Đề tài Vấn đề nguồn gốc và bản chất của lợi nhuận

Chương I Nguồn gốc và bản chất của lợi nhuận Quan điểm của trường phái trọng thương về lợi nhuận. Chủ nghĩa trọng thương ra đời vào thời kỳ quá độ mà nền kinh tế phong kiến bước vào thời kỳ suy đồi và nền kinh tế tư bản chủ nghĩa bắt đầu hình thành. Nó ra đời phản ánh những quan điểm kinh tế của chủ nghĩa tư bản vào thời kỳ đầu tư bản vào thời kỳ tiền tư bản và nó được phát triển rộng rãi ở các nước Tây âu. Mặc dù thời kỳ này chưa biết đến quy luật kinh tế trọng thương đã tạo ra nhiều tiền đề về kinh tế xã hội cho các lý luận kinh tế thị trường sau này phát triển. Điều này được thể hiện ở chỗ họ đưa ra quan điểm sự giàu có không phải là giá trị sử dụng mà là giá trị tiền. Mục đích hoạt động của kinh tế hàng hoá thị trường là lợi nhuận. “Học thuyết kinh tế trọng thương cho rằng lợi nhuận là do lĩnh vực lưu thông mua bánhững, trao đổi sinh ra. Nó là kết quả của việc mua ít bán nhiều, mua rẻ bán đắt mà có”. Nhưng trong giai đoạn này các nhà kinh tế học chưa hiểu quan hệ giữa lưu thông hàng hoá và lưu thông tiền tệ. Vì đó ở giai đoạn đầu của thời kỳ này, các nước tư bản đã đưa ra các chính sách làm tăng của cải tiền tệ, giữ cho khối lượng tiền không ra nước ngoài, tập trung buôn bán để nhà nước dễ kiểm tra, bắt buộc các thương nhân nước ngoài tập trung buôn bán phải dùng số tiền mà họ có mua hết hàng hoá mang về nước họ... ở giai đoạn sau họ dùng chính sách xuất siêu để có thêm chênh lệch, mang tiền ra nước ngoài để thực hiện mua rẻ bán đắt... Với những chính sách đưa ra nhằm đạt được lợi ích như trên của các nước tư bản chỉ mang tính chất bề mặt nông cạn. Chứng tỏ quan điểm về lợi nhuận cũng như kinh tế chưa có “chiều sâu” thực chất. Chính điều này đã dẫn đến nhiều mâu thuẫn trong nền kinh tế. Đòi hỏi phải thoát khỏi phương pháp kinh nghiệm thuần tuý. Phải phân tích kinh tế xã hội với tư cách là một chỉnh thể. Quan điểm của trường phái cổ điển về lợi nhuận. Trong thời kỳ chủ nghĩa trọng thương, sự hoạt động của tư bản chủ yếu là trong lĩnh vực lưu thông. Các nhà kinh tế học của trường phái này lần đầu tiên chuyển đối tượng nghiên cứu lĩnh vực lưu thông sang lĩnh vực sản xuất. Lần đầu tiên họ xây dựng một hệ thống các phạm trù và quy luật của nền kinh tế thị trường như phạm trù lợi nhuận, địa tô, lợi tức... trong đó có một số quan điểm về lợi nhuận, nổi bật là quan điểm của Kene, A.D Smith, Ricacdo. Quan điểm của Kene. Kene được C. Mac đánh giá là cha đẻ của kinh tế chính trị học cổ điển và ông có công lao to lớn trong lĩnh vực kinh tế. Kene đã đặt nền tảng cho việc nghiên cứu sản phẩm tức là nền móng cho việc nghiên cứu quan hệ thặng dư sau này. ông đã đưa ra những quan điểm kinh tế để tiến hành phê phán chủ nghĩa trọng thương. Kene cho rằng trao đổi thương mại chỉ đơn thuần là việc đổi giá trị này lấy giá trị sử dụng khác theo nguyên tắc ngang giá cả. Hai bên không có gì để mất hoặc được cả. Bởi vậy thương nghiệp không thể đẻ ra tiền được. Theo ông lợi nhuận thương nghiệp có được do tiết kiệm các khoản chi phí về thương mại và của cải chỉ có thể tạo ra trong việc sản xuất nông nghiệp. Chính quan điểm này đã chuyển việc nghiên cứu của cải từ lĩnh vực lưu thông sang lĩnh vực sản xuất. Ngoài ra ông còn có lý luận về sản phẩm thặng dư. ông cho rằng sản