell ñaõ khaûo saùt vieäc söû duïng ba thaønh phaàn cô baûn cuûa maøu vaø nhaän ra raèng khoâng coù söï keát hôïp giöõa 3 thaønh phaàn cô baûn cuûa maøu ñeå taùi taïo laïi toaøn boä vuøng maøu nhaän bieát ñöôïc. OÂng laäp luaän raèng ba giaù trò maøu laø khoâng ñôn nhaát vaø phoå cuûa caùc maøu coù ñoä baõo hoaø cao hôn coù theå taùi taïo nhieàu maøu hôn. Maxwell nhaän thaáy raèng ngoaøi toâng maøu vaø ñoä baõo hoaø maøu coøn coù ñoä saùng. Nhöõng nghieân cöùu cuûa James Clerk Maxwell coù theå xem laø nhöõng neàn moùng cô baûn cuûa caùc maùy ño maøu hieän ñaïi. Red (đỏ cờ) magenta (đỏ cánh sen) blue (xanh tím) cyan (xanh da trời) green (xanh lục) yellow (vàng) Hình 1.2: Voøng troøn maøu Newton Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng6 Caùc thí nghieäm chi tieát thöïc hieän naêm 1920 chæ ra raèng caùc maøu cô baûn Red (Ñoû côø), Green (Xanh luïc), Blue (Xanh tím) coù theå toång hôïp ñöôïc taát caû caùc maøu quan saùt ñöôïc trong moät khoaûng naøo ñoù ñöôïc goïi laø khoaûng phuïc cheá maøu hay khoâng gian maøu (gamut), nhöng chuùng khoâng theå toång hôïp ñöôïc taát caû caùc maøu trong phoå khaû kieán, ñaëc bieät laø maøu Xanh tím. Naêm 1931, Uyû Ban Quoác teá veà Maøu vaø Chieáu Saùng ñaõ ñöa chuaån CIE vaøo söû duïng trong caùc öùng duïng kyõ thuaät vaø coâng ngheä. Ba giaù trò XYZ ñöôïc tính toaùn döïa treân ba ñaùp öùng cuûa maét ngöôøi vôùi 3 maøu Ñoû côø, Xanh luïc vaø Xanh tím. XYZ ñöôïc xem laø 3 giaù trò maøu ñaïi dieän cho Ñoû côø, Xanh luïc vaø Xanh tím vaø ngöôøi ta coù theå veõ ra moät khoâng gian 3 chieàu vôùi 3 truïc X, Y, Z hoaëc chuyeån thaønh hai chieàu khi söû duïng moät pheùp bieán ñoåi tuyeán tính. Chuaån naøy ñöôïc thay ñoåi nhoû naêm 1964 (thay ñoåi ñöôøng vieàn ngoaøi) caùc traïng thaùi thay ñoåi trong ñöôøng vieàn bieåu dieãn ñoä baõo hoaø cuûa maøu, caøng xa maøu traéng ôû trung taâm ñoä baõo hoaø caøng cao. Noùi caùch khaùc maøu xanh tinh khieát coù ñoä baõo hoaø cao hôn caùc maøu xanh khaùc. Neáu veõ moät ñöôøng thaúng töø moät maøu naèm ôû phía ngoaøi ñeán maøu traéng tinh khieát seõ cho nhöõng maøu coù cuøng giaù trò maøu. Red Green Purple Blue Yellow Orange Hình 1.3: Voøng troøn maøu cuûa Goethe Maøu saéc & aùnh saùng 7 Naêm 1976, ngöôøi ta thay ñoåi baûng saéc kyù maøu theâm moät laàn nöõa, vì theá ñieåm maøu traéng xuaát hieän ôû chính giöõa. Ñoàng thôøi, ñöôøng cong môùi ñöôïc söû duïng chính laø ñaùp öùng thöïc cuûa maét ngöôøi. Tuy nhieân, thay ñoåi naøy khoâng ñöôïc öùng duïng vì phieân baûn goác ñaõ trôû thaønh moät tieâu chuaån chính. Cuõng vaøo thôøi ñieåm naøy, CIE cuõng cho ra ñôøi chuaån L*a*b maø chuùng ta seõ thaáy vai troø raát quan troïng cuûa chuùng sau naøy. 1.2 AÙnh saùng vaø maøu saéc Chuùng ta ñang soáng trong moät theá giôùi ñaày maøu saéc. Thoâng qua maøu saéc chuùng ta coù theå nhìn nhaän roõ raøng moïi vaät xung quanh ñeå laøm cho caûm giaùc cuûa chuùng ta toát hôn. Caùc thieát keá noäi thaát vaø söï phoái troän maøu trong nhaø aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán aán töôïng vaø caûm giaùc cuûa chuùng ta. Caùc maøu coù theå duøng chung ñöôïc vôùi nhau seõ taïo ra moät söï caân baèng haøi hoaø laøm cho chuùng ta coù caûm nhaän toát. Ngaønh coâng nghieäp in cuõng söû duïng caùc maøu ñeå theå hieän aán phaåm hieäu quaû hôn. Ñeå ñaùnh giaù caùc maøu, tröôùc heát chuùng ta phaûi nhìn thaáy chuùng. Ñeå nhìn thaáy chuùng ta caàn coù aùnh saùng. Maët trôøi toaû ra aùnh saùng - ñoù laø nguoàn saùng sô caáp. Tuy nhieân, haàu heát caùc ñoái töôïng trong moâi tröôøng cuûa chuùng ta laïi khoâng theå töï toaû saùng - chuùng ñöôïc goïi laø nguoàn saùng thöù caáp, chuùng ta chæ caûm nhaän ñöôïc caùc ñoái töôïng naøy vaø maøu saéc cuûa chuùng khi chuùng ñöôïc chieáu saùng. 0.8 0.6 0.4 0.2 0 0 0.2 B M C R Y G WHITE 0.4 0.6 0.8 0.10 0.10 0.20 0.20 0.30 0.40 0.40 0.50 0.50 0.60 0.60 0.70 0.70 0.80 0.90 0.80 510 nm 520 nm Green Yellowish green Yellow green Greenish yellow Orange Ređdish orange Red Purplish red P u r p l i s h b l u e Purplish pink Red purple B l u e i s h p u r p l e Reddish purple Purple Pink White Blue B l u e i s h g r e e n Blue green G r e e n i s h b l u e Yellowish orange Y e l l o w 540 nm 550 nm 560 nm 570 nm 580nm 590nm 600 nm 610 nm 620 nm 630 nm 700 nm 500 nm 490 nm 480 nm 0 Hình 1.4: Giaûn ñoà saéc kyù maøu CIE 1931 Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng8 AÙnh saùng coù hai tính chaát cô baûn laø soùng vaø haït. Trong taøi lieäu naøy ta seõ chuù troïng nhieàu vaøo baûn chaát soùng cuûa aùnh saùng. Daïng soùng cuûa aùnh saùng laø soùng ñieän töø phaùt ra khi coù söï chuyeån ñieän töû giöõa caùc möùc naêng löôïng cuûa nguyeân töû cuûa nguoàn saùng. Caùc soùng naøy truyeàn ñi trong chaân khoâng vôùi toác ñoä aùnh saùng laø c = 2.99792458 x 108m/s Böùc xaï cuûa aùnh saùng lan truyeàn raát nhanh vôùi toác ñoä 300.000 km/giaây. Noùi ñuùng ra, aùnh saùng bao goàm caùc dao ñoäng ñieän töø ñöôïc truyeàn ñi töø nguoàn saùng döôùi daïng soùng. Gioáng nhö soùng nöôùc, moãi soùng aùnh saùng bao goàm phaàn loài leân vaø phaàn loõm xuoáng. Caùc soùng ñöôïc phaân loaïi theo chieàu daøi böôùc soùng hay soá dao ñoäng maø chuùng thöïc hieän trong moät giaây. Caùc böôùc soùng thöôøng coù ñôn vò laø km, m, cm, mm, nm hay picomet. Soá dao ñoäng soùng trong moät giaây, goïi laø taàn soá, ñöôïc ño baèng ñôn vò Hz. Taàn soá ν vaø böôùc soùng λ aùnh saùng lieân heä vôùi nhau bôûi bieåu thöùc: χ = ν . λ Caùc böôùc soùng coù chieàu daøi khaùc nhau coù nhöõng ñaëc tính khaùc nhau. Ví duï nhö tia X ñöôïc duøng ñeå chaån ñoaùn trong y khoa, soùng Viba ñöôïc söû duïng trong caùc loø viba ñeå naáu vaø haâm noùng thöùc aên cho caùc baø noäi trôï. Caùc loaïi soùng khaùc ñöôïc duøng trong vieäc truyeàn tín hieäu ñieän thoaïi, radio vaø tivi. Chæ coù moät khoaûng soùng ñieän töø raát nhoû ñöôïc nhìn thaáy döôùi daïng maøu cuûa aùnh saùng. Phaàn thaáy ñöôïc cuûa quang phoå soùng traûi daøi töø 380 nm (tia cöïc tím) ñeán 780 nm (tia hoàng ngoaïi). Phaàn loài Phaàn loõm Maøu saéc & aùnh saùng 9 Hình minh hoaï cho thaáy chieàu daøi caùc böôùc soùng töø Ñoû côø ñeán Xanh luïc roài ñeán Xanh tím caøng luùc caøng ngaén daàn. AÙnh saùng coù theå ñöôïc taùch ra thaønh caùc thaønh phaàn maøu baèng laêng kính. AÙnh saùng traéng ñöôïc phoái troän bôûi taát caû caùc maøu trong daûi quang phoå vaø ñöôïc taùch thaønh caùc maøu gioáng nhö caùc maøu trong daûi maøu caàu voàng. Daûi quang phoå ñieän töø ñöôïc saép xeáp töø caùc soùng cöïc ngaén cuûa tia gamma ñöôïc phaùt ra bôûi caùc vaät lieäu phoùng xaï cho ñeán caùc soùng voâ tuyeán. Nhöõng soùng daøi nhaát coù theå ñeán haøng daëm. Aùnh saùng khaû kieán - vuøng quang phoå coù theå thaáy ñöôïc - coù böôùc soùng töø 400 ñeán 700 nm (phaàn trieäu cuûa mm). Döôùi 400 nm laø caùc tia cöïc tím, treân 700 nm laø caùc tia hoàng ngoaïi. Caùc vuøng quang phoå thaáy ñöôïc xuaát hieän trong töï nhieân nhö moät caàu voàng, noù coù theå ñöôïc taïo ra moät caùch deã daøng trong phoøng thí nghieäm baèng caùch cho moät tia saùng heïp cuûa aùnh saùng traéng ñi qua moät laêng kính thuyû tinh. Vuøng quang phoå xuaát hieän Ñoû côø (khoaûng 700 nm) Xanh luïc (khoaûng 550 nm) Xanh tím (khoaûng 400 nm) Hình 1.5: Chieàu daøi böôùc soùng cuûa caùc maøu RGB Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng10 ñöôïc chia thaønh 3 maûng maøu - Xanh tím, Xanh luïc vaø Ñoû côø nhöng thaät ra noù ñöôïc taïo thaønh töø raát nhieàu maøu vôùi nhöõng söï bieán thieân cöïc nhoû töø 400 nm ñeán 700 nm. Caùc maøu trong quang phoå veà maët lyù tính laø caùc maøu thuaàn khieát. Söï phaân tích aùnh saùng traéng thaønh quang phoå coù theå nhìn thaáy ñöôïc vaø söï taùi keát hôïp cuûa quang phoå ñeå taïo thaønh aùnh saùng traéng laàn ñaàu tieân ñöôïc nhaø baùc hoïc noåi tieáng ngöôøi Anh Isaac Newton chöùng minh vaø trình baøy vaøo naêm 1704. Vuøng khaû kieán 400 500 600 Tia X Hoàng ngoaïi Soùng ngaén Soùng voâ tuyeánTöû ngoaïi Tia gamma 1 pm 1 nm 1 m 1 mm 1 m 1 km Böôùc soùng 1 700 nm RadarTV FM UHF HF MF LF Hình 1.6: Daûi quang phoå thaáy ñöôïc vaø töông quan vôùi caùc loaïi soùng ñieän töø khaùc Maøu saéc & aùnh saùng 11 Hieän töôïng moät daûi quang phoå khaû kieán coù theå ñöôïc taïo thaønh khi cho aùnh saùng traéng ñi qua moät laêng kính coù lieân quan ñeán söï khuùc xaï aùnh saùng khi noù ñi töø moâi tröôøng naøy (khoâng khí) sang moâi tröôøng khaùc (thuyû tinh). Laêng kính laøm khuùc xaï tia saùng coù caùc böôùc soùng ngaén nhieàu hôn tia saùng coù böôùc soùng daøi vì theá ñaõ laøm lan toaû tia saùng thaønh quang phoå coù theå nhìn thaáy ñöôïc. Khi nhöõng tia saùng heïp cuûa aùnh naéng maët trôøi ñi xuyeân qua caùc ñaùm maây, caùc gioït nöôùc möa trong maây vaø hôi nöôùc trong khoâng khí ñoùng vai troø töông töï nhö moät laêng kính seõ laøm khuùc xa nhöõng tia saùng ïñeå hình thaønh moät caàu voàng. Khi caùc böôùc soùng giöõa 400 vaø 700 nm ñöôïc troän laïi vôùi nhöõng tæ leä gaàn nhö baèng nhau thì chuùng ta coù caûm giaùc veà aùnh saùng traéng. Nhöng maét con ngöôøi raát uyeån chuyeån ôû ñieåm naøy: chuùng ta thöôøng chaáp nhaän aùnh saùng töø moät ngoïn ñeøn daây toùc nhö laø maøu traéng, nhöõng luùc khaùc chuùng ta laïi xem aùnh saùng töø moät baàu trôøi xanh laø maøu traéng. Roõ raøng laø maét ngöôøi raát thích nghi vôùi nhieàu nguoàn saùng khaùc nhau. Nhö vaäy, aùnh saùng laø moät thaønh phaàn trong phoå roäng lôùn cuûa caùc soùng ñieän töø. AÙnh saùng maét nhìn thaáy coù taàn soá naèm trong phaïm vi giöõa 790 THz vaø 385 THz, chieàu daøi böôùc soùng töông öùng laø töø 380 nm ñeán 780 nm. Hình 1.7: Söï khuùc xaï caùc tia saùng traéng qua laêng kính ñeå taïo thaønh quang phoå Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng12 1.3 Caùc toång hôïp maøu 1.3.1 Toång hôïp coäng maøu Khi caùc böôùc soùng cuûa aùnh saùng ñöôïc keát hôïp laïi theo nhöõng tæ leä khoâng baèng nhau, thì chuùng ta caûm nhaän ñöôïc caùc maøu môùi. Ñaây laø neàn taûng cuûa quy trình taùi taïo maøu coäng. Caùc maøu sô caáp cuûa toång hôïp maøu coäng laø aùnh saùng maøu Red (Ñoû côø), Green (Xanh luïc), Blue (Xanh tím). Ngoaøi 3 maøu naøy, caùc maøu thöù caáp cuõng coù theå ñöôïc taïo ra baèng caùch coäng baát kyø 2 maøu sô caáp naøo ñoù laïi vôùi nhau: Ñoû côø keát hôïp vôùi Xanh luïc cho ra vaøng, Ñoû côø keát hôïp vôùi Xanh tím cho ra maøu Magenta (maøu Hình 1.8: Caàu voàng 7 maøu laø hieän töôïng aùnh saùng traéng ñi qua caùc laêng kính laø hôi nöôùc Maøu saéc & aùnh saùng 13 ñoû caùnh sen) vaø Xanh tím keát hôïp vôùi Xanh luïc cho ra maøu Cyan (maøu xanh da trôøi). Söï hieän dieän cuûa taát caû 3 maøu seõ cho ra maøu traéng vaø khi thieáu caû 3 maøu naøy seõ taïo ra maøu ñen. Xanh luïc + Ñoû côø = Vaøng Xanh luïc + Xanh tím = Cyan Xanh tím + Ñoû côø = Magenta Xanh tím + Xanh luïc + Ñoû côø = Traéng Khoâng coù aùnh saùng = Ñen Nguyeân lyù cô baûn cuûa hoãn hôïp maøu coäng coù theå ñöôïc moâ taû deã daøng vôùi ba voøng troøn maøu, moãi voøng troøn maøu ñaïi dieän cho moät chuøm saùng maøu sô caáp cuûa toång hôïp coäng ñöôïc chieáu leân maøn hình. Giao ñieåm cuûa caùc maøu sô caáp chính laø caùc maøu thöù caáp. Toång hôïp maøu coäng coù ñöôïc khi caùc kích thích maøu hoãn hôïp taïo ra aùnh saùng (coøn goïi laø hoãn hôïp quang). Noù theå hieän treân thöïc teá ôû caùc tröôøng hôïp sau: Hình 1.9: Trong toång hôïp coäng maøu, taïi caùc vuøng giao nhau cuûa ba chuøm saùng Ñoû côø, Xanh luïc, Xanh tím coù caùc maøu thöù caáp Cyan, Magenta vaø Vaøng ñöôïc taïo ra Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng14 ª Khi chieáu caùc loaïi aùnh saùng maøu (ñeøn chieáu maøu) choàng vaøo nhau. ª Khi quay caùc ñóa maøu goàm nhieàu muùi maøu khaùc nhau. ª Khi quan saùt ñieåm Tram nhieàu maøu naèm caïnh nhau treân tôø in töø moät khoaûng caùch