Đường hướng hành động trong giảng dạy ngoại ngữ hiện nay - Nguyễn Thị Huệ

45KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰSố 2 - 7/2016 PHƯƠNG PHÁP GIẢNG DẠY v 1. ĐẶT VẤN ĐỀ Trong những năm đầu thế kỷ XXI, tại các nước phát triển đã xuất hiện một đường hướng dạy học ngoại ngữ mới và được áp dụng phổ biến trong các cơ sở giáo dục, đó là đường hướng hành động. Đường hướng dạy học này lấy tương tác là hoạt động chính của quá trình dạy học nói chung và dạy học ngoại ngữ nói riêng. Vậy đường hướng hành động là gì ? Vì sao nó làm thay đổi cơ bản phương pháp dạy, học cũng như thu hút được sự quan tâm, chú ý của đông đảo các nhà sư phạm trên thế giới? 2. NỘI DUNG Lịch sử phát triển của các phương pháp giảng dạy qua đã trải qua các giai đoạn khác nhau mà mỗi giai đoạn đều tồn tại các phương pháp giảng dạy chủ đạo như phương pháp truyền ĐƯỜNG HƯỚNG HÀNH ĐỘNG TRONG GIẢNG DẠY NGOẠI NGỮ HIỆN NAY NGUYỄN THỊ HUỆ Học viện Cảnh sát Nhân dân TÓM TẮT  Đường hướng hành động là phương pháp giảng dạy ngoại ngữ mới nhất hiện nay và đang được áp dụng rộng rãi trên thế giới và ở Việt Nam. Quan điểm giáo dục của đường hướng hành động là giao tiếp- hợp tác-hành động. Đường hướng này đã làm thay đổi cơ bản việc dạy, học ngoại ngữ so với các phương pháp giảng dạy ngoại ngữ trước đây. Từ khóa: đường hướng hành động, giao tiếp, nhiệm vụ, tương tác thống, phương pháp nghe-nhìn, đường hướng giao tiếp, và gần nhất là đường hướng hành động. Đường hướng hành động hiện đang được sử dụng rộng rãi không chỉ trong giảng dạy ngoại ngữ mà còn trong giáo dục trên phạm vi toàn thế giới. Từ phương pháp truyền thống cho đến đường hướng hành động là một bước tiến dài trong phướng pháp giảng dạy ngoại ngữ trên thế giới và ở Việt Nam. Bài viết chỉ tập trung vào giới thiệu đường hướng hành động trong giảng dạy ngoại ngữ hiện nay. Đường hướng hành động hoặc đường hướng giao tiếp hành động hoặc đường hướng giao tiếp thế hệ thứ hai là một trong 4 cải cách quan trọng của Khung tham chiếu Châu Âu trong giảng dạy ngoại ngữ bên cạnh việc xác định 6 cấp độ ngôn ngữ (A1, A2, B1, B2, C1, C2), 5 46 KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰSố 2 - 7/2016 v PHƯƠNG PHÁP GIẢNG DẠY kỹ năng ngôn ngữ (nghe, nói, nói tương tác, đọc, viết) và 3 thành tố của kỹ năng giao tiếp (thành tố ngôn ngữ; thành tố ngôn ngữ xã hội và thành tố dụng học). Khung quy chiếu chung Châu Âu về ngoại ngữ coi giao tiếp là mục đích chính cần đạt được trong lớp học ngoại ngữ. Theo đó, giảng viên dạy ngoại ngữ không nên coi ngôn ngữ dạy (tiếng Anh, Pháp, Nga, Trung Quốc...) là đối tượng chính, mà đó chỉ là công cụ học tập tri thức mới và diễn đạt tư duy của người học. Người học từ bỏ thái độ thụ động, làm chủ lớp học và quá trình học của mình. Quan niệm của đường hướng này về dạy học là quá trình chủ động, tích cực, sáng tạo trang bị tri thức và phát triển kỹ năng hoạt động khi tham gia vào cuộc sống xã hội, vào các tình huống giao tiếp thông qua các hành động cụ thể của người học. Muốn đạt được mục tiêu đó cần có các chiến lược học tập phù hợp. Các chiến lược học tập Chiến lược học tập là một thao tác nhận thức can thiệp vào các thông tin hay dữ liệu nhằm điều chỉnh và xử lý chúng. Một số chiến lược được hình thành, phát triển đồng thời, một số khác chỉ xuất hiện khi chúng được dạy và rèn luyện trong quá trình học tập. Chiến lược học tập nhấn mạnh việc đặt người học vào