phẩm thặng dư chỉ được tạo ra sản xuất nông nghiệp kinh doanh theo kiểu tư bản chủ nghĩa bởi vì trong lĩnh vực sản xuất nông nghiệp đã tạo ra được chất mới nhờ có được sự giúp đỡ của tự nhiên. Đây là một quan điểm sai lầm. Nhưng ông cũng manh nha bước đầu tìm ra được nguồn gốc của giá trị thặng dư. ông cho chi phí sản xuất là tiền lương, sản phẩm thuần tuý là số chênh lệch giữa thu hoạch và tiền lương đó chính là phần do lao động thặng dư tạo ra. Với Petty lợi nhuận là khoản dôi ra so với chi phí sản xuất và petty cho rằng phần lợi nhuận dôi ra phụ thuộc vào nhà tư bản là hợp lý. Đó là công lao về sự mạo hiểm của nhà tư bản ứng tiền ra sản xuất. Còn A.R.J Turogt thì cho rằng lợi nhuận là thu nhập không lao động do công nhân tạo ra. A.D. Smith thì nghĩ gì ? ông cho rằng lợi nhuận là khoản khấu trừ thứ hai vào sản phẩm của người lao động, chúng đều có chung nguồn gốc là lao động không được trả công của công nhân. ông chỉ ra lợi tức là một bộ phận của lợi nhuận mà nhà tư bản hoạt động bằng tiền đi vay phải trả cho chủ của nó để được sử dụng tư bản.Ông đã nhìn thấy xu hướng bình quân hoá tỉ suất lợi nhuận và xu hướng tỉ suất lợi nhuận giảm sút do khối lượng tư bản đầu tư tăng lên. Xuất phát từ sự phân tích giá trị hàng hoá do người công nhân tạo ra. A.D.Smith thấy một thực tế là công nhân chỉ nhận được một phần tiền lương, phần còn lại là địa tô và lợi nhuân tư bản .Theo ông địa tô cộng với lợi tức tư bản đầu tư cải tạo đất bằng tiền tô. Điều này tiến bộ hơn các học thuyết trước đây. Tuy nhiên ông còn cho rằng sở dĩ nông nghiệp có địa tô, vì lao đông nông nghiệp có năng suất lao động cao hơn công nghiệp và ông phủ nhận địa tô tuyệt đối. Ông cho rằng nếu thừa nhận địa tô tuyệt đối là vi phạm qui luật giá trị . b. Quan điểm của Picacdo: Nếu như A.D.Smith sống trong thời kì công trường thủ công phát triển mạnh mẽ thì David Ricacdo sống trong thời kì cách mạng công nghiệp. Đó là điều kiện khách quan để ông vượt được ngưỡng giới hạn mà A.D.Smith dừng lại.Ông là người kế tục xuất sắc của A.D.Smith. Theo C. Mac, A.D.Smith là nhà kinh tế của thời kì công trường thủ công còn Ricacdo là nhà tư tưởng của thời đại cách mạng công nghiệp. Ông sử dụng phương pháp khoa học tự nhiên, sử dụng công cụ trừu tượng hoá, đồng thời áp dụng các phương pháp khoa học chính xác, đặc biệt là phương pháp suy diễn để nghiên cứu kinh tế chính trị học. Về lợi nhuận, Ricacdo cho rằng : “Lợi nhuận là số còn lại ngoài tiền lương mà nha tư bản trả cho công nhân”. Ông đã thấy xu hướng giảm sút tỉ suất lợi nhuận và giải thích nguyên nhân của sự giảm sút nằm trong sự vận động, biến đổi thu nhập giữa ba giai cấp: địa chủ ,công nhân và nhà tư bản. Ông cho rằng quy luật màu mỡ đất đai ngày càng giảm, giá cả nông phẩm tăng lên làm cho tiền lương công nhân tăng và địa tô tăng lên còn lợi nhuận không tăng. Như vậy, theo ông địa chủ là người có lợi, công nhân không có lợi cũng không bị hại, còn nhà tư bản thì có hại vì tỉ suất lợi nhuận giảm xuống. Nhưng hạn chế của ông là không phân biệt thặng dư. 3. Quan điểm của trường phái: Theo lợi nhuận lãnh doanh là lợi tức ẩn, lợi nhuận là phần thưởng cho việc gánh chịu rủi ro cho sự đổi mới, lợi nhuận là lợi tức độc quyền. Bởi ông cho rằng lợi nhuận kinh doanh là tổng hợp của nhiều khoản khác nhau. Phần lớn