thích hôïp. Nguyeân lyù cuûa toång hôïp maøu coäng ñöôïc söû duïng trong tivi maøu, maøn hình maùy tính, trong chieáu saùng treân saân khaáu ñeå taïo ra toaøn caùc maøu trong daûi quang phoå thaáy ñöôïc. Thay ñoåi cöôøng ñoä cuûa baát kyø hoaëc taát caû 3 maøu sô caáp seõ taïo ra taát caû caùc maøu coù treân daûi quang phoå thaáy ñöôïc. Ñaây laø nguyeân taéc cuûa truyeàn hình maøu. Ta coù theå ñöôïc quan saùt baèng caùch kieåm tra vieäc gheùp maøu Ñoû côø, Xanh luïc, Xanh tím treân maøn hình baèng moät kính phoùng ñaïi. Nhöôïc ñieåm cuûa heä thoáng taùi taïo maøu coäng laø noù caàn ñöôïc roïi saùng ôû cöôøng ñoä cao ñeå taïo ra caùc tia traéng vaø caùc maøu ôû moät ñoä saùng chaáp nhaän ñöôïc. Caùc heä thoáng truyeàn hình khoâng gaëp phaûi vaán ñeà naøy bôûi vì caùc nguoàn töï phaùt quang trong ti vi taïo neân töøng phaàn töû cuûa hình aûnh. Ñoä phaùt quang toång theå cuûa nhöõng phaàn töû naøy coù theå ñöôïc ñieàu chænh baèng caùc chöùc naêng ñieàu chænh ñoä töông phaûn hoaëc ñoä saùng. Töông töï nhö vaäy khi xem truyeàn hình thöôøng trong phoøng toái ta seõ thaáy aûo aûnh cuûa söï phaùt quang nhieàu hôn trong caùc toâng saùng vì coù söï gia taêng ñoä töông phaûn taïi caùc vuøng naøy. Hình 1.10: Caùc ñieåm phaùt quang maøu Ñoû côø, Xanh luïc, Xanh tím treân maøn hình tivi. Maøu saéc & aùnh saùng 15 Caùc böùc aûnh thaáu minh (trong suoát) ñöôïc taïo ra baèng quaù trình toång hôïp coäng coù veû ít töông phaûn hôn vì haïn cheá cuûa caùc kính loïc maøu Ñoû côø, Xanh luïc, Xanh tím ôû nhöõng vuøng traéng nhaát. Ta coù theå moâ phoûng khoâng gian maøu coäng baèng caùch xaây döïng moät heä truïc toaï ñoä vôùi 3 truïc laø 3 maøu coäng Ñoû côø, Xanh luïc vaø Xanh tím. Caùc maøu seõ ñöôïc saép xeáp thaønh khoái maøu hình laäïp phöông treân cô sôû phoái troän maøu theo caùc toaï ñoä maøu. Caøng xa goác toaï ñoä caùc maøu seõ coù ñoä baõo hoøa taêng daàn. Trong caùc phaàn meàm maùy tính, caùc maøu coäng coù giaù trò töø 0-255 (töùc laø coù 28 = 256 saéc ñoä). Vieäc hoøa troän caùc maøu coäng ñöôïc thöïc hieän baèng caùch thay ñoåi caùc giaù trò R, G vaø B. Trong hình minh hoïa vôùi giao dieän laø chöông trình Corel Draw X5 ta coù theå thaáy maøu vaøng ñöôïc taïo ra baèng caùch troän R = 255; G = 255 vaø B = 0. Khi nhaø thieát keá söû duïng chöông trình Corel Draw ñeå thieát keá nhöõng hình aûnh xuaát hieän treân maøn hình nhö phim hoaït hình, trang web, caùc phaàn meàm maùy tính... thì hoï seõ söû duïng heä maøu coäng RGB, taát nhieân ta cuõng coù theå ñoåi töø heä maøu naøy sang heä maøu khaùc. Caùc maøu cô baûn xuaát phaùt töø maøu ñen Toång hôïp maøu coäng giöõa hai maøu cô baûn taïo thaønh moät maët phaúng Toång hôïp maøu coäng giöõa ba maøu cô baûn taïo thaønh moät khoái laäp phöông xuaát phaùt ñieåm töø maøu ñen Hình 1.11: Moâ phoûng khoâng gian toång hôïp maøu coäng Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng16 1.3.2 Toång hôïp tröø maøu Nhöõng haïn cheá cuûa quaù trình toång hôïp coäng coù theå ñöôïc khaéc phuïc baèng quaù trình toång hôïp tröø. Heä thoáng toång hôïp coäng baét ñaàu baèng maøu ñen (Ví duï nhö moät maøn hình tivi chöa ñöôïc caém ñieän) vaø coäng maøu Ñoû côø, Xanh luïc, Xanh tím ñeå coù ñöôïc maøu traéng. Ngöôïc laïi heä thoáng toång hôïp tröø baét ñaàu vôùi maøu traéng (chaúng haïn moät tôø giaáy traéng ñöôïc chieáu baèng aùnh saùng traéng) vaø tröø maøu Ñoû côø, Xanh luïc vaø Xanh tím cuûa aùnh saùng traéng ñeå coù ñöôïc maøu ñen. Vieäc loaïi boû maøu Ñoû côø, Xanh luïc, Xanh tím ñöôïc thöïc hieän baèng caùch söû duïng caùc maøu nghòch cuûa chuùng. Nghòch vôùi maøu Ñoû côø laø maøu Cyan ñöôïc taïo thaønh bôûi maøu Xanh tím vaø Xanh luïc, ñoái vôùi maøu Xanh luïc laø maøu Magenta ñöôïc taïo thaønh töø maøu Ñoû côø vaø maøu Xanh tím. Ñoái vôùi maøu Xanh tím laø maøu Vaøng ñöôïc taïo thaønh töø maøu Xanh luïc vaø Ñoû côø. Caùc maøu ñaït ñöôïc baèng caùch loaïi boû aùnh saùng traéng khoûi tôø giaáy traéng (voán goàm maøu Ñoû côø, Xanh luïc vaø Xanh tím). Ví duï Hình 1.12: Giao dieän toâ maøu RGB trong chöông trình Corel Draw X5 Maøu saéc & aùnh saùng 17 keát hôïp maøu Vaøng (tröø Xanh tím) vôùi Cyan (tröø ñoû côø) seõ cho ra maøu Xanh luïc. Baûng sau ñaây seõ cho thaáy nhöõng söï keát hôïp: Cyan + Vaøng = Xanh luïc Vaøng + Magenta = Ñoû côø Magenta + Cyan = Xanh tím Cyan + Magenta + Vaøng = Ñen Khoâng coù möïc = Maøu neàn giaáy Cyan, Magenta vaø Vaøng laø caùc maøu sô caáp cuûa hoãn hôïp maøu tröø, chuùng coøn ñöôïc goïi laø maøu hai phaàn ba vì chuùng ñaïi dieän cho hai phaàn ba khoaûng quang phoå thaáy ñöôïc. Caùc maøu hoãn hôïp tröø ñöôïc taïo ra baèng caùch bôùt ñi (tröø ñi) moät maøu coäng sô caáp töø aùnh saùng traéng (thí duï nhö duøng kính loïc) hay baèng caùch coäng hai maøu sô caáp cuûa toång hôïp maøu coäng. Möïc in laø caùc vaät lieäu trong suoát ñoùng vai troø cuûa caùc kính loïc maøu. Hình 1.13: Trong toång hôïp tröø maøu, taïi caùc vuøng giao nhau cuûa ba maøu Cyan, Magenta vaø Vaøng coù caùc maøu thöù caáp Ñoû côø, Xanh luïc, Xanh tím ñöôïc taïo ra Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng18 Nguyeân lyù cô baûn cuûa hoãn hôïp maøu tröø coù theå ñöôïc moâ taû deã daøng vôùi ba voøng troøn maøu, moãi voøng troøn maøu ñaïi dieän cho moät chuøm saùng maøu sô caáp cuûa toång hôïp tröø. Giao ñieåm cuûa caùc maøu sô caáp chính laø caùc maøu thöù caáp. Toång hôïp maøu tröø ñöôïc hình thaønh töø hoãn hôïp caùc vaät lieäu maøu. Caùc toång hôïp tröø sau ñaây thöôøng ñöôïc duøng trong thöïc teá: ª Hoãn hôïp caùc haït maøu hay caùc chaát phaân taùn maøu: Möïc in, sôn, maøu veõ... ª Khi troän hai dung dòch maøu vôùi nhau (pha maøu sôn, pha möïc in, pha maøu veõ..). ª Khi chaäp caùc kính loïc maøu vôùi nhau. Khi ta in moät lôùp möïc vaøng leân giaáy, maøu Xanh tím ñöôïc loaïi boû töø aùnh saùng traéng vaø caùc maøu quang phoå coøn laïi cuûa aùnh saùng traéng ñöôïc phaûn xaï. Vieäc toång hôïp hai thaønh phaàn quang phoå coøn laïi (R vaø G) seõ taïo ra maøu Vaøng vaø maøu Vaøng chính laø maøu maø ta caûm nhaän ñöôïc. Vaäy möïc in ñoùng vai troø cuûa moät kính loïc ñaõ tröø bôùt ñi moät phaàn ba quang phoå cuûa aùnh saùng (maøu Xanh tím) vaø cho hai phaàn ba maøu coøn laïi ñi qua (R vaø G). Giaáy Maøu saéc & aùnh saùng 19 Neáu coù hai maøu möïc trong suoát ñöôïc in choàng leân nhau. Ví duï ñoù laø hai maøu Vaøng vaø Cyan. Hai maøu möïc in naøy coù taùc duïng loaïi tröø hai maøu Ñoû côø vaø Xanh tím ra khoûi aùnh saùng traéng. Keát quaû laø ta caûm nhaän ñöôïc maøu Xanh luïc. Nhö vaäy möïc in ñaõ tröø hai phaàn ba thaønh phaàn cuûa aùnh saùng traéng. Khi Cyan, Magenta vaø Vaøng ñöôïc in choàng leân nhau, chuùng seõ haáp thuï heát caùc thaønh phaàn cuûa aùnh saùng traéng neân khoâng coù aùnh saùng maøu naøo phaûn xaï tôùi maét ta caû, do vaäy ta caûm nhaän ñöôïc maøu ñen. Giaáy Giaáy Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng20 Ta coù theå moâ phoûng khoâng gian maøu tröø baèng caùch xaây döïng moät heä truïc toaï ñoä vôùi 3 truïc laø 3 maøu tröø Cyan, Magenta vaø vaøng. Caùc maøu seõ ñöôïc saép xeáp thaønh khoái maøu hình laäïp phöông treân cô sôû phoái troän maøu theo caùc toaï ñoä maøu. Caøng xa goác toaï ñoä caùc maøu seõ ñaäm daàn. Trong caùc phaàn meàm ñoà hoïa treân maùy tính, ngoaøi caùc maøu CMY ngöôøi ta coøn söû duïng theâm maøu ñen vaø goïi laø heä maøu CMYK vì treân thöïc teá ngöôøi ta seõ duøng theâm maøu ñen khi in. Caùc maøu CMYK coù giaù trò töø 0 - 100 vôùi 0 laø maøu nhaït nhaát vaø 100 laø maøu ñaït giaù trò ñaäm nhaát. Caùc maøu cô baûn xuaát phaùt töø maøu Traéng Toång hôïp maøu tröø giöõa hai maøu cô baûn taïo thaønh moät maët phaúng töông töï Khoâng gian toång hôïp maøu coäng giöõa ba maøu cô baûn taïo thaønh moät khoái laäp phöông xuaát phaùt ñieåm töø maøu traéng Hình 1.14: Moâ phoûng khoâng gian maøu toång hôïp tröø Maøu saéc & aùnh saùng 21 1.3.2 Toång hôïp maøu töông hoã Caùc hình aûnh maøu ñöôïc in baèng caùch söû duïng caùc ñieåm aûnh (ñieåm tram) cuûa boán maøu möïc Cyan, Magenta, Vaøng vaø Ñen. Treân lyù thuyeát chæ caàn 3 maøu möïc in Cyan, Magenta vaø Vaøng laø coù theå toång hôïp ñöôïc caùc maøu nhöng do ñaëc tính cuûa caùc haït möïc maøu, neân maøu Ñen ñöôïc taïo baèng caùch phoái hôïp caùc maøu Cyan, Magenta vaø Vaøng khoâng bao giôø ñöôïc ñen ñaäm nhö yù muoán, vì vaäy möïc in maøu Ñen ñöôïc theâm vaøo ñeå caûi thieän ñoä saéc neùt vaø chieàu saâu cuûa hình aûnh. Hình 1.16: Caùc ñieåm tram trong in Offset ñöôïc phoùng to Hình 1.15: Hoaø maøu CMYK trong chöông trình Adobe Photoshop CS4 Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng22 Trong in offset kích thöôùc cuûa caùc ñieåm tram tuyø thuoäc vaøo toâng maøu mong muoán. Khi in, caùc ñieåm tram cuûa caùc maøu seõ naèm caïnh nhau, naèm choàng leân nhau moät phaàn hoaëc naèm choàng hoaøn toaøn leân nhau. Neáu chuùng ta quan saùt caùc ñieåm tram baèng kính phoùng ñaïi chuùng ta caûm nhaän ñöôïc maøu saéc töø keát quaû cuûa toång hôïp maøu tröø (tröø maøu traéng cuûa giaáy). Tuy nhieân, neáu khoâng duøng kính phoùng ñaïi vaø nhìn tôø in vôùi khoaûng caùch thoâng thöôøng, maét ngöôøi khoâng theå phaân bieät ñöôïc töøng ñieåm tram nhoû maø chæ caûm nhaän ñöôïc caùc tia saùng phaûn xaï töø chuùng. Trong tröôøng hôïp naøy caùc maøu ñöôïc in ñaõ ñöôïc toång hôïp coäng. Vieäc phoái hôïp giöõa hoãn hôïp maøu coäng vaø maøu tröø ñöôïc goïi laø hoãn hôïp maøu töông hoã. Toùm taét Toùm laïi aùnh saùng thaáy ñöôïc laø moät phaàn raát nhoû cuûa daûi soùng ñieän töø, maøu saéc cuûa aùnh saùng phuï thuoäc vaøo böôùc soùng cuûa noù. AÙnh saùng traéng coù theå taùch thaønh 3 maøu cô baûn laø Ñoû côø, Xanh luïc vaø Xanh tím. Ta coù theå toång hôïp maøu döïa theo nguyeân lyù toång hôïp maøu coäng, toång hôïp maøu tröø hoaëc keát hôïp caû hai nguyeân lyù naøy. Hình ảnh in 4 màu được raster ở chế độ cao Vùng raster được phóng lớn Hình 1.17: Hoån hôïp maøu tram trong in Offset. Hình beân traùi laø caùc maûng maøu ñöôïc in choàng leân nhau vaø hình beân phaûi laø phoùng to vuøng giao nhau cho thaáy chuùng ñöôïc taïo bôûi caùc ñieåm tram coù kích thöôùc khaùc nhau 2.1 Nguoàn saùng 2.1.1 Nhieät ñoä maøu 2.1.2 Caùc loaïi nguoàn saùng nhaân taïo 2.1.3 Caùc loaïi nguoàn saùng chuaån 2.1.4 Hieäu quaû chieáu saùng 2.1.5 Cöôøng ñoä vaø vieàn 2.1.6 Hieän töôïng huyønh quang vaø hieän töông Meâta 2.1.7 Nhöõng tieâu chuaån quan saùt 2.2 Vaät theå 2.2.1 Söï haáp thu - phaûn xaï cuûa vaät theå 2.2.2 Söï haáp thu quang phoå 2.2.3 Ñoä boùng 2.3 Ngöôøi quan saùt 2.3.1 Maét ngöôøi vaø nhöõng yeáu toá sinh lyù 2.3.2 Maét ngöôøi laø moät maùy aûnh töï ñoäng 2.3.3 Caùc thuyeát veà söï caûm nhaän maøu 2.3.3.1 Lyù thuyeát Young Helmholtz 2.3.3.2 Thuyeát Hering 2.3.3.3 Thuyeát quaù trình ñoái nghòch 2.4 Söï caûm nhaän maøu khoâng bình thöôøng 2.5 Caùc yeáu toá taâm lyù 2 SÖÏ CAÛM NHAÄN MAØU Trong moái lieân heä giöõa maøu saéc vaø aùnh saùng caàn phaûi phaân bieät hai loaïi vaät theå: ª Vaät theå töï phaùt saùng nhö caùc loaïi ñeøn, caùc loaïi maøn hình. Caùc vaät theå naøy chieáu saùng tröïc tieáp ñeán maét ngöôøi maø khoâng caàn coù theâm caùc nguoàn saùng khaùc. ª Vaät theå khoâng töï phaùt saùng nhö tôø in, tranh aûnh vaø phaàn lôùn caùc vaät theå khaùc. Caùc vaät theå naøy caàn phaûi ñöôïc chieáu saùng thì maét ngöôøi môùi nhìn thaáy ñöôïc. Maøu xuaát phaùt töø moät vaät khoâng töï chieáu saùng ñöôïc goïi laø maøu vaät theå. Maøu laø moät caûm nhaän thaáy ñöôïc bao goàm ba yeáu toá - Nguoàn saùng, vaät theå vaø ngöôøi quan saùt. AÙnh saùng töø maët trôøi hay nguoàn saùng khaùc chieáu vaøo caùc vaät theå xung quanh chuùng ta ñöôïc phaûn chieáu vaø boå sung bôûi caùc vaät theå roài ñi tôùi caùc thaønh phaàn thu nhaän tín hieäu trong maét ta, sau ñoù caùc tín hieäu naøy seõ ñöôïc naõo boä dieãn dòch thaønh nhöõng thöù maø ta goïi laø maøu. Khaùi nieäm YÙ nghóa Nôi xuaát hieän Coù theå moâ taû baèng Kích thích maøu Böùc xaï nhìn ñöôïc Nguoàn saùng Vaät lyù Trò soá maøu Keát quaû thuï caûm thò giaùc Con maét Sinh lyù Caûm giaùc maøu AÁn töôïng cuûa giaùc quan Ñaïi naõo Taâm lyù Bieåu ñoà 2.1: Kích thích maøu, trò soá maøu vaø caûm giaùc maøu Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng26 Maøu khoâng chæ ñôn giaûn laø moät hieän töôïng vaät lyù leä thuoäc vaøo maãu vaät vaø nguoàn chieáu saùng. Caùc yeáu toá taâm sinh lyù coù theå laøm cho söï caûm nhaän veà maøu cuûa ngöôøi naøy hôi khaùc vôùi ngöôøi kia. Ñeå tìm hieåu söï caûm nhaän veà maøu, chuùng ta caàn xem xeùt nguoàn chieáu saùng, caùc ñaëc tính cuûa maãu vaät vaø caùc yeáu toá taâm sinh lyù cuûa con ngöôøi. 