các hoạt động. Điều đó đòi hỏi giảng viên phải hiểu biết về các quá trình nhận thức để tổ chức cho người học tham gia vào các hoạt động giao tiếp. Khi người học đọc, nghe thì sẽ vận dụng nhiều chiến lược để hiểu thông điệp được truyền tải trong văn bản. Có ba loại chiến lược học tập chủ yếu là chiến lược nhận thức (stratégies cognitives), chiến lược siêu nhận thức (stratégies métacognitives) và chiến lược xã hội-tình cảm (stratégies sociales et sentimentales). Ở đây, chúng tôi chỉ đề cập đến hai chiến lược đầu tiên, có tác động quan trọng hàng đầu đến kết quả quá trình học tập của người học. Nhờ vào các chiến lược nhận thức, người học hiểu được tài liệu. Sự suy diễn, tìm tòi, so sánh, lựa chọn, xếp loại, sơ đồ hoá, dịch là những quá trình nhận thức hình thành nên các chiến lược học gọi là “nhận thức”. Để kích thích các quá trình này, người giảng viên cần luyện cho người học biết cách phát hiện và biết nhấn mạnh các từ khoá hay các câu quan trọng của văn bản, biết qui nạp và diễn giải nghĩa của các từ bằng cách so sánh chúng với các từ khác, biết chia tài liệu ra thành các phần, biết phác hoạ các sơ đồ, bảng biểu để hiểu tốt hơn, biết ghi chép, hay dịch một từ, một câu, một đoạn của tài liệu. Các hoạt động hiểu cũng cho phép nhận biết rõ từ vựng, cấu trúc quan trọng phải sử dụng và ghi nhớ của tài liệu. Người học diễn đạt, nhắc lại, tự chữa lỗi, mô phỏng bằng các điệu bộ, động tác nhằm giúp cho cho người khác hiểu được thông điệp mà mình muốn truyền tải. Người học thông qua các hoạt động nhận thức này mà hình thành các chiến lược giao tiếp. Để các chiến lược giao tiếp này được hiệu quả thì phải đi kèm với các chiến lược siêu nhận thức. Đó là khả năng tổ chức nhiệm vụ, tập trung chú ý vào nhiệm vụ, tự quản lý thời gian và xây dựng kế hoạch, tự chữa lỗi, tự đánh giá, nhận biết vấn đề (hiểu mục đích của nhiệm vụ, bài tập) là những chiến lược siêu nhận thức hỗ trợ hiệu quả việc ghi nhớ, lĩnh hội kiến thức và quá trình học tập nói chung. Trong lớp học ngoại ngữ, giảng viên phải dạy, rèn luyện cho họ biết cách tiếp cận tài liệu học tập từ các hoạt động học và hỗ trợ quá trình nhận thức của họ. Tương tác là một chiến lược dạy học Trong giảng dạy, các hoạt động học là rất quan trọng vì chúng cho phép người học tiếp cận tài liệu, khám phá và làm chủ ngôn ngữ để sử dụng lại trong các giao tiếp trên lớp hay ngoài xã hội. Tương tác trong dạy học là một trong những cách tốt nhất để người học phải thực hiện nhiệm vụ trong tình huống giao tiếp, phát huy tính tích cực của người học. Con người luôn chịu tác động của môi trường, xã hội và buộc phải thích nghi với chúng. Các nghiên cứu thực nghiệm đã chỉ ra rằng để đạt được tiến bộ trong nhận thức thì các tương tác xã hội phải tạo ra các xung đột về nhận thức xã 47KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰSố 2 - 7/2016 PHƯƠNG PHÁP GIẢNG DẠY v hội. Đứng trước một tình huống có vấn đề, các đối tác tham gia tương tác một mặt cần nhận biết các khác biệt về nhận thức (quan điểm, phương pháp, câu trả lời), mặt khác hợp tác tìm ra câu trả lời chung cho vấn đề đặt ra. Trong dạy học ngoại ngữ, tương tác có thể được thực hiện bằng nhiều cách như cho người học đọc hai lần (đọc diễn cảm, đọc thầm) hay nghe hai lần một văn bản (văn bản viết, văn bản âm thanh), giảng viên mời cả lớp phát biểu đưa ra nhận định về tài liệu trên. Sau khi người học thực hiện yêu cầu đó, giảng