2.1. Nguoàn saùng Moïi vaät khoâng töï phaùt saùng ñöôïc xem xeùt döôùi taát caû caùc daïng chieáu saùng bao goàm: ñeøn daây toùc, ñeøn huyønh quang, nguoàn aùnh saùng ban ngaøy, aùnh naéng maët trôøi, ñeøn huyønh quang, ñeøn daây toùc, neán, ñeøn hôi thuyû ngaân vaø nhöõng loaïi ñeøn khaùc. Nhöõng yeáu toá xaùc ñònh caùc ñaëc tính cuûa caùc nguoàn chieáu saùng bao goàm: nhieät ñoä maøu, cöôøng ñoä, caùc thuoäc tính caáu thaønh maøu, vaø ñoä taùn xaï... 2.1.1 Nhieät ñoä maøu Maøu saéc cuûa vaät thay ñoåi khi nhieät ñoä gia taêng. Caùc vaät theå ñeàu phaùt ra aùnh saùng khi nhieät ñoä ñuû noùng. Ñoä saùng vaø maøu cuûa aùnh saùng phaùt ra laø haøm soá cuûa nhieät ñoä maøu. Nhieät ñoä maøu cuûa moät nguoàn aùnh saùng laø ñôn vò ño söï phaân boá naêng löôïng quang phoå cuûa nguoàn saùng. ÖÙng vôùi moãi nhieät ñoä maøu, nguoàn saùng seõ coù moät maøu khaùc nhau. Hay noùi caùch khaùc, ngöôøi ta duøng ñôn vò nhieät ñoä maøu ñeå noùi leân maøu cuûa nguoàn saùng. Hình 2.1: Quaù trình nhaän bieát maøu cuûa con ngöôøi Maãu ño (quaû taùo) Nguoàn saùng Maét Naõo boä Red Green Blue AÙnh saùng phaûn xaï töø vaät theå, taùc ñoäng leân voõng maïc vaø thoâng tin ñöôïc truyeàn ñaàn naûo ngöôøi Ba loaïi teá baøo thu nhaän maøu treân beà maët voõng maïc Nhaän maøu Söï caûm nhaän maøu 27 Ngöôøi ta ño nhieät ñoä maøu baèng caùch nung noùng moät vaät böùc xaï nhieät maøu ñen, khi söùc noùng taêng leân thì maøu cuûa vaät böùc xaï thay ñoåi töø ñoû röïc sang vaøng, roài xanh, roài traéng… Ngöôøi ta ghi nhaän laïi giaù trò nhieät ñoä khi vaät böùc xaï nhieät ñoåi maøu, vì theá moãi nhieät ñoä coù töông quan vôùi moät maøu nhaát ñònh. Vieäc ñoïc nhieät ñoä ñöôïc theå hieän ôû ñoä Kelvin (ñoä K) (gioáng nhö ñoä tuyeät ñoái, baèng ñoä C coäng theâm 273) . Nguoàn phaùt xaï ra hieäu suaát 100% ñöôïc goïi laø vaät ñen tuyeät ñoái hoaëc nguoàn Planckian. Vaät ñen tuyeät ñoái phaùt ra maøu phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä nung noùng noù vì theá nhieät ñoä maøu coù theå söû duïng nhö moät chuaån maøu. Nguoàn phaùt xaï ra hieäu suaát 100% ñöôïc goïi laø vaät ñen tuyeät ñoái hoaëc nguoàn Planckian. Vaät ñen tuyeät ñoái phaùt ra maøu phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä nung noùng noù vì theá nhieät ñoä maøu coù theå söû duïng nhö moät chuaån maøu. Hình 2.2: Nhöõng nhieät ñoä maøu cuûa caùc nguoàn chieáu saùng töï nhieân vaø nhaân taïo. 520 540 560 480 470 0.0 0.0 0.2 0.4 X 0.6 0.8 0.2 0.4 Y 0.6 0.8 450 580 590 620 650 Nguyeân theå 10K 6500 4800 2850 1500 1000 Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng28 Trong bieåu ñoà CIE, toaï ñoä cuûa vaät ñen tuyeät ñoái taïi caùc nhieät ñoä khaùc nhau seõ naèm treân quyõ tích Planckian. Caùc nguoàn saùng coù toaï ñoä naèm gaàn vaät ñen tuyeät ñoái coù theå moâ taû nhö “Nhieät ñoä maøu töông ñoàng - CCT”. CCT cuûa moät nguoàn saùng laø nhieät ñoä cuûa vaät ñen tuyeät ñoái phaùt xaï coù toaï ñoä maøu gaàn nhaát vôùi nguoàn saùng. Ví duï moät nguoàn saùng coù CCT 32000K coù nghóa raèng noù coù maøu gioáng nhö maøu cuûa vaät ñen tuyeät ñoái ñöôïc nung noùng leân ôû nhieät ñoä 32000K. Nguoàn saùng coù nhieät ñoä maøu cao hôn seõ coù cöôøng ñoä lôùn nhaát ôû böôùc soùng thaáp hôn. 65000K laø tieâu chuaån cho aùnh saùng traéng phaùt ra ôû caùc nguoàn LED traéng. Nhöõng nhieät ñoä maøu töông quan cuûa caùc nguoàn chieáu saùng töï nhieân vaø nhaân taïo ñöôïc trình baøy trong baûng döôùi ñaây. Chieáu saùng töï nhieân Nhieät ñoä maøu (0K) Trôøi trong xanh, giöõa ban ngaøy 12.000 – 26.000 Trôøi u aùm, giöõa ban ngaøy: 6.700 – 7.000 Aùnh naéng maët trôøi buoåi tröa coäng vôùi aùnh saùng töø baàu trôøi trong xanh 6.100 – 6.500 Aùnh naéng maët trôøi buoåi tröa vaøo moät ngaøy quang ñaõng 5.400 – 5.800 Aùnh naéng maët trôøi vaøo luùc hoaøng hoân 2.000 Chieáu saùng nhaân taïo Nhieät ñoä maøu (0K) Metal halide 4.300 – 6.750 Xenon 5.290 – 6.000 Carbon arc 5.000 Huyønh quang 3.000 – 6.500 Tungsten 2.650 – 3.400 Cuïm töø nhieät ñoä maøu töông ñoái thöôøng ñöôïc duøng ñeå chæ nhieät ñoä maøu gaàn gioáng nhaá t vôùi nguoàn aùnh saùng ñang ñöôïc ñeà caäp ñeán. Söï caûm nhaän maøu 29 2.1.2 Caùc loaïi nguoàn saùng nhaân taïo Trong kyõ thuaät, ngöôøi ta chia caùc nguoàn saùng nhaân taïo thaønh hai nhoùm: ª Caùc loaïi ñeøn nhieät: nguoàn saùng xuaát hieän döôùi daïng caùc böùc xaï do nung noùng vaät lieäu. ª Caùc loaïi ñeøn khí: nguoàn saùng ñöôïc taïo ra treân cô sôû hieäu öùng phaùt saùng khi doøng ñieän ñi qua moät chaát ôû daïng khí. Ñoái vôùi nhieàu nguoàn saùng thì böùc xaï ñöôïc taïo ra do nung noùng moät chaát naøo ñoù. Ví duï nhö loaïi ñeøn troøn phaùt saùng do nung noùng daây kim loaïi. Nhöõng nguoàn saùng loaïi naøy ñöôïc goïi laø nguoàn böùc xaï nhieät. Söï phaân boá böùc xaï vaø naêng löôïng cuûa böùc xaï phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä cuûa vaät lieäu ñoù. Trong caùc loaïi ñeøn khí, khí coù theå ñöôïc ñöa vaøo trong moâi tröôøng chaân khoâng hoaëc trong aùp löïc gaàn vôùi bình thöôøng hoaëc ôû aùp suaát cao hôn. Ngöôøi ta phaân bieät loaïi ñeøn cao aùp vaø ñeøn thaáp aùp. Ngoaøi ra, ta coøn coù theå phaân chia chi tieát hôn thoâng qua loaïi khí trong ñeøn. Trong thöïc teá, ngoaøi hôi kim loaïi nhö thuyû ngaân, ngöôøi ta coøn duøng caùc khí trô nhö xenon, neon… Ngaøy nay, ngöôøi ta ñang nghieân cöùu caùc loaïi nguoàn saùng töø caùc ñeøn Led, noù ñöôïc xem laø ngoàn saùng tieát kieäm naêng löôïng vaø coù khaû naêng tuyø bieán cao. Hình 2.3: Ñöôøng cong phaân boå naêng löôïng phoã cuûa moät loaïi ñeøn Halogen tieâu bieåu. 400 500 600 700 200 100 0 Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng30 2.1.3 Caùc loaïi nguoàn saùng chuaån Söï phaân boá naêng löôïngï böùc xaï phoå ôû phaàn lôùn nguoàn saùng ñeàu coù söï dao ñoäng nhaát ñònh. Caùc nguoàn saùng töï nhieân töø maët trôøi luoân bieán ñoåi tuyø theo vò trí ñòa lí, muøa, thôøi ñieåm vaø maây. Caùc nguoàn saùng nhaân taïo laïi coù söï bieán ñoåi theo ñieän aùp hay nhö dao ñoäng “nhaáp nhaùy” cuûa ñeøn huyønh quang, ngoaøi ra chuùng coøn bieán ñoåi do caùc ñieàu kieän laøm vieäc vaø thôøi gian söû duïng neân khoâng phaûi luùc naøo söï phaân boá naêng löôïngï böùc xaï phoå cuõng baèng nhau. Vì vaäy, ñeå taïo ñieàu kieän thoáng nhaát khi quan saùt söï vaät ngöôøi ta caàn phaûi quy ñònh moät loaïi nguoàn saùng vaø söï phaân boå naêng löôïngï böùc xaï phoå nhaát ñònh. Thoâng qua vieäc quy ñònh moät söï phaân boá naêng löôïngï böùc xaï phoå nhaát ñònh ngöôøi ta ñaõ aán ñònh aùnh saùng cuûa moät böùc xaï. Nhöõng nguoàn saùng coù söï phaân boå naêng löôïng phoå gioáng nhau coù cuøng moät loaïi aùnh saùng nhö nhau. Chæ coù moät vaøi loaïi aùnh saùng ñöôïc ñònh nghóa ñeå quan saùt söï vaät môùi ñöôïc goïi laø loaïi aùnh saùng chuaån. Hoäi ñoàng chuyeân gia thaûo ra caùc tieâu chuaån quoác teá veà caùc loaïi aùnh saùng laø Uyû hoäi chieáu saùng quoác teá (Commission Internationale de l’Eclairage) vieát taét laø CIE. Ñeå quy ñònh caùc loaïi aùnh saùng chuaån luùc ñaàu ngöôøi ta xuaát phaùt töø aùnh saùng boùng ñeøn troøn. Boùng ñeøn troøn so vôùi caùc nguoàn saùng khaùc coù moät öu ñieåm laø phaân boá böùc xaï cuûa noù coù theå chuaån hoaù töông ñoái ñôn giaûn thoâng qua vieäc quy ñònh caùc soá lieäu ñieän aùp ñaàu vaøo vaø vieäc giöõ oån ñònh söï phaân boá naêng löôïngï böùc xaï phoå theo soá lieäu quy ñònh raát ít bò dao ñoäng. Quang phoå cuûa aùnh saùng ban ngaøy thoâng thöôøng Quang phoå sau khi phaûn xaï Maøu caûm nhaän ñöôïc Quang phoå cuûa aùnh saùng töø boùng ñeøn Quang phoå sau khi phaûn xaï Maøu caûm nhaän ñöôïc Söï caûm nhaän maøu vaät theå döôùi aùnh saùng töï nhieân Söï caûm nhaän maøu cuøng vaät theå ñoù döôùi aùnh saùng nhaân taïo Hình 2.4: Moâ taû söï caûm nhaän maøu cuûa maét ngöôøi bieán ñoåi khi quan saùt vaät theå döôùi caùc nguoàn saùng khaùc nhau. Söï caûm nhaän maøu 31 AÙnh saùng ñeøn troøn ñöôïc chuaån hoaù goïi laø loaïi aùnh saùng chuaån A, loaïi aùnh saùng chuaån A ñaëc tröng coù nhieät ñoä maøu laø 2856 0K. Söï phaân boá böùc xaï chuaån ñöôïc trình baøy trong hình 2.4. Ñeå taïo ra loaïi aùnh saùng chuaån A ngöôøi ta duøng ñeøn Wolfram chöùa khí vaø phaûi ñieàu chænh theo caùc soá lieäu ñieän aùp xaùc ñònh. Neáu söû duïng nguoàn saùng chuaån A phoái hôïp vôùi moät kính loïc cuõng ñöôïc chuaån hoaù thì ta coù ñöôïc moät phaân boá naêng löôïngï böùc xaï phoå ñaëc tröng cho aùnh saùng ban ngaøy. Ñöôøng cong phaân boá ñöôïc chuaån hoaù cho aùnh saùng naøy goïi laø loaïi aùnh saùng chuaån C, nhieät ñoä maøu cuûa noù laø 6750 0K. Ngoaøi ra coøn loaïi aùnh saùng chuaån B ñöôïc ñònh nghóa phuø hôïp vôùi aùnh saùng maët trôøi trung bình vaø ñaëc tröng cho nhieät ñoä maøu baèng 4900 0K. Khi so saùnh vôùi aùnh saùng ban ngaøy thì aùnh saùng chuaån C coù moät nhöôïc ñieåm laø khoâng coù phaàn aùnh saùng cöïc tím (UV). Lí do laø khi taïo ra loaïi aùnh saùng chuaån C ngöôøi ta duøng boùng ñeøn troøn voán coù raát ít tia UV. Hình 2.5: Phaân boå böùc xaï cuûa caùc nguoàn saùng chuaån A, C vaø D 400 500 600 700 nm 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 S D50 D65 C A  Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng32 Töø naêm 1963, CIE ñaõ ra quy ñònh boå sung caùc loaïi aùnh saùng chuaån, loaïi aùnh saùng naøy töông ñöông vôùi aùnh saùng ngaøy trung bình coù boå sung theâm thaønh phaàn UV nhaát ñònh (boå sung phaïm vi khoâng nhìn thaáy cuûa phoå töø 300 nm ñeán 380 nm). Loaïi aùnh saùng naøy goïi laø D65, ôû ñaây chöõ soá 65 coù nghóa laø nhieät ñoä maøu laø 6500 0K. Loaïi aùnh saùng D65 laø moät böôùc tieán môùi ñeå ñònh nghóa caùc loaïi nguoàn saùng. Vì loaïi aùnh saùng D65 khoâng ñöôïc xaùc ñònh treân cô sôû söï phaân boá naêng löôïngï böùc xaï phoå neân noù khoâng coù nguoàn saùng töông ñöông naøo trong kyõ thuaät, do vaäy khoâng coù khaû naêng moâ taû söï phaân boá böùc xaï cuûa D65 chính xaùc baèng caùc bieän phaùp kyõ thuaät. Khi ño maøu baèng quang phoå keá thì vaán ñeà naøy khoâng quan troïng, vì söï moâ phoûng loaïi aùnh saùng ñöôïc tính toaùn treân cô sôû caùc giaù trò phoå ñaõ ñöôïc quy ñònh. Öu ñieåm cuûa quy ñònh CIE töø 1963 laø ngoaøi khaû naêng xaùc ñònh loaïi aùnh saùng D65 noù coøn coù khaû naêng xaùc ñònh moät loaït caùc loaïi aùnh saùng ban ngaøy vaø taát caû aùnh saùng naøy ñöôïc ghi baèng chöõ caùi D (vieát taét cuûa töø Daylight) vaø noù coù moät phaïm vi nhieät ñoä maøu töø 4000 0K ñeán 25000 0K. Neáu muoán aùp duïng söï phaân boá böùc xaï chuaån cho nhieät ñoä maøu, ví duï nhö phaân boå naêng löôïngï böùc xaï phoå cuûa nguoàn saùng 5700 0K, ta coù theå tra cöùu saùch höôùng daãn cuûa CIE vaø thaáy ñoù laø loaïi aùnh saùng ban ngaøy D döôùi teân goïi laø D57. Trong ngaønh coâng nghieäp in, beân caïnh nguoàn saùng D65 coøn coù moät loaïi nguoàn saùng gioáng nhö aùnh saùng ban ngaøy nöõa, ñoù chính laø loaïi nguoàn saùng D50. Ngöôøi ta loaïi aùnh saùng ban ngaøy D50 ñeå moâ phoûng tröôøng hôïp gaàn ñuùng cuûa aùnh saùng ngaøy coù maøu traéng trung tính. Loaïi nguoàn saùng D50 naøy raát quan troïng ñeå ñaùnh giaù maøu saéc cuûa giaáy aûnh maøu trong khi nguoàn saùng D65 vôùi maøu xanh nhaït laø aùnh saùng ñöôïc giôùi thieäu roäng raõi cho moïi öùng duïng mang tính phoå thoâng. Söï caûm nhaän maøu 33 Ñoà thò phaân boå phoå cuûa caùc loaïi nguoàn saùng chuaån nhö sau: (1) Nguoàn chieáu saùng chuaån D65: AÙnh saùng ban ngaøy (bao goàm caùc vuøng böôùc soùng cöïc tím) vôùi nhieät ñoä maøu laø 65040K, neân duøng ñeå ño caùc maãu ño, thöôøng ñöôïc thaáy döôùi aùnh saùng ban ngaøy bao goàm caû böùc xaï cuûa tia cöïc tím. (2) Nguoàn chieáu saùng chuaån C: AÙnh saùng ban ngaøy (khoâng coù vuøng böôùc soùng cöïc tím) vôùi nhieät ñoä maøu laø 6774 0K, neân duøng ñeå ño caùc maãu ño thöôøng ñöôïc thaáy döôùi aùnh saùng ban ngaøy trong vuøng quang phoå khaû kieán khoâng coù böùc xaï cuûa tia cöïc tím. (3) Nguoàn saùng tieâu chuaån A: AÙnh saùng cuûa ñeøn noùng saùng vôùi nhieät ñoä maøu 2856 0K neân duøng ñeå ño caùc maãu ño thöôøng ñöôïc thaáy döôùi aùnh saùng cuûa ñeøn noùng saùng. 