viên yêu cầu người học chứng minh những nhận định/giả thuyết đưa ra bằng cách trích dẫn các thông tin của văn bản đã đọc hoặc nghe. Khi giải thích từ mới theo yêu cầu của người học, giảng viên cần dựa vào ngữ cảnh cụ thể đề giải thích cho xác đáng hoặc thông qua các từ đồng nghĩa sử dụng trong văn bản. Tương tác trong lớp học có thể xuất phát từ nhiều tình huống sư phạm như do hiểu nhầm của người học đối với thông tin trong văn bản, sự không thống nhất về đáp án giữa các nhóm, thậm chí có thể do chính văn bản gây lên. Trong các tình huống đó, giảng viên khuyến khích sự tương tác giữa người học với nhau, giữa người học với giảng viên nhằm giúp cho người học hiểu được sai lầm, giải đáp nghi ngờ, phát triển kỹ năng tương tác và hiểu đúng văn bản. Để tương tác trong lớp học ngoại ngữ được thành công thì giảng viên không nên chủ động đặt câu hỏi cho người học về thông tin của văn bản. Chính người học phải biết đặt câu hỏi cho bạn học khác hoặc cho giảng viên, điều này sẽ giúp cho người học dần chiếm lĩnh, làm chủ quá trình học tập, phát triển các kỹ năng lắng nghe, suy nghĩ, diễn đạt vì buộc phải tự điều chỉnh quá trình học của bản thân. Giảng viên cần điều chỉnh phương pháp dạy bằng cách giải quyết các tình huống có vấn đề, làm cho người học phải tương tác với nhau, dạy họ các chiến lược học tập theo các giai đoạn trước tương tác (chuẩn bị phát biểu) trong tương tác (khơi gợi các vấn đề, chủ đề thảo luận), hay sau tương tác (giao nhiệm vụ, bài tập). Nhiệm vụ mang tính hành động: đặt người học vào tình huống Quan niệm dạy học của đường hướng hành động coi người sử dụng ngôn ngữ như là chủ thể xã hội sẽ hành động trong các lĩnh vực của cuộc sống (nhân sự, giáo dục, nghề nghiệp, công chúng). Trong mỗi lĩnh vực, người sử dụng ngôn ngữ phải thực hiện các nhiệm vụ mang tính hành động trong các hoàn cảnh khác nhau. Chính vì vậy, khái niệm nhiệm vụ chiếm vị trí quan trọng trong việc chuẩn bị bài dạy. Nhiệm vụ được định nghĩa như là «mục đích hành động mà tác nhân đại diện để đạt kết quả theo vấn đề cần giải quyết, một nghĩa vụ phải hoàn thành, một mục đích đã xác định” [1, tr.16]. Nhiệm vụ đặt người học trong tình huống học tập, tình huống giao tiếp. Nhiệm vụ học được xác định là tạo ra tình huống ngôn ngữ bắt nguồn từ thực tế, nhằm kích thích và phát triển các quá trình nhận thức để tiếp nhận thông điệp. Ví dụ, trong cuộc sống nghề nghiệp và trong các mối quan hệ thì có thể tham gia dự một đám cưới, xin đi thực tập Mỗi lĩnh vực này sẽ xác định một số tình huống mà người học phải hành động để giải quyết. Ví dụ, tham dự đám cưới thì tiền giả định là trả lời thiệp mời (đối với người châu Âu khi tham dự được hoặc không, đều phải trả lời cho gia chủ biết), chuẩn bị quà, chuẩn bị trang phục, chuẩn bị để nói chúc mừng cô dâu, chú rể Trong tình huống này, có rất nhiều nhiệm vụ mà người học phải thực hiện như hoặc viết thiệp hoặc gọi điện thoại để khẳng định hoặc từ chối tham gia đám cưới. Các nhiệm vụ này được cụ thể hóa bằng cách sử dụng ngôn ngữ (chúc mừng cô dâu chú rể) hoặc phi ngôn ngữ (xác định chỗ ngồi trong bàn tiệc: đối với các nước châu Âu nói chung khi khách mời tham dự thì thường có tên đặt trên bàn tiệc và gia đình có sơ đồ để khách tìm xem vị trí ngồi của mình là ở bàn nào). Như vậy, người học phải sử dụng đến: - Kiến thức: kiến thức về phong tục tập quán của đám cưới, về môi trường xã hội mà người