300 0 50 100 150 200 400 500 600 700 Böôùc soùng (nm) 3 1 1 2 2 Hình 2.6: Caùc nguoàn saùng tieâu chuaån Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng34 (4) AÙnh saùng traéng dòu. (5) AÙnh saùng ban ngaøy. (6) AÙnh saùng traéng dòu 3 baêng heïp. (7) AÙnh saùng traéng dòu (8) AÙnh saùng traéng ban ngaøy. (9)AÙnh saùng traéng ban ngaøy 3 baêng heïp. 10 20 30 40 50 60 70 80 0 400 500 600 700 Böôùc soùng (nm) 9 7 8 Hình 2.8: Caùc nguoàn saùng huyønh quang. (Theo ñeà nghò cuûa JIS) 10 20 30 40 50 60 70 80 0 400 500 600 700 Böôùc soùng (nm) 6 4 5 Hình 2.7: Caùc nguoàn saùng huyønh quang. (Theo ñeà nghò cuûa CIE) Söï caûm nhaän maøu 35 2.1.3 Hieäu quaû chieáu saùng Neáu chæ döïa vaøo nhieät ñoä maøu thì chöa ñuû ñeå xaùc ñònh hieäu quaû cuûa nguoàn saùng leân maãu vaät. Maøu cuûa nguoàn saùng ñoùng vai troø quyeát ñònh ñeán vieäc phaûn xaï laïi maøu töø maãu vaät. Hieäu quaû chieáu saùng laø khaùi nieäm duøng ñeå dieãn taû hieäu quaû cuûa nguoàn chieáu saùng leân söï theå hieän maøu cuûa maãu vaät döïa treân vieäc so saùnh söï theå hieän maøu cuûa maãu vaät ñoù vôùi moät nguoàn chieáu saùng chuaån hay nguoàn saùng tham chieáu. Vôùi maét thì hai nguoàn saùng coù cuøng moät nhieät ñoä maøu nhöng khi chieáu saùng vaät theå cho ra maøu khaùc nhau coù theå ñöôïc xem laø nhö nhau. Tuy nhieân nhöõng maãu vaät gioáng nhau ñöôïc chieáu saùng baèng caùc nguoàn saùng naøy coù theå ñöa ñeán nhöõng söï caûm nhaän khaùc nhau do aûnh höôûng cuûa naêng löôïng ñænh cuûa nguoàn saùng leân maãu vaät Hieäp hoäi CIE ñaõ ñöa ra moät phöông phaùp ño chæ soá phuïc cheá maøu (moâ phoûng maøu) cuûa moät nguoàn saùng. Phöông phaùp naøy veà cô baûn laø ño caùc maøu Munsell baèng nguoàn saùng chuaån vaø nguoàn saùng ñang thöû nghieäm. Nhöõng khaùc bieät trong ño ñaïc ñöôïc söû duïng ñeå neâu leân caùc chæ soá. Chæ soá moâ phoûng maøu toái öu ñöôïc cho laø 100. Chæ soá moâ phoûng maøu cuûa caùc nguoàn saùng nhaân taïo thoâng thöôøng ñöôïc minh hoaï trong baûng döôùi ñaây. Tungsten 100 Xenon 93 Löu huyønh 54 – 94 Metal halide 62 – 88 Söï caûm nhaän maøu saéc (ñaëc bieät laø caùc maøu ñoû) coù theå bò thay ñoåi khi quan saùt caùc maãu vaät ñöôïc chieáu saùng ôû cöôøng ñoä thaáp. Tuy nhieân, ñoái vôùi nhöõng möùc ñoä quan saùt thoâng thöôøng thì cöôøng ñoä cuûa nguoàn saùng coù theå khoâng coù taùc ñoäng ñaùng keå leân söï theå hieän cuûa moät maøu toâng nguyeân (maøu in ñuû toâng). Cöôøng ñoä chieáu saùng coù aûnh höôûng raát quan troïng ñeán vieäc quan saùt caùc hình aûnh chaúng haïn nhö caùc hình chuïp vaø saûn phaåm in. Ñoä töông phaûn vaø ñoä baõo hoaø maøu cuûa hình aûnh seõ taêng cuøng vôùi vieäc gia taêng taêng söï chieáu saùng cho ñeán moät giôùi haïn nhaát ñònh. Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng36 2.1.4 Cöôøng ñoä vaø vieàn Moät yeáu toá aûnh höôûng ñeán söï caûm nhaän maøu trong phuïc cheá laø aûnh höôûng cuûa caùc maøu vieàn. Cuøng moät maøu Xanh luïc nhöng trong moät böùc tranh ñöôïc vieàn maøu Xanh tím thì ñöôïc caûm nhaän NKDÛFVRYÖÛLNKLòÓØÖÑFYLHÂQPDÚXYDÚQJ AÛnh höôûng cuûa vieàn khoâng chæ phuï thuoäc vaøo maøu vieàn vaø maøu ñöôïc vieàn maø coøn coù kích thöôùc, hình daùng vaø vò trí cuûa caû hai PDÚX.KRDÝQJFDÛFKQKÎQFX×QJFRÛDÝQKKØÖÝQJòÓDÍFELHÆWODÚNKLWKØÝ so saùnh giöõa caùc baûn goác nhoû vaø baûn phuïc cheá lôùn hoaëc ngöôïc ODÑL1JRDÚLUDÓRÆFKRÛLFXÝDQJXRÂQVDÛQJòÓØÖÑFVØÝGXÑQJòÓHÇTXDQ VDÛWEDÝQSKXÑFFKHÃFX×QJDÝQKKØÖ×QJòÓHÃQVØÑFDÝPQKDÆQ&ØÖÚQJòÓRÆ caøng cao thì söï theå hieän caøng töông phaûn vaø do ñoù ñoä choùi cuûa maøu saéc caøng cao. Moät yeáu toá coù lieân quan laø vieàn ngoaøi cuûa hình aûnh. Trong ngaønh in, vieàn thöôøng laø giaáy traéng, nhöng trong nhieáp aûnh ñaëc bieät laø trong phoøng toái nôi ñang chieáu caùc phim slides thì vieàn thöôøng laø maøu ñen. caùc vaán ñeà thöôøng xaûy ra khi ta so saùnh giöõa caùc phim nhöïa ñöôïc thieát keá ñeå ñöôïc xem vôùi vieàn traéng vaø phim nhöïa vôùi vieàn ñen beân ngoaøi thoâng thöôøng. Baèng caùch thay ñoåi vieàn vaø cöôøng ñoä, chuùng ta coù theå laøm cho moät phim nhöïa troâng gioáng nhö moät baûn in (hoaëc ngöôïc laïi). Söï thích nghi cuûa maét ñoái vôùi ñoä choùi cuûa nguoàn saùng vaø baûn phuïc cheá bò aûnh höôûng bôûi vuøng xung quanh baûn phuïc cheá. Neáu böùc tranh vieàn ñen (hoaëc moät maøu toái) thì ta coù khuynh höôùng caûm nhaän böùc tranh coù ñoä töông phaûn vaø ñoä choùi cao. Neáu vieàn ñen ñöôïc thay theá baèng moät traéng (hoaëc trong suoát) thì ñoä töông phaûn vaø ñoä choùi seõ ñöôïc caûm nhaän thaáp hôn. Hình 2.9: AÛnh höôûng cuûa maøu vieàn Söï caûm nhaän maøu 37 Ñoä saéc neùt cuûa baûn phuïc cheá cuõng aûnh höôûng ñeán söï caûm nhaän maøu ôû caùc tranh aûnh. Khi ñoä saéc neùt taêng, ñoä choùi vaø ñoä boùng cuõng gia taêng. 2.1.5 Söï taùn xaï vaø goùc nhìn AÁn phaåm thöôøng ñöôïc in treân giaáy coù keát caáu töø caùc thôù sôïi hoaëc nhöõng beà maët coù vaân khaùc nhau. Neáu moät nguoàn saùng khoâng taùn xaï ñöôïc söû duïng ñeå quan saùt maãu in thì söï caûm nhaän cuûa maét ngöôøi seõ phuï thuoäc phaàn lôùn vaøo ñaëc tính hình hoïc cuûa söï chieáu saùng vaø nhöõng ñieàu kieän quan saùt. Höôùng quan saùt maãu vaät cuõng raát quan troïng, caùc beà maët coù ñoä nhaün boùng cao seõ ñöôïc caûm nhaän khaùc ñi khi thay ñoåi goùc nhìn. Noùi chung, ngöôøi ta thöôøng duøng nguoàn chieáu saùng taùn xaï ñeå xem xeùt vieäc phuïc cheá maøu. Hình 2.10: AÛnh höôûng cuûa caùc möùc ñoä choùi leân söï caûm nhaän maøu saéc Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng38 Trong moät vaøi tröôøng hôïp nhö khi phuïc cheá moät böùc tranh sôn daàu, ngöôøi kyõ thuaät vieân caàn phaûi naém baét ñöôïc caáu truùc cuûa nhöõng neùt coï vaø söû duïng moät nguoàn aùnh saùng khoâng taùn xaï ñeå chieáu saùng. Nhö vaäy, ta coù theå thay ñoåi söï theå hieän cuûa moät maøu vaø ñaëc bieät laø moät söï phuïc cheá maøu baèng caùch thay ñoåi caùc ñieàu kieän quan saùt. Nhöõng vaán ñeà veà phuïc cheá maøu trôû neân phöùc taïp hôn neáu baûn phuïc cheá vaø baûn goác ñöôïc ñem so saùnh döôùi caùc nguoàn aùnh saùng khaùc nhau vì moãi moät nguoàn chieáu saùng laïi cho caûm giaùc so saùnh giöõa hai maãu khaùc nhau. Chính vì vaäy söû duïng nguoàn saùng chuaån cho vieäc ñaùnh giaù chaát löôïng cuûa söï phuïc cheá maøu laø heát söùc caàn thieát. 2.1.6 Hieän töôïng huyønh quang vaø hieän töôïng meâta Hieän töôïng huyønh quang xaûy ra khi moät saéc toá maøu coù thuoäc tính haáp thuï naêng löôïng phaùt xaï cuûa moät böôùc soùng naøo ñoù vaø phaùt naêng löôïng naøy ra ôû moät böôùc soùng khaùc. Moät soá loaïi giaáy, ñaëc bieät laø giaáy coucheù, coù nhöõng saéc toá huyønh quang ñöôïc ñöa vaøo trong quaù trình saûn xuaát. Naêng löôïng trong vuøng gaàn tia cöïc tím (380 - 400 nm) ñöôïc haáp thuï vaø sau ñoù ñöôïc phaùt ra nhö naêng löôïng thaáy ñöôïc vaøo khoaûng 420 - 430 nm. Söï phaûn xaï maøu theâm Xanh tím naøy giuùp trung tính hoaù maøu vaøng nhaït töï nhieân cuûa haàu heát caùc loaïi giaáy. Hieän töôïng huyønh quang cuõng xaûy ra khi söï phaùt xaï caùc böôùc soùng bò chuyeån thaønh phaùt xaï ôû moät böôùc soùng daøi hôn. Noùi chung quaù trình huyønh quang chuyeån phaùt xaï coù böôùc soùng ngaén, naêng löôïng cao thaønh phaùt xaï coù böôùc soùng daøi hôn vaø naêng löôïng thaáp hôn. Vì theá, aùnh saùng coù nhieàu phaùt xaï böôùc soùng ngaén (aùnh naéng maët trôøi vaøo buoåi tröa) taïo ra nhieàu huyønh quang hôn aùnh saùng coù nhieàu phaùt xaï böôùc soùng daøi hôn (nguoàn saùng ñeøn daây toùc). Maëc duø maét coù theå thích nghi vôùi maøu traéng tham chieáu döôùi caùc nguoàn saùng khaùc nhau nhöng caùc maøu ñi keøm coù theå ñöôïc caûm nhaän khaùc nhau vì söï hieän dieän cuûa caùc taùc nhaân huyønh quang trong maãu vaät ñang xem. Hieän töôïng meta xaåy ra khi hai hoaëc nhieàu maãu maøu nhìn gioáng nhau döôùi cuøng moät nguoàn saùng naøy nhöng laïi khaùc nhau döôùi Söï caûm nhaän maøu 39 moät nguoàn saùng khaùc. Nhìn chung caùc maøu gaàn maøu trung tính thöôøng cho thaáy phaûn öùng naøy. Hieän töôïng meta xaåy ra khi caùc saéc toá maøu khaùc nhau coù caùc hình daùng ñöôøng cong phaûn xaï phoã töông ñoái phöùc taïp ñöôïc keát hôïp ñeå taïo ra moät maøu môùi. Ví duï, coù theå keát hôïp möïc Xanh luïc vôùi magenta theo nhöõng tyû leä khaùc nhau ñeå taïo ra maøu xaùm trung tính döôùi moät nguoàn aùnh saùng. Moät maøu xaùm khaùc coù theå ñöôïc chuaån bò ñeå hôïp vôùi maøu xaùm naøy baèng caùch troän möïc ñen vaø möïc traéng. Neáu nguoàn saùng thay ñoåi thì maøu xaùm traéng – ñen vaãn trung tính trong khi maøu xaùm Xanh luïc -Magenta seõ khoâng coøn trung tính nöõa. Vaán ñeà keát hôïp meta naøy haàu nhö luoân xaåy ra khi troän möïc ñeå taïo moät maøu ñaëc bieät hoaëc khi so saùnh giöõa maøu goác vaø maøu phuïc cheá. 2.1.7 Nhöõng tieâu chuaån quan saùt ÔÛ Hoa Kyø, tieâu chuaån nhìn maøu ñaàu tieân cho ngaønh ngheä thuaät ñoà hoaï laø tieâu chuaån cuûa Vieän Tieâu Chuaån Quoác Gia Myõ – ANSI PH2.32 – 1972. Tieâu chuaån naøy xaùc ñònh caùc tieâu chuaån quan saùt phim nhöïa (4x5 in, 102 x 127 mm hoaëc lôùn hôn), noù cuõng xaùc ñònh caùc ñieàu kieän quan saùt khi so saùnh nhöõng tôø in ñaït yeâu caàu vôùi nhöõng tôø in trong quaù trình saûn xuaát. Möôøi moät hieäp hoäi cuûa ngaønh ngheä thuaät ñoà hoaï ñaõ giôùi thieäu coâng duïng cuûa tieâu chuaån naøy. Trong ñoù coù hieäp hoäi caùc coâng ty quaûng caùo, hieäp hoäi caùc nhaø xuaát baûn, hieäp hoäi nhöõng nhaø xuaát baûn taïp chí vaø hoäi nhieáp aûnh gia chuyeân nghieäp cuûa Myõ. Nhöõng hieäp hoäi ngaønh in vaø caùc vieän nghieân cöùu nhö GATF * cuõng taùn thaønh tieâu chuaån naøy. Vaøo naêm 1979, moät tieâu chuaån khaùc, ANSI P.H2.45 – 1979, ñöôïc giôùi thieäu daønh cho vieäc quan saùt nhöõng phim nhöïa nhoû (53mm; 2.1/2 in va 57,2 mm vuoâng). Tieâu chuaån naøy xaùc ñònh raèng nhöõng phim nhöïa nhoû naøy neân ñöôïc phoùng lôùn töø 4 ñeán 12 laàn ñeå nhìn. Haàu heát caùc maùy xem döông baûn ñöôïc cheá taïo theo tieâu chuaån naøy ñaõ phoùng lôùn hình aûnh leân 6 laàn. Naêm 1985, vieän tieâu chuaån Quoác gia Myõ (ANSI) ñaõ chaáp thuaän caùc tieâu chuaån quan saùt boå sung cho ñoà hoaï. Tieâu chuaån môùi xaùc ñònh nhieät ñoä maøu cho ñaùnh giaù laø 5000 0K vaø chæ soá phuïc cheá maøu cho taát caû caùc nguoàn saùng töø 90 – 100. *GAFT: Graphic Arts Technical Foundation - Hoäi Kyõ ngheä Ñoà hoaï Hoa kyø Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng40 Ñoä saùng treân beà maët cuûa maùy xem döông baûn phim nhöïa ñöôïc xaùc ñònh laø 1.300 ± 300 cd/m2. Caùc phim nhöïa neân ñöôïc vieàn baèng moät ñöôøng vieàn maøu xaùm trung tính khi chuùng ñöôïc ñaët leân maùy chieáu. Ñoä saùng cuûa vieàn khoâng neân quaù 10% ñoä saùng cuûa beà maët ñeøn chieáu. Ñoái vôùi caùc baûn in phaûn xaï vaø caùc baûn phuïc cheá quang cô, nguoàn saùng phaûi laø 500 ±125 Lux cho vieäc ñaùnh giaù theo caùc ñieàu kieän quan saùt thoâng thöôøng vaø nguoàn saùng 2000 ± 500 Lux ñeå ñaùnh giaù nhöõng toâng ñaäm trong moät baûn in hoaëc baûn phuïc cheá. Nguoàn saùng, tôø in vaø maét ngöôøi quan saùt phaûi ñöôïc ñaët ñuùng vò trí ñeå giaûm thieåu löôïng aùnh saùng bò phaûn chieáu, ñaëc bieät laø phía ngöôøi quan saùt. Khung vieàn ñöôïc söû duïng khi ñaùnh giaù baûn in phaûi laø maøu xaùm vôùi maät ñoä phaûn chieáu laø 0,50 hoaëc cao hôn. Khung vieàn seõ nôùi roäng ra khoûi baûn in ôû caû 4 phía ít nhaát laø 1/3 kích thöôùc baûn in. Ñeå giaûm thieåu nhöõng aûnh höôûng töø beân ngoaøi, ñeøn trong phoøng, töôøng, traàn vaø saøn phaûi ñöôïc ngaên laïi ñeå chuùng taùc ñoäng moät löôïng aùnh saùng khoâng ñaùng keå vaøo beà maët baûn in vaø khoâng naèm trong taàm nhìn cuûa ngöôøi quan saùt. Ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng cuûa tôø in neân duøng nguoàn saùng 500 Lux. Möùc chieáu saùng naøy töông ñöông vôùi vieäc chieáu saùng trong moät ngoâi nhaø, thö vieän hoaëc vaên phoøng vì theá noù ñaëc tröng cho caùc ñieàu kieän ñeåõ xem tôø in cuoái cuøng. Tuy nhieân khi so saùnh vaø ñaùnh giaù tính nhaát quaùn cuûa moät baûn phuïc cheá ví duï nhö ñaùnh giaù söï ñoàng nhaát moät tôø in, ta neân söû duïng nguoàn saùng coù ñoä saùng 2000 Lux. Trong tröôøng hôïp naøy, tôø in ñaït yeâu caàu (ñaõ ñöôïc khaùch haøng kí ñoàng yù) ñöôïc so saùnh vôùi caùc tôø in baát kyø ñöôïc choïn ngaãu nhieân töø choàng giaáy in. Tuy nhieân möùc 2000 Lux khoâng neân ñöôïc söû duïng ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng cuûa toâng maøu vaø caùc chaát löôïng phuïc cheá maøu cuûa tôø in. Moät tôø in khi ñöôïc chieáu baèng 2000 Lux troâng seõ raát hoaøn haûo nhöng neáu chæ chieáu 500 Lux thì troâng noù raát môø nhaït. Söï caûm nhaän maøu 41 2.2. Vaät theå Maøu saéc, hình daïng cuûa vaät theå ñöôïc caûm nhaän chuû yeáu nhôø vaøo caùc ñaëc tính cuûa söï haáp thuï- phaûn xaï quang phoå vaø ñoä boùng cuûa noù. 2.2.1 Söï haáp thu – phaûn xaï cuûa vaät theå Khi aùnh saùng chieáu leân moät vaät thì coù theå xaûy ra caùc hieän töôïng sau ñaây: ª Taát caû aùnh saùng bò haáp thuï. Trong tröôøng hôïp naøy, chuùng ta caûm nhaän vaät theå coù maøu ñen. ª Taát caû aùnh saùng ñöôïc phaûn xaï. Trong tröôøng hôïp naøy, vaät theå coù maøu traéng. ª Taát caû aùnh saùng ñeàu ñi qua vaät theå. Trong tröôøng hôïp naøy, maøu cuûa aùnh saùng khoâng ñoåi. ª Moät phaàn aùnh saùng bò haáp thuï, phaàn coøn laïi ñöôïc phaûn xaï. Trong tröôøng hôïp naøy ta caûm nhaän ñöôïc maøu tuyø thuoäc vaøo böôùc soùng naøo cuûa aùnh saùng ñöôïc phaûn xaï vaø böôùc soùng naøo ñöôïc haáp thuï. ª Moät phaàn aùnh saùng bò haáp thuï, phaàn coøn laïi ñöôïc xuyeân qua vaät theå. Trong tröôøng hôïp naøy, ta caûm nhaän ñöôïc maøu saéc tuyø thuoäc vaøo böôùc soùng naøo cuûa aùnh saùng bò haáp thuï, böôùc soùng naøo xuyeân qua. ª Moät phaàn aùnh saùng ñöôïc phaûn xaï, phaàn coøn laïi ñi qua. Trong tröôøng hôïp naøy, maøu saéc cuûa aùnh saùng ñöôïc phaûn xaï vaø maøu cuûa aùnh saùng ñi xuyeân qua seõ thay ñoåi. Hình 2.11: AÙnh saùng phaûn xaï (beân traùi) vaø ñi qua vaät theå (beân phaûi) Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng42 Nhöõng ñaëc tính cuûa ñoái töôïng ñöôïc chieáu saùng quyeát ñònh vieäc caûm nhaän maøu seõ rôi vaøo moät trong caùc tröôøng hôïp treân. AÙnh saùng xuyeân qua, traû laïi hay haáp thuï veà nguyeân taéc ngöôøi ta dieãn ñaït nhö moät phaàn cuûa aùnh saùng chieáu tôùi, töø ñoù ruùt ra caùc ñònh nghóa sau ñaây: Khi aùnh saùng tôùi coù giaù trò 1 aùp duïng vaøo caùc coâng thöùc treân thì ñoä lôùn cuûa keát quaû seõ naèm giöõa 0 vaø 1. Thöôøng thì ngöôøi ta dieãn ñaït caùc ñaïi löôïng ñònh nghóa treân ñaây theo tæ leä %, coù nghóa laø caùc giaù trò naèm giöõa 0% vaø 100%. Ñoái vôùi vaät lieäu khoâng cho aùnh saùng xuyeân qua treân cô sôû caùc coâng thöùc treân: Phaûn xaï + haáp thuï = 100% Ñoái vôùi vaät lieäu cho aùnh saùng xuyeân qua töông töï nhö vaäy: Xuyeân qua + haáp thuï = 100% Khaû naêng phaûn xaï coøn tuyø thuoäc vaøo caáu taïo hình daùng khaùc nhau cuûa beà maët. Neáu ñaáy laø moät beà maët nhaün nhö göông, thì seõ phaûn xaï theo kieåu goùc chieáu tôùi baèng goùc phaûn xaï. Neáu ñaáy laø beà maët thoâ nhaùm, khoâng nhaün boùng thì aùnh saùng seõ phaûn xaï laïi theo nhieàu höôùng khaùc nhau Ñoái vôùi beà maët phaûn xaï chæ caàn boá trí boä thu theo höôùng aùnh saùng phaûn xaï ñeå thu ñöôïc toaøn boä aùnh saùng phaûn xaï. Ñoái vôùi beà maët aùnh saùng taùn xaï thì vôùi caùch boá trí nhö vaäy bao giôø ta cuõng chæ coù theå thu ñöôïc moät phaàn cuûa aùnh saùng traû laïi. Độ phản xạ = ánh sáng phản xạ ánh sáng tới Độ xuyên qua = ánh sáng xuyên qua ánh sáng tới Độ hấp thụ = ánh sáng hấp thụ ánh sáng tới Söï caûm nhaän maøu 43 2.2.2 Söï haáp thuï quang phoå Söï haáp thuï quang phoå laø möùc ñoä haáp thuï cuûa moät maãu vaät khi ñöôïc xaùc ñònh döïa treân nguyeân taéc ñaùnh giaù söï haáp thuï töøng böôùc soùng moät trong vuøng quang phoå thaáy ñöôïc. Nhöõng ño ñaïc veà toâng maøu, ñoä baõo hoaø, ñoä saùng cuûa maøu saéc coù theå ñöôïc baét nguoàn töø ñaëc tính cuûa söï haáp thuï quang phoå. Nhöõng maøu traéng coù ñoä haáp thuï quang phoå raát thaáp vaø gaàn nhö khoâng coù tính choïn loïc (nghóa laø haáp thuï ñoàng nhaát caùc böôùc soùng cuûa daûi quang phoå khaû kieán). Maøu ñen roõ raøng laø cuõng khoâng coù tính choïn loïc, nhöng chuùng coù tính haáp thuï cao. Moãi maøu coù moät toâng maøu vaø ñoä baõo hoaø rieâng vì tính choïn loïc cuûa noù trong söï haáp thuï quang phoå. Ví duï, maøu Xanh luïc haáp thuï maøu Xanh tím vaø maøu Ñoû côø, maøu Magenta haáp thuï maøu Xanh luïc. Söï haáp thuï quang phoå cuûa moät maãu vaät ñöôïc ño baèng moät quang phoå keá (Spectrophotometer). Thieát bò naøy chieáu saùng maãu ño baèng tia saùng vôùi moät böôùc soùng ñaëc bieät. Löôïng aùnh saùng ñöôïc phaûn xaï hoaëc truyeàn daãn bôûi maãu ño ñöôïc so saùnh vôùi löôïng aùnh saùng chieáu tôùi maãu vaät. Vieäc ñoïc ñoä haáp thuï quang phoå ñöôïc dieãn taû döôùi daïng %, ví duï, khi ta ñoïc ñöôïc 60% / 550nm coù nghóa laø maãu vaät phaûn chieáu (hoaëc truyeàn daãn) 60% aùnh saùng coù böôùc soùng 550nm ñaõ chieáu leân noù. Quaù trình ño ñöôïc P h ầ n t r ă m p h ả n x ạ 100 Giấy in Bước sóng (nm) 400 500 600 700 50 0 Tông màu có khuynh hướng đạt chuẩn Tông màu có khuynh hướng không đạt chuẩn Tông màu trên Loại giấy tráng phấn bình thường Các lớp mực in Hình 2.12: Ñöôøng cong haáp thuï phoå cuûa 3 loaïïi möïc Magenta khaùc nhau (beân döôùi) vaø cuûa neàn giaáy maø lôùp möïc in leân (phía treân) Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng44 thöïc hieän taïi moãi böôùc soùng cuûa daûi quang phoå cho ñeán khi ñònh hình ñöôïc moät ñöôøng cong phaûn xaï naêng löôïng phoå hoaøn chænh cuûa maãu vaät. Trong ngaønh in, pheùp ño phoå bieåu dieãn caùc ñöôøng cong phaûn xaï phoå töø caùc lôùp möïc in vaø giaáy in. 2.2.3 Ñoä boùng Ñoä boùng laø moät ñaëc tính phaûn chieáu cuûa caùc maãu vaät vaø coù aûnh höôûng ñeán ñoä saùng ñöôïc caûm nhaän töø maãu vaät ñoù. Coù khoaûng 4% löôïng saùng chieáu tôùi maãu vaät bò phaûn xaï ngay töø beà maët cuûa maãu vaät maø khoâng caàn ñi xuyeân qua noù. Neáu maãu vaät coù moät ñoä boùng raát cao thì söï phaûn chieáu beà maët coù tính ñònh höôùng cao ôû cuøng moät goùc vôùi aùnh saùng chieáu tôùi maãu vaät (ví duï phaûn chieáu aùnh saùng maët trôøi baèng moät kieáng traùng thuyû) vaø söï phaûn chieáu beà maët seõ khoâng ñeán ñöôïc maét neân khoâng aûnh höôûng ñeán maøu saéc caûm nhaän töø maãu vaät. Tröôøng hôïp maø beà maët cuûa maãu vaät coù ñoä boùng thaáp ñöôïc goïi laø moät beà maët nhaùm. Nhöõng beà maët nhaùm nhö theá ñöôïc ñaëc tröng baèng nhöõng phaûn chieáu nhieàu höôùng töø beà maët. Goùc ñoä phaûn chieáu cuûa aùnh saùng ñöôïc phaân taùn taïi beà maët cuûa maãu vaät vaø khoâng coù lieân quan gì ñeán goùc chieáu saùng. Trong tröôøng hôïp naøy, aùnh saùng bò taùn xaï taïi beà maët seõ tôùi ñöôïc maét cuûa ngöôøi quan saùt. AÙnh saùng taùn xaï ñöôïc troän vôùi caùc aùnh saùng ñi qua maãu vaät vaø ñöôïc phaûn xaï moät caùch coù choïn loïc. Ñieàu naøy ñöa ñeán heä quaû laø beà maët giaáy nhaùm cho maät ñoä thaáp hôn (töùc laø ñöôïc nhìn thaáy nhaït hôn). Ñoä boùng laø thuoäc tính cuûa moät vaät theå, noù taïo ra söï phaûn xaï quang phoå coù choïn loïc töø beà maët cuûa vaät theå ñoù. Ñoái vôùi caùc maãu in, hieäu quaû naøy ñöôïc ñöôïc theå hieän toát nhaát baèng caùc loaïi möïc coù thaønh phaàn kim loaïi nhö nhuõ vaøng, nhuõ ñoàng hoaëc nhuõ baïc hoaëc xaûy ra tình côø vôùi moät soá loaïi möïc khi chuùng töông taùc vôùi nhau. Trong caû hai tröôøng hôïp, aùnh saùng chieáu leân caùc haït kim loaïi li ti treân beà maët cuûa möïc in vaø ñöôïc haáp thuï moät caùch coù choïn loïc khoâng gioáng nhö lôùp möïc thoâng thöôøng. AÙnh saùng phaûn xaï sau khi ñi qua lôùp möïc ñöôïc troän vôùi aùnh saùng toaû ra töø caùc haït kim loaïi li ti cuûa maãu vaät vaø ñöôïc phaûn chieáu tôùi maét ngöôøi. Vì theá caùc maøu töø beà maët cuûa lôùp möïc vaø cuûa chính Söï caûm nhaän maøu 45 lôùp möïc ñöôïc maét troän laïi. Phaàn phaûn chieáu beà maët leä thuoäc raát nhieàu vaøo goùc nhìn do ñoù maøu ñöôïc caûm nhaän seõ thay ñoåi khi maãu vaät bò di chuyeån. Ñieàu naøy, ñoái vôùi caùc loaïi nhuõ kim loaïi thì toát vì muïc ñích cuûa nhuõ laø taïo hieäu öùng nhöng ñoái vôùi nhöõng loaïi möïc khaùc thì khoâng ñöôïc. Caùc duïng cuï khoâng theå ño ñoä boùng moät caùch hoaøn haûo. Caùc ñaëc tính beà maët cuûa moät vaät theå laø söï keát hôïp giöõa möïc vaø beà maët vaät lieäu in, bao goàm: ñoä boùng, keát caáu thôù sôïi treân beà maët giaáy vaø söï gia coâng sau in laøm gia taêng giaù trò beà maët. Taùc ñoäng cuûa ñoä boùng leân maøu saéc tuyø thuoäc chuû yeáu vaøo höôùng chieáu saùng. Maøu treân beà maët nhaün boùng troâng saäm hôn maøu treân beà maët nhaùm vì beà maët nhaün boùng phaûn xaï moät phaàn aùnh saùng baèng ñuùng goùc chieáu saùng neân aùnh saùng phaûn xaï tôùi maét seõ ít hôn vaø laøm cho caûm nhaän saäm hôn, beà maët nhaùm taùn xaï moät ít aùnh saùng ngöôïc veà maét ngöôøi quan saùt neân laøm cho maét caûm nhaän saùng hôn. AÙnh saùng naøy“laøm loaõng” aùnh saùng phaûn chieáu töø beà maët cuûa vaät theå ñöôïc in maøu vaø laøm giaûm taùc ñoäng cuûa maøu, ví duï laøm cho maøu ñen ñaäm troâng gioáng nhö maøu xaùm. Caáu truùc thôù sôïi cuûa moät beà maët vaät lieäu in coù lieân quan ñeán ñoä boùng cuûa noù. Caáu truùc caøng nhieàu, ñoä boùng caøng thaáp. Caáu truùc coù theå laø coù chuû yù hoaëc khoâng, bình thöôøng hoaëc khoâng bình thöôøng. Caùc maãu giaáy thoâng thöôøng coù caáu truùc thôù sôïi daïng tô sôïi luïa, daïng vaân noåi hình ñaù vaø caùc daïng haït noåi. Muïc ñích cuûa vieäc taïo ra nhöõng caáu truùc beà maët nhö theá laø ñeå ñöa theâm yeáu toá töï nhieân vaøo saûn phaåm. Nhöõng caáu truùc naøy cuõng ñöôïc söû duïng ñeå in caùc thieäp möøng, catalogue vaø caùc aán phaåm cao caáp. Chuùng goùp phaàn laøm giaûm ñoä saùng cuûa baûn phuïc cheá vaø giaûm ñoä phaân giaûi. Caùc keát caáu khoâng bình thöôøng treân caùc loaïi giaáy khoâng traùng phaán thöôøng laø caùc caáu truùc beà maët daïng da thuù, caùc hoa vaên coå xöa vaø hoa vaên töï nhieân…. Caùc thôù giaáy taïo neân moät keát caáu khoâng bình thöôøng thay ñoåi theo loaïi sôïi, ñoä caùn laùng, caùc phuï gia theâm vaøo giaáy vaø caùc yeáu toá khaùc trong quaù trình cheá taïo giaáy. Caùc tranh maøu nöôùc cuûa hoaï só hay caùc baûn veõ cuûa nhaø thieát keá thöôøng ñöôïc thöïc hieän treân giaáy khoâng traùng phaán neân coù theå ñöôïc phuïc cheá toát treân loaïi beà maët giaáy gioáng nhö theá. Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng46 Ñoä boùng ñöôïc ño baèng moät duïng cuï ño ñoä boùng. Duïng cuï naøy cho bieát phaàn traêm ñoä phaûn xa. Maãu vaät ñöôïc chieáu baèng moät nguoàn saùng ôû moät goùc ñaëc bieät, thoâng thöôøng nhaát laø 600 hoaëc 700 vaø ñoâi khi laø 200 hoaëc 450 tuyø theo nhöõng muïc ñích cuï theå. Moät teá baøo quang ñöôïc ñaët taïi höôùng ngöôïc chieàu vôùi goùc chieáu (nhöng cuøng goùc ñoä) ñeå gom aùnh saùng ñöôïc phaûn xaï töø beà maët maãu ño. Coù nhieàu duïng cuï ño ñoä boùng khaùc nhau neân caàn phaûi xaùc ñònh ñöôïc nhaø saûn xuaát vaø goùc ño tröôùc khi söû duïng maùy ño ñoä boùng. Vieäc xöû lyù beà maët caùc aâán phaåm sau khi in ñeå taêng theâm caùc giaù trò cuûa aán phaåm ñang laø moät khuynh höôùng thònh haønh hieän nay. Vieäc thay ñoåi ñoä boùng beà maët ñeå coù caùc hieäu öùng laø moät trong nhöõng bieän phaùp gia coâng thöôøng ñöôïc thöïc hieän döôùi caùc hình thöùc sau: Caùn maøng boùng, Caùn maøng môø, Phun boùng UV, UÛi nhieät (calendering)… Hình 2.13: Vieäc phaûn xaï caùc tia saùng chieáu tôùi ñöôïc quyeát ñònh bôûi ñoä phaúng beà maët Hình 2.14: Nguyeân lyù cuûa maùy ño ñoä boùng A B DC A. Caùc tia saùng seõ phaûn xaï theo taát caû caùc höôùng neáu beà maët hoaøn toaøn taùn xaï. ### D. Beà maët phaúng tuyeät ñoái laøm cho taát caû aùnh saùng tôùi bò phaûn xaï taïi goùc baèng goùc 75° 75° Söï caûm nhaän maøu 47 Söï theå hieän cuûa moät soá maøu bò aûnh höôûng nhieàu bôûi nhieät ñoä maøu cuûa aùnh saùng chieáu tôùi. Thaät ra, taát caû caùc maøu ñeàu thay ñoåi caùch theå hieän neáu chuùng ñöôïc chieáu bôûi caùc nguoàn saùng khaùc nhau, tuy nhieân trong nhieàu tröôøng hôïp maét thích nghi vôùi nguoàn saùng ñang chieáu tôùi vaø caûm nhaän maøu saéc gioáng nhö khi noù xuaát thieän döôùi moät nguoàn saùng khaùc. Chaúng haïn nhö maét saün saøng chaáp nhaän moät maåu giaáy laø maøu traéng khi maåu giaáy naøy laàn löôït ñöôïc chieáu baèng aùnh naéng maët trôøi roài aùnh saùng ñeøn daây toùc trong nhaø. Maét thích nghi trong nhöõng giôùi haïn ñeå giaáy bieåu hieän maøu traéng maø khoâng keå ñeán ñieàu kieän chieáu saùng. Hieän töôïng naøy goïi laø söï oån ñònh maøu töông ñoái. Trong khi in, chuùng ta thöôøng gaëp hình aûnh hôn laø maøu neàn. Ngoaøi caùc yeáu toá ñöôïc xem xeùt ôû treân, nhöõng yeáu toá sau cuõng taùc ñoäng ñeán söï caûm nhaän hình aûnh cuûa chuùng ta: kích thöôùc toång theå, dieän tích hình aûnh, ñoä töông phaûn cuûa noù, ñoä saéc neùt, ñoä phaân giaûi vaø söï hieän dieän cuûa caùc hoa vaên chaúng haïn nhö caùc moireù, caùc neàn giaáy... 2.3 Ngöôøi quan saùt Vieäc xaùc ñònh vaø ño söï caûm nhaän maøu gaëp phaûi moät khoù khaên lôùn laø söï keát hôïp giöõa maét vaø naõo boä cuûa ngöôøi quan saùt. Treân thöïc teá, vieäc nhìn maøu laø moät quaù trình phoái hôïp caùc yeáu toá vaät lyù (aùnh saùng, beà maët maãu vaät, goùc quan saùt...), sinh lyù (caáu taïo maét) vaø taâm lyù (traïng thaùi taâm lyù, ñoä tuoåi, giôùi tính, kinh nghieäm soáng....) 2.3.1 Maét ngöôøi vaø nhöõng yeáu toá sinh lyù Sô ñoà maêét ngöôøi ñöôïc trình baøy trong hình minh hoaï 13. Troøng ñen ñieàu tieát löôïng aùnh saùng ñi qua thuyû tinh theå ñeå ñeán voõng maïc (giuùp cho con ngöôi heù môû roäng hay heïp). Thuyû tinh theå ñoùng vai troø cuûa thaáu kính ñieâàu chænh tia saùng phuø hôïp tôùi voõng maïc. Voõng maïc ñöôïc caáu taïo baèng moät maïng löôùi phöùc taïp goàm caùc teá baøo nôron thaàn kinh vaø phuû toaøn boä moät nöûa caàu ñen cuûa maét (ngoaïi tröø ñieåm muø – nôi giao tieáp cuûa thaàn kinh thò giaùc vaø maét). Voõng maïc ôû phaàn giao chöùa 10 caáp ñoä caùc teá baøo thaàn kinh. Caùc teá baøo thaàn kinh giuùp cho con ngöôøi caûm nhaän hình aûnh goàm 2 loaïi: teá baøo hình que vaø teá baøo hình noùn. Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng48 Coù khoaûng 6 hoaëc 7 trieäu teá baøo hình noùn so vôùi 110 trieäu teá baøo hình que. Söï phaân boå caùc teá baøo hình que vaø teá baøo hình noùn thay ñoåi theo vò trí cuûa chuùng treân voõng maïc. Vuøng chính giöõa cuûa voõng maïc (goïi laø vuøng hoá) chöùa caùc teá baøo hình noùn vaø caøng xa trung taâm thì löôïng teá baøo hình noùn seõ giaûm ñi ñaùng keå. Vuøng trung taâm laø vuøng nhìn hình aûnh saéc neùt nhaát. Löôïng teá baøo hình que hoaøn toaøn khoâng coù ôû vuøng trung taâm. Caøng veà phía rìa maét thì maét thì löôïng teá baøo hình que seõ caøng taêng. Caùch khoaûng 20 ñoä töø vuøng trung taâm löôïng teá baøo hình que taäp trung cao nhaát vaø giaûm xuoáng nhanh choùng khi caøng ra ñeán bieân. Nhöõng teá baøo hình noùn chæ hoaït ñoäng ñeå nhìn maøu vaøo ban ngaøy hoaëc khi coù ñuû ñoä saùng. Nhöõng teá baøo hình que nhaïy vôùi söï thay ñoåi ñoä saùng, cho pheùp nhìn ban ñeâm hoaëc trong caùc ñieàu kieän thieáu aùnh saùng. Hình 2.15: Maët caét ngang cuûa maét cho thaáy caáu taïo maét ngöôøi 1 Giaùc maïc 2 Moùng maét 3 Con ngöôi 4 Thuyû tinh theå 5 Thuyû tinh dòch 6 Voõng maïc 7 Maøng cöùng 8 Hoá maét 9 Ñieåm muø 10 Thaàn kinh thò giaùc 11 Teá baøo hình noùn 12 Teá baøo hình que 2 1 3 4 5 7 10 11 126 9 8 Söï caûm nhaän maøu 49 Caùc thí nghieäm ñaõ cho thaáy raèng caùc teá baøo hình que chöùa moät saéc toá quang ñöôïc goïi laø rhodopsin. Khi caùc phaân töû cuûa saéc toá naøy haáp thuï aùnh saùng, chuùng thay ñoåi caáu truùc vaø hình daïng. Nhöõng thay ñoåi naøy laïi taïo ra moät phaûn öùng hoaù sinh lyù cuøng vôùi bieán ñoåi ñieän töø trong chính teá baøo caûm nhaän. Caùc böôùc soùng khaùc nhau cuûa aùnh saùng coù nhöõng taùc ñoäng khaùc nhau ñeán rhodopsin. Caùc teá baøo hình noùn chöa theå taùch ra thaønh moät saéc toá quang töông öùng vì löôïng teá baøo hình noùn ít hôn so vôùi löôïng teá baøo hình que. caùc nhaø nghieân cöùu cho raèng coù ba loaïi saéc toá nhaïy aùnh saùng khaùc nhau ñoái vôùi söï caûm nhaän maøu saéc vaø chuùng bò taùch ra thaønh ba loaïi teá baøo caûm nhaän hình noùn khaùc nhau. 3 loaïi teá baøo naøy coù khaû naêng caûm nhaän 3 maøu R, G, B. Hình 2.16: Söï phaân boå caùc teá baøo hình que vaø hình noùn. Caùc teá baøo hình quekhoâng nhìn roõ vaøo ban ngaøy nhöng roõ vaøo ban ñeâm coù nhieàu ôû phiaù ngoaïi vi Các tế bào hình que và hình nón Lôùp toái Lôùp phuû ngoaøi Ánh sáng C . T h ầ n k i n h t h ị g i á c Việc không nhìn rõ vào ban ngày nhưng lại nhìn rõ vào ban đêm hướng theo phía ngoại vi Điểm mù: Không có tế bào hình que hay hình nón Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng50 Söï hieän dieän cuûa ba saéc toá quang hình noùn ñaõ ñöôïc chöùng minh baèng kyõ thuaät ño maät ñoä quang phoå sieâu vi. Moät chaám saùng nhoû ñöôïc chieáu treân moãi teá baøo ñöôïc laáy ra töø maét vaø söï haáp thuï quang phoå cuûa teá baøo naøy ñöôïc ño baèng caùch queùt nhanh qua quang phoå keá. Kyõ thuaät naøy ñaõ cho thaáy söï hieän höõu cuûa ba saéc toá vôùi söï haáp thuï cao nhaát ôû böôùc soùng 450 nm, 530 nm vaø 560 nm. AÙnh saùng taùc ñoäng leân nhöõng saéc toá quang naøy ñaõ taïo neân söï gia taêng nhöõng thay ñoåi ñieän töø vaø nhöõng thay ñoåi naøy seõ di chuyeån ñeán naõo boä. 2.3.2 Maét ngöôøi laø moät maùy aûnh töï ñoäng Con maét treân moät phöông dieän naøo ñoù coù theå so saùnh vôùi moät maùy aûnh. OÁng kính maùy aûnh chính laø thuyû tinh theå cuûa maét, noù chính laø heä thoáng taïo aûnh quang hoïc. Thoâng qua caùc cô chaèng maø thuyû tinh - theå ñoùng vai troø cuûa thaáu kính - coù theå daøy hay moûng, taïo khaû naêng ñieàu chænh ñoä saéc neùt. Chöùc naêng naøy trong maùy aûnh laø voøng ñieàu chænh khoaûng caùch hay ñieàu chænh tieâu cöï töï ñoäng” (Autofocus). Ñeå ñieàu khieån löôïng aùnh saùng taùc duïng leân phim thì trong maùy aûnh coù voøng khaåu ñoä, noù coù theå môû to hay nhoû, thuû coâng hay töï ñoäng. Töông töï boä phaän naøy cuûa maùy aûnh laø con ngöôi hay loã ñoàng töû cuûa maét. Voõng maïc cuûa maét coù caùc teá baøo nhaïy saùng coù chöùc naêng nhö phim hay caûm bieán quang cuûa maùy aûnh (CCD hoaëc CMOS), Hình 2.17: Caùc ñöôøng cong moâ taû söï caûm nhaän cuûa caùc teá baøo hình noùn loaïi R, G, B trong vuøng phoå khaû kieán 400 500 Böôùc Soùng (nm) G R B 600 700 Söï caûm nhaän maøu 51 ÔÛ phöông dieän chuyeân moân, con maét ñöôïc coi nhö maùy aûnh, vì noù ñoàng thôøi naïp vaøo hai loaïi phim, loaïi phim ñen traéng nhaïy saùng cao ñeå nhìn ban ñeâm vaø moät loaïi phim maøu keùm nhaïy saùng hôn ñeå nhìn ban ngaøy. Vieäc phoái hôïp caûm nhaän cuûa caùc teá baøo hình que vaø hình noùn trong maét laøm cho con ngöôøi coù theå caûm nhaän vaø phaân bieät haøng trieäu maøu. 2.3.3 Caùc thuyeát veà söï caûm nhaän maøu Quaù trình caûm nhaän maøu saéc cuûa con ngöôøi raát phöùc taïp vaø vaãn chöa ñöôïc hieåu troïn veïn. Qua nhieàu naêm, nhieàu lyù thuyeát veà söï caûm nhaän maøu ñaõ ñöôïc ñöa ra nhaèm giaûi thích veà vieäc chuùng ta nhìn maøu nhö theá naøo. Caùc lyù thuyeát ñöôïc saép xeáp töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp, nhöõng lyù thuyeát phöùc taïp ñöa ra lôøi giaûi thích khaù hôïp lyù veà hieän töôïng caûm nhaän maøu. Vì nhöõng lyù thuyeát phöùc taïp khoâng ñöôïc xaây döïng treân nhöõng moâ hình ñôn giaûn neân chuùng ta caàn xem xeùt töø lyù thuyeát ñôn giaûn ñeán lyù thuyeát phöùc taïp. 2.3.3.1 Lyù thuyeát Young – Helmholtz Lyù thuyeát veà söï caûm nhaän maøu naøy ñoâi khi coøn goïi laø lyù thuyeát voõng maïc (retinal approach) hoaëc lyù thuyeát thaønh phaàn (com- Hình 2.18: Hình phoùng lôùn khu vöïc ñoùng khung treân hình 2.14 Caùc teá baøo haïch Caùc teá baøo löôõng cöïc Lôùp toái Lôùp phuû ngoaøi Caùc teá baøo hình que vaø hình noùn Thaàn kinh thò giaùc AÙnh saùng Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng52 ponent theory). Thomas Young laø ngöôøi ñaàu tieân phaùt trieån lyù thuyeát naøy vaøo theá kyû thöù 19, sau ñoù H.L.F. von Helmholtz cuûng coá laïi. Lyù thuyeát naøy thöøa nhaän söï hieän höõu cuûa ba loaïi teá baøo caûm nhaän trong voõng maïc, chuùng laàn löôït bò kích thích bôûi aùnh saùng maøu Ñoû côø, Xanh luïc vaø Xanh tím, nhöõng teá baøo caûm nhaän naøy ñöôïc noái tröïc tieáp ñeán naõo boä ñeå taïo ra caùc tín hieäu maøu Ñoû côø, Xanh luïc vaø Xanh tím töông öùng vôùi tæ leä vôùi maøu saéc cuûa aùnh saùng chieáu ñeán voõng maïc. Caùc thöïc nghieäm ñaõ cho thaáy raèng caùc teá baøo caûm nhaän hình noùn trong maét coù nhöõng phaûn öùng maøu khaùc nhau. Tuy nhieân ñoù khoâng chæ laø nhöõng phaûn öùng maøu Ñoû côø, Xanh luïc vaø Xanh tím maø coøn coù khuynh höôùng roäng hôn nhieàu so vôùi lyù thuyeát Young Helmholtz neâu ra. Lyù thuyeát naøy khoâng ñöa ra moät lôøi giaûi thích ñuû söùc thuyeát phuïc cho söï caûm nhaän maøu saéc dò bieät, cuõng khoâng giaûi thích thoaû ñaùng vieäc chuùng ta caûm nhaän nhöõng maøu ñaëc bieät naøo ñoù nhö theá naøo ví duï nhö maøu vaøng trong daûi quang phoå. 2.3.3.2 Thuyeát Hering Ewald Hering ñaõ phaùt trieån lyù thuyeát veà söï caûm nhaän maøu vaøo nhöõng naêm 1870. Thuyeát naøy ñöôïc goïi laø Thuyeát ñoái nghòch. Thuyeát naøy cho raèng ba loaïi teá baøo caûm nhaän maøu trong voõng maïc coù nhöõng phaûn öùng hoaëc tính nhaïy caûm ñoái laäp nhau. Nghóa laø coù 3 loaïi teá baøo: moät teá baøo caûm nhaän nhaïy vôùi maøu Ñoû côø vaø maøu Xanh luïc, moät nhaïy vôùi maøu Xanh tím vaø maøu vaøng vaø loaïi teá baøo thöù ba nhaïy vôùi maøu traéng vaø ñen. Ánh sáng Sự cảm nhận Các tế bào thần kinh liên kết Các cơ chế kích hoạt Các tín hiệu từ tế bào hình nón Cyan Blue Các tế bào hình nón Green Red Các tín hiệu tới não bộ Hình 2.19: Moâ taû thuyeát Young – Helmholtz Söï caûm nhaän maøu 53 Tröôùc khi xaûy ra quaù trình ñoàng hoaù hoaëc dò hoaù, ví duï nhö vuøng Ñoû côø hoaëc vuøng Xanh luïc cuûa teá baøo thu nhaän tín hieäu Ñoû côø – Xanh luïc gôûi moät tín hieäu ñeán naõo boä. Tín hieäu naøy ñaïi dieän cho tính chaát Ñoû côø hoaëc Xanh luïc cuûa aùnh saùng ñeán voõng maïc. Quaù trình naøy ñöôïc goïi laø ñoái nghòch vì khoâng theå coù maøu Xanh luïc ngaû Ñoû côø hoaëc vaøng ngaû Xanh tím, vì theá caùc maøu naøy phaûi ñoái nghòch vôùi nhau. Caùc teá baøo caûm nhaän traéng – ñen hoaït ñoäng hôi khaùc bieät (coù theå coù maøu ñen hôi traéng hoaëc maøu xaùm). Hieäu öùng töông phaûn lieân tuïc taïo ra maøu ñen. Nghóa laø moät vuøng toái gaàn moät vuøng traéng seõ coù khuynh höôùng taïo ra maøu ñen vì nhöõng teá baøo caûm nhaän traéng ñen trong vuøng traéng seõ gaây ra hieäu öùng ñoái nghòch leân nhöõng teá baøo caûm nhaän töông töï treân nhöõng phaàn laân caän cuûa voõng maïc. Chöa coù baèng chöùng naøo cho thaáy coù baát kyø moät chaát naøo coù theå taïo ra hai hieäu öùng taùch bieät nhau baèng quaù trình ñoàng hoaù vaø dò hoaù. Caùc teá baøo löôõng cöïc keát noái vaøo caùc teá baøo hình noùn taïo ra caùc tín hieäu ñoái laäp, nhöng cuõng khoâng coù baèng chöùng naøo ñaùng tin caäy chöùng minh raèng cô cheá naøy seõ chi phoái taát caû caùc hieän töôïng caûm nhaän maøu saéc. Cuï theå laø lyù thuyeát naøy khoâng theå giaûi thích ñöôïc hai loaïi chöùng muø maøu Ñoû côø – Xanh luïc khaùc nhau. Lyù thuyeát Hering cho raèng hai loaïi naøy laø moät. 2.3.3.3 Thuyeát quaù trình ñoái nghòch Thuyeát naøy coøn ñöôïc goïi laø thuyeát vuøng (zone theory) hoaëc thuyeát Hurvich – Jameson. (Leo.M. Hurvich vaø Dorothea Jameson). Lyù thuyeát naøy keát hôïp caùc yeáu toá cuûa lyù thuyeát Ánh sáng Các bộ thụ cảm màu ở võng mạc Cảm nhận Cyan Red White Black Yellow Blue Green Hình 2.20: Moâ taû thuyeát Hering Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng54 Young – Helmholtz vaø lyù thuyeát Hering. Trong lyù thuyeát phöùc taïp naøy, moãi teá baøo hình noùn lieân keát vôùi 3 maøu rieâng bieät. Caùc tín hieäu töø teá baøo hình noùn kích thích caùc teá baøo rieâng bieät vaø yeáu toá chuû ñaïo gaây bôûi caùc teá baøo rieâng bieät seõ chuyeån sang höôùng naøy hay höôùng khaùc. Ba teá baøo phaûn öùng rieâng leû hình noùn trong lyù thuyeát Young – Helmholtz ñöôïc keát hôïp trong moâ hình naøy. Caùc phaûn öùng cuûa moãi teá baøo hình noùn naøy raát roäng, tuy nhieân chæ coù nhöõng ñænh ñieåm taïi caùc böôùc soùng 450 nm, 530 nm vaø 560 nm. Vì theá thay vì goïi chuùng laø caùc ñieåm tieáp nhaän maøu Ñoû côø – Xanh luïc – Xanh tím thì goïi chính xaùc hôn laø caùc ñieåm tieáp nhaän böôùc soùng ngaén, trung bình vaø daøi. YÙù töôûng ñoái laäp trong lyù thuyeát Hering ñöôïc keát hôïp laïi ôû caáp ñoä teá baøo thaàn kinh. Moät soá teá baøo thaàn kinh luoân luoân ôû trong tình traïng hoaït ñoäng duø khoâng coù söï kích thích. Neáu ñöôïc kích thích thì taàn soá rung ñoäng cuûa chuùng taêng leân vaø neáu ngöøng kích thích thì taàn soá rung seõ giaûm. Vì theá hai loaïi thoâng tin ñoái laäp nhau coù theå ñöôïc truyeàn daãn bôûi moät daây thaàn kinh. Ngöôøi ta cho raèng caùc teá baøo haïch hoaït ñoäng nhö caùc teá baøo ñoái laäp (moãi teá baøo haïch ñöôïc noái vôùi ba teá baøo hình noùn). Caùc moái lieân keát giöõa caùc teá baøo hình noùn vaø caùc teá baøo ñoái laäp ñöôïc trình baøy trong sô ñoà minh hoaï. Cô cheá caûm nhaän maøu saéc coù theå ñöôïc giaûi thích döôùi daïng ñaïi soá. Haõy xem xeùt teá baøo ñoái laäp Xanh tím – Vaøng. Giaû söû raèng phaàn treân laø vaøng vaø nöûa phaàn döôùi laø Xanh tím. Nöûa phaàn treân (vaøng) nhaän keát quaû töø caùc teá baøo hình noùn coù böôùc soùng daøi (L) vaø trung bình (M). Giaû söû raèng keát quaû naøy seõ kích thích teá baøo, söï kích thích Sự cảm nhận Cyan S M L Đen Trắng Red Yellow Blue Các tế bào Ánh sáng Các tế bào hình nón Green Hình 2.21: Moâ taû thuyeát quaù trình ñoái nghòch Söï caûm nhaän maøu 55 coù theå ñöôïc ñaët laø L+M. Nöûa phaàn döôùi cuûa teá baøo (Xanh tím) nhaän keát quaû töø caùc teá baøo hình noùn coù böôùc soùng ngaén (S), giaû söû keát quaû naøy kích thích teá baøo, vì theá ñaët noù laø – S. Hoaït ñoäng cuûa teá baøo naøy coù theå ñöôïc dieãn taû baèng coâng thöùc: [Yellow(+) / Xanh tím(-)] = (L + M) – S Neáu veá phaûi cuûa phöông trình döông (nghóa laø neáu L + M > S) thì moät tín hieäu maøu vaøng ñöôïc taïo ra. Neáu S > L + M thì taïo ra tín hieäu maøu Xanh tím. Caùc teá baøo ñoái laäp Ñoû côø – Xanh luïc cuõng hoaït ñoäng theo caùch töông töï, do ñoù: [Ñoû côø (+)]/[Xanh luïc (-)] = (L + S) – M Maøu ñen ñöôïc caûm nhaän do söï öùc cheá ñôn phöông. Caùc teá baøo treân moät phaàn cuûa voõng maïc taùc ñoäng gaây ra hoaït ñoäng ñoái nghòch trong caùc teá baøo töông töï treân nhöõng phaàn laân caän cuûa voõng maïc. Vì theá maøu ñen laø moät hieäu öùng töông phaûn. Caùc teá baøo Ñoû côø – Xanh luïc vaø Xanh tím – Yellow cuõng coù nhöõng moái lieân keát ñôn phöông khoâng ñöôïc chæ ra trong minh hoaï. Lyù thuyeát quy trình ñoái nghòch laø nhöõng giaûi thích ñaùng tin caäy cho söï caûm nhaän maøu khoâng bình thöôøng cuõng nhö caùc dö aûnh aâm vaø söï töông phaûn ñoàng thôøi. Hình minh hoaï döôùi ñaây duøng ñeå theå nghieäm thuyeát naøyï. Haõy nhìn moät ñieåm treân hình vuoâng maøu Xanh luïc trong voøng 20 giaây sau ñoù chuyeån nhanh maét sang chaám ñen treân hình vuoâng maøu traéng beân caïnh. Ta seõ thaáy moät hình vuoâng Ñoû côø, moät maøu ñoái laäp cuûa maøu Xanh luïc. Thí nghieäm naøy coù theå tieán haønh laäp laïi vôùi baát kyø maøu naøo ñeå thaáy raèng maøu ñoái laäp luoân luoân coù theå thaáy ñöôïc trong dö aûnh (Ñoû côø – Xanh luïc, Yellow – Xanh tím, Black – White). Hình 2.22: Thöû nghieäm dö aûnh. Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng56 Caùc yeáu toá nhö töông phaûn maøu ñoàng thôøi vaø töông phaûn bieân moâ taû moät khía caïnh khaùc cuûa söï caûm nhaän maøu voán raát quan troïng ñoái vôùi söï phuïc cheá maøu. Töông phaûn maøu ñoàng thôøi laø moät hieän töôïng xaûy ra khi caùc maøu gioáng nhau coù veû khaùc nhau khi chuùng coù caùc maøu vieàn khaùc nhau. Töông phaûn maøu bieân xaåy ra khi hai toâng gaëp nhau ñeå coù ñoä töông phaûn cao hôn ôû bieân. Nhöõng hieän töôïng naøy ñöôïc giaûi thích nhö sau: Treân thöïc teá voõng maïc ñöôïc taïo thaønh bôûi caùc nhoùm teá baøo coù cuøng ñaëc tính ñöôïc goïi laø caùc vuøng caûm nhaän. Caùc vuøng naøy coù kích thöôùc thay ñoåi, nhöõng vuøng gaàn vuøng trung taâm baèng khoaûng 1/20 kích thöôùc cuûa nhuõng vuøng naèm ôû rìa maét. Lyù thuyeát veà quy trình ñoái laäp cuûa söï caûm nhaän maøu saéc cho raèng nhöõng heä M ức đ ộ án h sá ng Đ ộ sá ng Hình 2.24: Hieäu öùng töông phaûn bieân: Caùc oâ cuûa thang xaùm coù maøu ñoàng nhaát nhöng taïi caùc caïnh giao nhau thì nhìn toái hôn moät chuùt. Hình 2.23: Hieäu öùng töông phaûn maøu ñoàng thôøi: Boán voøng maøu nhoû gioáng nhau theo töøng caëp ôû hình phía beân phaûi vaø beân traùi nhöng laïi nhìn khaùc nhau do maøu vieàn xung quanh khaùc nhau Söï caûm nhaän maøu 57 trung tính ñöôïc lieân keát vôùi nhau ñeå taïo thaønh nhöõng aûnh höôûng töông hoã ñôn phöông. Do ñoù trung taâm cuûa vuøng tieáp nhaän coù theå caûm nhaän maøu Ñoû côø, trong khi vuøng bieân coù theå ghi nhaän maøu Xanh luïc neân neáu maøu Ñoû côø naøy bao quanh moät chaám maøu Xanh luïc thì chaám naøy troâng seõ maïnh meõ hôn moät chaám töông töï nhöng treân moät neàn trung tính bôûi vì aûnh höôûng cuûa maøu Ñoû côø maïnh hôn aûnh höôûng cuûa maøu Xanh luïc. Nhöõng loaïi taùc ñoäng töông hoã nhö theá cuõng ñöôïc ñöa ra ñeå giaûi thích söï thay ñoåi roõ raøng veà maät ñoä taïi caùc bieân cuûa hai toâng maøu xaùm keá caän nhau. 2.4 Söï caûm nhaän maøu khoâng bình thöôøng Tröôùc ñaây, ngöôøi ta thöôøng goïi söï caûm nhaän maøu khoâng bình thöôøng laø “chöùng muø maøu”. Vaán ñeà naøy aûnh höôûng chuû yeáu ñeán nam giôùi – khoaûng 8% nam giôùi da traéng, 5% AÙ Chaâu vaø 3% da ñen. Ñoái vôùi nöõ giôùi (taát caû caùc maøu da) con soá naøy chæ chieám khoaûng 0,4%. Tính dò bieät naøy ñöôïc di truyeàn. Theo maãu di truyeàn bình thöôøng thì khuyeát ñieåm naøy seõ ñöôïc con trai cuûa caùc baø meï coù cha mang chöùng caûm nhaän maøu khoâng bình thöôøng thöøa höôûng. Caùc oâng boá truyeàn tính dò bieät naøy cho con gaùi cuûa hoï, nhöõng ñöùa con naøy ñoùng vai troø nhö nhöõng ngöôøi luaân chuyeån. Trong moät soá gia ñình coù theå taát caû caùc con trai ñeàu thöøa höôûng tính dò bieät naøy töø meï cuûa chuùng vaø cuõng coù theå moät soá con gaùi trong gia ñình laïi thöøa höôûng gen laën naøy maø trôû thaønh ngöôøi luaân chuyeån beänh. Loaïi caûm nhaän maøu saéc khieám khuyeát thoâng thöôøng nhaát laø laãn loän giöõa maøu Ñoû côø vaø Xanh luïc. Caùc hình thöùc bieán daïng cuûa noù bao goàm: Protanopia, trong ñoù maøu Ñoû côø vaø Xanh luïc ngaû Xanh tím bò laãn loän vaø ñoä saùng töông ñoái cuûa maøu Ñoû côø thaáp hôn nhieàu so vôùi ngöôøi bình thöôøng. (aûnh höôûng ñeán khoaûng 1% nam giôùi da traéng), Protanomalous: Söï pha troän maøu Ñoû côø vaø Xanh luïc nhieàu hôn löôïng maøu Ñoû côø bình thöôøng caàn thieát ñeå coù ñöôïc moät maøu vaøng naøo ñoù. (aûnh höôûng ñeán 1% nam giôùi da traéng). Deuteranopia, laø hieän töôïng laãn loän giöõa maøu Ñoû côø Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng58 vaø Xanh luïc nhöng ñöôøng cong ñoä saùng gaàn nhö bình thöôøng (aûnh höôûng ñeán 1% nam giôùi da traéng). Deuteranomaly laø hieän töôngï pha troän maøu Xanh luïc – Ñoû côø vaø caàn löôïng maøu Xanh luïc nhieàu hôn bình thöôøng ñeå taïo ra maøu vaøng quang phoå (hình thöùc dò bieät thoâng thöôøng nhaát, aûnh höôûng ñeán khoaûng 5% nam giôùi da traéng). Nhöõng daïng khaùc cuûa beänh caûm nhaän maøu saéc khieâám khuyeát laø tritanopia vaø monochromatism. Tritanopia laø hieän töôïng laãn loän maøu Xanh tím vaø Vaøng cuõng nhö ñoä saùng töông ñoái cho maøu Xanh tím thaáp hôn nhieàu so vôùi söï caûm nhaän bình thöôøng (raát hieám, coù theå aûnh höôûng khoâng ñeán 0,0001% nam giôùi), monochromatism laø beänh hoaøn toaøn thieáu söï phaân bieät giöõa toâng maøu vaø ñoä baõo hoaø maøu (cuõng raát hieám, aûnh höôûng ñeán khoaûng 0,003% nam giôùi da traéng). Coù nhieàu duïng cuï thöû nghieäm ñeå phaùt hieän caûm nhaän maøu saéc dò bieät. Duïng cuï toát nhaát laø kính ño ñoä baát thöôøng Nagel. Tuy nhieân coâng duïng cuûa noù chæ giôùi haïn trong phoøng thí nghieäm vì giaù thaønh cuûa noù raát ñaét. Hình thöùc kieåm tra phoå bieán nhaát laø duøng caùc ñóa pseudoisochromatic, chuùng chæ baèng moät quyeån saùch nhoû, khoâng ñaét vaø deã thöïc hieän. Thöû nghieäm noåi tieáng nhaát laø thöû nghieäm Ishihara vôùi caùc con soá chöùa caùc chaám coù kích thöôùc vaø maøu saéc thay ñoåi ñöôïc ñaët choàng leân treân caùc neàn ñöôïc taïo thaønh töø caùc chaám töông töï. Khaû naêng nhaän bieát caùc con soá töø neàn laø moät pheùp ño söï caûm nhaän maøu saéc bình thöôøng. Moät phieân baûn khaùc cuûa loaïi thöû nghieäm naøy laø boä ñóa Hardy – Rand – Rittler cuûa coâng ty American Optical chöùa caùc hình tam giaùc, hình troøn vaø hình chöõ thaäp treân neàn chaám xaùm. Moät thöû nghieäm ñöôïc söû duïng roäng raõi khaùc laø thöû nghieäm Farnsworth – Munsell 100 toâng. Taïi cuoäc thöû nghieäm naøy nhöõng ngöôøi quan saùt ñöôïc yeâu caàu saép xeáp moät loaït caùc maûnh maøu nhoû theo thöù töï lieân tuïc tuyø theo maøu saéc. Thöû nghieäm naøy coù theå ñöôïc söû duïng ñeå kieåm tra khaû naêng phoái hôïp maøu cuõng nhö chaån ñoaùn nhöõng dò bieät trong vieäc caûm nhaän maøu saéc. Taát caû caùc thöû nghieäm phaûi ñöôïc tieán haønh döôùi aùnh saùng ban ngaøy. Caùc cuoäc thöû nghieäm nhìn chung raát ñaùng tin caäy, tuy nhieân cuõng coù theå coù söï chaån ñoaùn nhaàm trong moät vaøi tröôøng hôïp. Söï caûm nhaän maøu 59 Ngoaøi söï caûm nhaän maøu baát thöôøng ñöôïc ñeà caäp treân ñaây, thì söï caûm nhaän maøu saéc cuûa nhöõng ngöôøi bình thöôøng cuõng khaùc nhau. Phaàn lôùn söï thay ñoåi giöõa nhöõng ngöôøi naøy laø do saéc toá macular, ñoù laø moät saéc toá vaøng bao phuû khoaûng 50 vuøng hình elip (baàu duïc) xung quanh vuøng trung taâm maét. Löôïng saéc toá naøy thay ñoåi töø ngöôøi naøy sang ngöôøi khaùc. Töông töï, ôû ngöôøi lôùn tuoåi, thuyû tinh theå cuûa maét trôû leân vaøng hôn vaø ngaøy caøng ít caùc böôùc soùng maøu Xanh tím ñöôïc chuyeån tôùi voõng maïc. Söï meät moûi cuõng aûnh höôûng ñeán khaû naêng phaân bieät maøu cuûa chuùng ta. Khi caûm nhaän maøu, ñaëc bieät laø trong phuïc cheá vaø in maøu, nhöõng ngöôøi maéc beänh caûm nhaän maøu baát thöôøng hay ñöa ra nhöõng nhaän xeùt sai veà maøu. Khi choïn ngöôøi ñi kieåm tra tôø in caàn tuaân thuû caùc nguyeân taéc sau: ª Nhaän xeùt chaát löôïng maøu: Ñoái vôùi nhöõng nhaän xeùt lieân quan ñeán chaát löôïng cuûa moät baûn phuïc cheá maøu hoaëc söï haøi hoaø cuûa moät baûn thieát keá maøu, ngöôøi nhaän xeùt neân coù söï caûm nhaän maøu caøng bình thöôøng caøng toát. ª Phoái maøu: khi kieåm tra söï phoái hôïp maøu naøy vôùi maøu khaùc thì nhöõng ngöôøi coù beänh caûm nhaän maøu baát thöôøng coù caûm nhaän toát hôn moät soá ngöôøi bình thöôøng. Ñieàu naøy coù theå ñuùng vôùi caùc maøu chöùa cuøng caùc saéc toá nhöng noù khoâng aùp duïng ñöôïc cho caùc heä maøu khaùc nhau ñang ñöôïc so saùnh, chaúng haïn nhö giöõa moät hình veõ hoaëc moät taám hình chuïp vôùi moät baûn in. Vì theá moät Hình 2.25: Thöû nghieäm Farn- sworth Munsell 100 toâng Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng60 thôï in maéc chöùng caûm nhaän maøu khoâng bình thöôøng vaãn coù theå haønh ngheà mieãn laø anh ta coù theå so saùnh baûn in naøy vôùi baûn in khaùc, nhöng khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc moät nhaân vieân chaám söûa aûnh, moät nhaø thieát keá hay moät hoaï só nhö theá ñöa ra nhöõng so saùnh giöõa moät taùc phaåm ngheä thuaät veõ thuû coâng vôùi moät tôø in. Khaû naêng phoái hôïp caùc maøu coù theå ñöôïc ñaùnh giaù baèng caùc thieát bò ño maøu. 2.5 Caùc yeáu toá taâm lyù Vieäc giaûi thích caùc yeáu toá taâm lyù cuõng khoù khaên khoâng keùm gì caùc yeáu toá sinh lyù, ngaønh taâm lyù hoïc ñaõ ñöa ra moät soá thuyeát veà söï caûm nhaän maøu raát höõu duïng vaø ñaùng tin caäy. Ñeå hieåu theâm nhöõng yeáu toá khaùc, chuùng ta phaûi tìm hieåu theâm veà caùc lónh vöïc ngheä thuaät, nhaân chuûng hoïc vaø taâm lyù hoïc. Trong ngheä thuaät chuùng ta tìm ra nhieàu quy luaät khaùc nhau chaúng haïn nhöõng quy luaät veà söï haøi hoaø maøu voán ñöôïc nhieàu ngaønh ngheà lieân quan ñeán caùc khía caïnh ngheä thuaät cuûa maøu chaáp nhaän. Vôùi nhaân chuûng hoïc chuùng ta coù theå khaùm phaù caùc neàn vaên hoaù cuï theå söû duïng maøu nhö theá naøo vaø maøu coù yù nghóa gì ñoái vôùi caùc neàn vaên hoaù naøy. Vôùi taâm lyù hoïc vaø y hoïc, moät hieåu bieát môùi veà caùc khía caïnh tình caûm cuûa maøu ñang baét ñaàu xuaát hieän. Luscher ñaõ söû duïng moät chuoãi 8 maøu ñöôïc saép xeáp ñeå bieåu loä caù tính cuûa con ngöôøi. Moät soá ngöôøi nghi ngôø ñieàu naøy, nhöng ít ra noù cuõng ñöôïc giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà veà nhöõng moái lieân heä cô baûn giöõa maøu vaø thaùi ñoä cuûa con ngöôøi. Ngöôøi ta tin raèng baát kyø moät maøu naøo ñoù ñeàu coù moái lieân heä taát yeáu vôùi caùc truyeàn thoáng vaên hoaù, cuï theå laø caùc söï kieän, tình caûm hoaëc ñaát nöôùc. Chaúng haïn nhö maøu xanh vaø maøu ñoû cuûa leã Giaùng sinh, maøu ñen laø maøu tang toùc (ôû caùc nöôùc phöông Taây), maøu xanh döông laø maøu cuûa mieàn Baéc vaø maøu xaùm laø maøu cuûa mieàn Nam trong cuoäc noäi chieán ôû Myõ, maøu luïc laø maøu cuûa tình caûm ghen tò, maøu xanh döông töôïng tröng cho söï thaát voïng vaø maøu traéng laø bieåu töôïng cho söï thanh khieát, maøu vaøng töôïng tröng cho ñoäi boùng Brazin vaø maøu cam cho ñoäi boùng Haø Lan v.v... Söï caûm nhaän maøu 61 Gaàn ñaây hôn, caùc maøu saéc ñaëc tröng ñaõ coù söï lieân heä ñeán saûn phaåm, chaúng haïn nhö maøu luïc töôïng tröng cho thuoác laù coù taåm tinh daàu baïc haø, caùc maøu tuøng lam (pastel) daønh cho myõ phaåm, caùc maøu saëc sôõ daønh cho caùc loaïi boät giaët, hoaëc caùc toâng maøu ñaát daønh cho thöïc phaåm töï nhieân. Maøu cuõng ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh saûn phaåm cuûa moät coâng ty naøo ñoù. Chaúng haïn nhöõng nhaø saûn xuaát phim aûnh söû duïng caùc maøu sau ñaây ñeå xaùc ñònh maøu thöông hieäu cuûa hoï: vaøng cho Kodak, xanh luïc cho Du Pont, xanh döông cho 3M. Cam ñoû cho vaø maøu luïc saùng cho phim Fuji. Vaán ñeà khoâng phaûi laø lieäu maøu saéc coù theå gôïi söï lieân töôûng naøo khoâng? Moïi ngöôøi ñeàu cho laø coù hay chæ ñôn thuaàn laø thoùi quen? hay con ngöôøi coù moät tình caûm baåm sinh veà maøu? Caâu hoûi naøy raát khoù traû lôøi. Coù leõ, haàu heát nhöõng tình caûm cuûa chuùng ta veà maøu chæ ñôn giaûn ñöôïc giaûi thích baèng truyeàn thoáng, nhöng coù baèng chöùng cho thaáy raèng coù theå coù moät soá tình caûm cô baûn cuûa con ngöôøi veà maøu. Ví duï thaùi ñoä cuûa moät ngöôøi ñang böïc boäi seõ thay ñoåi khi ñaët anh ta vaøo trong caùc phoøng coù nhöõng maøu ñaëc bieät naøo ñoù. Ñöông nhieân hieäu quaû töông töï cuõng xaåy ra ñoái vôùi caùc em beù chöa töøng ñöôïc daïy veà nhöõng lieân töôûng maøu. Hình 2.26: Maøu ñaëc tröng cuûa ñoäi tuyeån boùng ñaù Brazin Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng62 Coâng duïng cuûa lieäu phaùp chöõa trò beänh baèng maøu naøy ñaõ coù töø theá kyû 19 nhöng cho ñeán nay noù cuõng ñaõ ñöôïc nghieân cöùu coù heä thoáng hôn. Theo caùc nguyeân taéc veà söï haøi hoaø maøu, caùc maøu gaàn nhau veà toâng maøu vaø caùc maøu boå trôï cuûa noù khi phoái hôïp seõ taïo neân söï haøi hoaø thuù vò. Coù moät söï giaûi thích hôïp lyù nhö sau: neáu ñaët hai maøu khoâng haøi hoaø laïi vôùi nhau, thì caùc toâng maøu coù veû thay ñoåi khi maét ñöôïc di chuyeån töø maøu naøy sang maøu khaùc, dö aûnh cuûa maøu naøy seõ nhaát thôøi aûnh höôûng ñeán söï caûm nhaän maøu kia. Vì caùc dö aûnh ñöôïc boå sung vaøo maøu neân caùc maøu haøi hoaø seõ khoâng taïo ra baát kyø söï chuyeån ñoåi toâng maøu naøo. Caùc dö aûnh cuûa nhöõng maøu boå sung seõ xuaát hieän ñeå coäng höôûng laãn nhau, trong khi ñoù caùc maøu laân caän nhau seõ khoâng taïo ra caùc dö aûnh ñuû maïnh ñeå gaây neân moät söï thay ñoåi toâng maøu ñaùng keå. Ñieàu naøy chæ aùp duïng cho caùc vuøng maøu ñoàng nhaát, ñoä baõo hoaø cao vaø ñoä saùng trung bình. Thoâng thöôøng, toâng maøu, ñoä saùng, ñoä baõo hoaø vaø ñaëc ñieåm cuûa vuøng maøu laø caùc yeáu toá ñöôïc xem nhö nhöõng giaûi thích cho söï haøi hoaø hoaëc khoâng haøi hoaø maøu saéc. Yeáu toá cuoái cuøng lieân quan ñeán phuïc cheá maøu saéc laø tính saùng taïo coù lieân quan ñeán coâng duïng cuûa maøu. Ñeå coù hieäu quaû, tröôùc tieân ngöôøi thieát keá phaûi hieåu caùc nguyeân taéc quan troïng veà maøu, keá ñeán phaûi bieát muïc ñích cuûa coâng vieäc vaø Hình 2.27: Phoái maøu cuøng toâng Söï caûm nhaän maøu 63 cuoái cuøng phaûi söû duïng trí töôûng töôïng. Trong ngaønh in vaø caùc ngaønh coù lieân quan, ngöôøi ta thöôøng cho raèng caùc nhaø thieát keá, nhieáp aûnh vaø coù khi laø caùc thôï in laø nhöõng ngöôøi coù lieân quan ñeán caùc khía caïnh saùng taïo cuûa maøu. Ñöông nhieân maøu cuõng ñöôïc nhieàu ngöôøi khaùc söû duïng, chaúng haïn nhö nhöõng nhaø thieát keá trang trí noäi thaát, caùc nhaø thieát keá thôøi trang, hoaï só, kieán truùc sö, caùc nhaø thieát keá coâng nghieäp. Kieán thöùc, muïc ñích vaø tính saùng taïo laø nhöõng yeáu toá mang tính quyeát ñònh cho vieäc söû duïng maøu thaønh coâng trong taát caû caùc lónh vöïc naøy. TOÙM TAÉT Nguoàn saùng, vaät theå, ngöôøi quan saùt laø ba yeáu toá chính cuûa söï caûm nhaän maøu. Trong ba yeáu toá naøy, ngöôøi quan saùt taïo ra söï bieán ñoåi lôùn nhaát. Khoâng chæ coù moät phaàn naøo ñoù trong nhaân loaïi maéc chöùng caûm nhaän maøu khoâng bình thöôøng maø nhöõng Hình 2.28: Trong thieát keá, ngöôøi hoaï só caàn saùng taïo trong caùch theå hieän vaø phoái maøu phuø hôïp Maøu saéc: Lyù thuyeát & öùng duïng64 ngöôøi bình thöôøng cuõng coù nhöõng thay ñoåi trong vieäc caûm nhaän maøu do tuoåi taùc vaø söï meät moûi. Thaäm chí sau khi chuaån hoaù caùc yeáu toá naøy, chuùng ta vaãn thaáy coù söï caûm nhaän maøu khaùc nhau giöõa ngöôøi naøy vaø ngöôøi khaùc. Ñieàu naøy cuõng khoâng quaù ngaïc nhieân, vì moãi ngöôøi ñeàu khaùc nhau veà caùc giaùc quan vaø veà caùc ñaëc ñieåm theå chaát chaúng haïn nhö chieàu cao, maøu da, caân naëng, giôùi tính v.v... Caùc yeáu toá phi taâm lyù cuõng goùp phaàn taïo neân nhieàu bieán ñoåi hôn. Chaúng haïn nhö nhöõng tình caûm ngheä thuaät, neàn taûng vaên hoaù, thaäm chí söï öa chuoäng maøu baåm sinh. Ñaây coù leõ laø nhöõng yeáu toá khoù döï ñoaùn vaø ñieàu chænh nhaát. Bieán ñoåi lôùn thöù hai trong vieäc caûm nhaän maøu laø nguoàn aùnh saùng. Maøu coù theå thay ñoåi ñaùng keå khi thay ñoåi nguoàn chieáu saùng. Ngöôøi ta ñaõ laäp ra moät tieâu chuaån ñeå quan saùt aán phaåm, tieâu chuaån naøy giuùp loaïi tröø söï laãn loän vaø caùc vaán ñeà trong vieäc nhaän xeùt vaø giao tieáp maøu saéc. Vaät theå, nhö moät haèng soá, coù theå thay ñoåi veà hình daùng tuyø thuoäc vaøo ñoä boùng hieän coù. Vieäc xaùc ñònh moät goùc quan saùt coá ñònh giuùp laøm giaûm vaán ñeà naøy. Nhöõng vaán ñeà do caùc yeáu toá treân mang laïi ñöôïc xeáp töø coù theå döï ñoaùn cho ñeán khoâng theå döï ñoaùn ñöôïc. Chaúng haïn nhö vôùi hieän töôïng Meta laø moät vaán ñeà ñaõ ñöôïc hieåu roõ, ñoù laø söï haáp thuï quang phoå khaùc nhau cuûa hai maøu (ñang xem xeùt) laøm cho hai maøu naøy gioáng nhau döôùi nguoàn aùnh saùng naøy nhöng khaùc nhau döôùi moät nguoàn aùnh saùng khaùc. Tuy nhieân, nhöõng vaán ñeà veà maøu coù lieân quan ñeán nhöõng khaùc bieät caù nhaân giöõa hai ngöôøi laïi caøng khoù giaûi quyeát hôn. Coù theå laø moät hoaëc caû hai ngöôøi ñeàu coù chöùng caûm nhaän maøu saéc khoâng bình thöôøng maø hoï khoâng bieát tröø khi hoï ñöôïc kieåm tra. Hy voïng raèng söï hieåu bieát veà lyù thuyeát maøu saéc seõ giuùp giaûm nhöõng khaùc bieät naøy trong vieäc phuïc cheá maøu, nhöng ñoái vôùi vieäc choïn loïc maøu saéc thì khoâng theå traùnh khoûi. Moïi ngöôøi mong muoán raèng nhöõng khaùc bieät vaãn toàn taïi nhaát laø veà maët taâm lyù ñeå cuoäc soáng phong phuù hôn. 3.1 Ñònh nghóa veà söï phuïc cheá maøu 3.2 Lòch söû ngaén goïn veà söï taùi taïo maøu saéc 3.3 Truyeàn hình 3.3.1 Maøn hình Cathod (CRT) 3.3.2 Maøn hình Tinh theå loûng (LCD) 3.3.3 Maøn hình Plasma 3.3.4 Maøn hình theà heä môùi Maøn hình LED Maøn hình Laser Maøn hình SED 3.4 Nhieáp aûnh 3.5 In maøu 3.5.1 In maøu vaø truyeàn hình maøu 3.5.2 Taùch maøu cho quaù trình in 3.5.3 Caùc kieåu in maøu 3.5.3.1 In laàn löôït 4 maøu cô baûn 3.5.3.2 In maøu pha (maøu spot) 3.5.3.3 Maøu lyù töôûng vaø maøu thöïc teá 3.5.3.4 In maøu ñaëc bieät 3.5.4 Phuïc cheá maøu baèng caùc ñieåm aûnh 3.5.4.1 Taàn soá tram 3.5.4.2 Goùc xoay tram 3.5.4.3 Ñoä phaân giaûi cuûa hình aûnh vaø ñoä phaân giaûi cuûa thieát bò xuaát 3.5.4.4 Kích thöôùc töông ñoái cuûa ñieåm aûnh 3.5.4.5 Ñoä phaân giaûi hình aûnh vaø dung löôïng aûnh 3 SÖÏ PHUÏC CHEÁ MAØU 3.1. Ñònh nghóa veà söï phuïc cheá maøu Phuïc cheá maøu laø moät quaù trình quang hoïc, hoaù hoïc vaø ñieän töû ñeå taïo ra moät söï moâ phoûng maøu gaàn vôùi phong caûnh hoaëc vaät theå goác. Kyõ thuaät nhieáp aûnh, kyõ thuaät nhuoäm maøu, kyõ thuaät ñieän töû vaø söï chuyeån ñoåi cuûa moät chaát lieäu maøu sang moät beà maët vaät lieäu, moãi thöù ñoùng moät vai troø trong quaù trình naøy tuyø thuoäc vaøo hình thöùc phuïc cheá. ÔÛû moät dieän roäng, thì quaù trình naøy bao goàm caû vieäc taïo ra caùc hình aûnh treân ñeá trong suoát vaø hình aûnh in treân giaáy, caùc hình aûnh truyeàn hình vaø caùc hình thöùc phuïc cheá in khaùc. 3.2. Lòch söû ngaén goïn veà söï taùi taïo maøu saéc Phuïc cheá maøu laàn ñaàu tieân ñöôïc thöïc hieän bôûi moät nhaø vaät lyù ngöôøi Xcoâtlen teân laø James Clerk Maxwell. Maxwell ñaõ chuïp moät phong caûnh ba laàn, moät laàn qua moät kính loïc maøu Ñoû côø,