ta sẽ thực hiện. - Kỹ năng: biết cách nói để chúc mừng cô dâu, chú rể. 48 KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰSố 2 - 7/2016 v PHƯƠNG PHÁP GIẢNG DẠY - Ứng xử: có những đám cưới mà tất cả mọi người đều ôm hôn nhau, hoặc có những đám chỉ ôm hôn những người quen biết, hoặc có những đám mà hai gia đình tổ chức chung nhưng phân chia thành hai khu vực riêng hoặc không có sự phân chia khu vực dành cho khách mời của gia đình cô dâu/chú rể. - Khả năng thích ứng: khả năng xử trí với các tình huống khác nhau (gia đình cô dâu, chú rể mời lên phát biểu hoặc hát tặng hội hôn một bài) Có thể thấy rằng, đường hướng giao tiếp hành động đã khắc phục được những nhược điểm của đường hướng giao tiếp mà trước hết là đã thay đổi vị trí từ người giao tiếp thành người hành động. Giao tiếp chỉ là một khía cạnh của hành động mặc dù giao tiếp là quan trọng nhất. Kiến thức, ứng xử, biết cách thích ứng với hoàn cảnh là một phần quan trọng của người sử dụng - chủ thể xã hội. Ví dụ, một người muốn được phục vụ nhanh trong một quán cà phê ở Pháp hoặc ở nước ngoài, điều quan trọng không phải là biết được nhiều cách nói khác nhau để đưa ra lời yêu cầu, mà còn phải biết cách thu hút sự chú ý của người phục vụ bằng một nụ cười, một hành động hay hoặc một câu nói hài hước để người phục vụ thấy người đó đang rất sốt sắng được thưởng thức cà phê ở quán của ông ta. Bên cạnh đó, sự tương tác giữa người sử dụng và môi trường diễn ra hoạt động được nhìn nhận dưới góc độ hoàn thành nhiệm vụ. Các hành động lời nói sử dụng từ vựng và ngữ pháp chỉ đứng ở vị trí thứ hai so với việc hoàn thành nhiệm vụ. Các yếu tố ngôn ngữ chỉ có giá trị khi nó sử dụng đúng trong tình huống giao tiếp. Điều đó mở ra một tương lai về phương pháp và tiến trình. Trong một thời gian dài, yếu tố tiến trình bị sao nhãng: ví dụ khi một hành động lời nói đã được giảng dạy (hoạt động chào hỏi trong bài học đầu tiên) thì các nhà soạn sách có thường nghĩ rằng chào hỏi đã được dạy và không đưa vào trong các bài học kế tiếp, trong khi đó, việc làm chủ lời chào cần phải được tiếp tục xuất hiện trong chương trình theo hướng nâng cao và thể hiện dưới nhiều góc độ khác nhau. Với tiến trình được nhìn nhận là các nhiệm vụ thì các hành động lời nói cần thiết phải được xuất hiện nhiều lần trong suốt chiều dài của tiến trình giảng dạy. Mặt khác, đường hướng hành động có giá trị đồng thời với người sử dụng và với người học. Người học đơn giản là người sử dụng khi đã hoàn thành các nhiệm vụ trong tình huống giao tiếp của lớp học. Nói cách khác, lớp học chỉ là một môi trường chuẩn bị để đương đầu với các tình huống trong tương lai, hoặc học những điều sẽ sử dụng sau này, đó cũng chính là không gian xã hội mà ngôn ngữ được thực hiện theo đúng chức năng vốn có (chia sẻ kiến thức, thể hiện quan điểm, thực hiện dự định) và học được nhờ vào cách sử dụng này. Cuối cùng, đường hướng hành động đòi hỏi giảng viên thay đổi phương pháp dạy học chuyển từ độc thoại sang đối thoại, thay đổi vai trò và vị thế trên lớp học, chuyển từ người độc quyền về tri thức, về lời nói trên lớp sang vai trò người cố vấn, điều khiển, trao đổi, giúp đỡ khuyến khích sinh viên chủ động tham gia vào các hoạt động ngôn ngữ trong lớp. Hình thức kích thích hành động theo đường hướng này chính là cho học viên trình bày một vấn đề cụ thể và sau đó thảo luận chung theo nhóm và cả lớp. Trong khi được giao nhiệm vụ thuyết trình về một chủ đề, học viên nắm rõ mục đích của nhiệm vụ và bắt tay vào các hoạt động tìm tòi, xây dựng kiến thức, huy động khả năng của mình để hoàn thành tốt nhiệm vụ được giao. Các học viên khác ngoài việc nghe trình bày cũng phải chủ động tham gia thảo luận, chất vấn, bổ sung các nội dung liên quan đến chủ đề. Hoạt động trao đổi trên lớp có nhiều lợi thế và đây là cách thể hiện tốt nhất đường hướng hành động thông qua sự tham gia tích cực của mọi thành viên trong lớp. Hiện nay, đường hướng hành động đang rất thịnh hành không chỉ trong các nhà trường phổ thông mà còn ở các trường đại học của các nước đang phát triển. Sự giao lưu toàn cầu cũng đã mang đến những điểm mới trong dạy học ngoại ngữ ở Viêt Nam nói chung 49KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰSố 2 - 7/2016 PHƯƠNG PHÁP GIẢNG DẠY v và ở Học viện Cảnh sát nói riêng. Đó là các giáo trình giảng dạy tiếng Anh «Unlimited», «English file», «New hearway» tiếng Pháp «Le Nouveau Taxi», «Alter Ego», «Champion», tiếng Nga «Con đường đến với nước Nga», tiếng Trung «Giáo trình Bác Nhã» đã được biên soạn theo đường hướng hành động, bởi nó cho phép người học chủ động và chịu trách nhiệm về quá trình học của mình thông qua các hoạt động khác nhau để hoàn thành các nhiệm vụ được giao. Các hoạt động giảng dạy đều được giảng viên thiết kế đa dạng, phong phú (thuyết trình, trò chơi, đóng vai, hát, kể chuyện) từ khâu giao nhiệm vụ chuẩn bị bài trước khi học, trong quá trình học và sau bài học. Các hoạt động dạy học được hỗ trợ thêm công nghệ thông tin cũng giúp cho giảng viên và học viên hoàn thành nhiệm vụ tốt hơn, hứng khởi hơn trong mỗi bài học và người học chủ động hơn trong việc tự học, tự kiểm tra đánh giá thông qua các trang web do giảng viên hoặc do chính họ cung cấp cho nhau. 3. KẾT LUẬN Đường hướng hành động giúp cho người học phát huy mọi năng lực của mình, vận dụng các chiến lược học phù hợp để thành công trong học tập, trong dạy và học ngoại ngữ, đường hướng này thực sự có hiệu quả khi giảng viên và học viên nhận thức rõ vai trò hành động của các hoạt động đưa ra nhằm đạt được mục tiêu cuối cùng của quá trình dạy học ngoại ngữ là nắm vững và sử dụng thành thạo ngoại ngữ được học như là công cụ giao tiếp để hiểu người và làm cho người ta hiểu mình, để tiếp cận với tri thức của nhân loại./. Tài liệu tham khảo: 1. Conseil de l’Europe (2005), Cadre européen commun de référence pour les langues, Didier. 2. Groupe Français d’Education Nouvelle (2002), « (Se) construire un vocabulaire en langues,», Chronique Sociale, Lyon. 3. Jean-Noël Foulin, Serge Mouchon (1999), Psychologie de l’éducation, Nathan Université. 4. Paul Cyr (2002), Les stratégies d’apprentissage, CLE international, CECR: Conseil d’Europe, Didier. 5. Trần Thị Lan (2012), Tổng quan về phương pháp giảng dạy ngoại ngữ và sơ lược tình hình giảng dạy ngoại ngữ tại Việt Nam, ĐHNN- ĐHQG Hà Nội. THE ACTION APPROACH IN FOREIGN LANGUAGES TEACHING Abstract: Action approach is the newest foreign languages teaching in Vietnam and in the word. The teaching point of view is communication- collaboration-action. This approach has basically changed the teaching and learning of foreign languages in comparison with previous teaching methods. Keywords: action approach, communication, interaction, collaboration Ngày nhận: 11/7/2016 Ngày phản biện: 15/7/2016 Ngày duyệt đăng: 28/7/2016