giá trị lợi nhuận kinh doanh được báo cáo chỉ là phần lợi tức của các chủ sở hữu công ty do lao động của họ do vốn đầu tư của họ mang lại. Nghĩa là tiền trả cho các yếu tố sản xuất do họ cung cấp. Nếu loại bỏ tất cả lợi tức ẩn thì ta được lợi nhuận thuần tuý và đó là phần thưởng cho các hoạt động đầu tư có lợi bất định. Khi phân tích phần thưởng cho sự gánh chịu rủi ro nói trên chúng ta không tính tới các rủi ro do vỡ nợ hay các rủi ro có bảo hiểm. Có một dạng rủi ro cần lưu ý khi tính toán lợi nhuận đó là rủi ro không được bảo hiểm doanh thu công ty phụ thuộc rất lớn vào thăng trầm trong chu kì kinh doanh. Do các nhà đầu tư rất không thích các trường hợp rủi ro nên họ đòi hỏi phải có mức phí dự phòng rủi ro cho những đầu tư không chắc chắn nhằm bù đắp cho những rủi ro của họ. Lợi nhuận bằng doanh thu trừ chi phí. Lợi nhuận kinh doanh được báo cáo chủ yếu là thu nhập của công ty. 4. Học thuyết của Mác-Lênin: Mác viết: “Tôi là người đầu tiên phát hiện ra tính chất hai mặt của lao động biểu hiện trong hàng hoá”. Sở dĩ hàng hoá có hai thuộc tính là giá trị sử dụng và giá trị lao động vì lao động sản xuất hàng hoá có tính hai mặt là lao động cụ thể và lao động trừu tượng. Theo Mác lao động cụ thể là lao động hao phí dưới một hình thức cụ thể của một nghề nghiệp chuyên môn nhất định, có mục đích riêng, đối tượng riêng thao tác riêng phương tiện riêng và kết quả riêng. Kết quả của lao động cụ thể tạo ra giá trị sử dụng của hàng hoá. Lao đông cụ thể càng nhiều loại thì giá trị sử dụng càng nhiều loại. Tất cả các lao động cụ thể hợp thành hệ thống phân công lao động xã hội ngày càng chi tiết. Lao động cụ thể là một phạm trù vĩnh viễn, là một điều kiện không thể thiếu được trong mọi điều kiện của xã hội. Lao động của người sản xuất hàng hoá nếu coi là sự hao phí sức lực của con người nói chung, không kể hình thức cụ thể của nó như thế nào gọi là lao động trừu tượng. Lao động bao giờ cũng là sự hao phí sức óc, sức thần kinh và bắp thịt của con người. Nhưng bản thân sự hao phí lao động về mặt sinh lý đó chưa phải là lao động trừu tượng. Chỉ trong xã hội có sản xuất hàng hoá mới có sự cần thiết khách quan phải qui các loại lao động cụ thể khác nhau vốn không thể so sánh được với nhau thành một thứ lao động đồng nhất có thể so sánh với nhau được tức là phải quy lao động cụ thể thành lao động trừu tượng. Vì vậy lao động trừu tượng là một phạm trù lịch sử. Lao động trừu tượng tạo ra giá trị hành hoá là một phạm trù lịch sử. Lao động trừu tượng nó tạo ra giá trị của hàng hoá . Trong nền sản xuất hàng hoá giản đơn, tính chất hai mặt của lao động sản xuất hàng hoá là sự biểu hiện của mâu thuẫn giữa lao động tư nhân và lao động xã hội của những người sản xuất hàng hoá. Đó là mâu thuẫn cơ bản của sản xuất hàng hoá giản đơn. Mâu thuẫn này còn biểu hiện ở lao động cụ thể với lao động trừu tượng, ở giá trị sử dụng với giá trị của hàng hoá. “Tính chất hai mặt của lao động sản xuất hàng hoá là điểm mấu chốt để hiểu biết kinh tế chính trị học”. Nó là sự phát triển vượt bậc so với các học thuyết kinh tế cổ đại. Mac và Anghen cũng là người đầu tiên đã xây dựng nên lý luận về giá trị thặng dư một cách hoàn chỉnh, vì vậy lý luận giá trị thặng dư được xem là hòn đá tảng to lớn nhất trong toàn bộ học thuyết kinh tế của Mac. Qua thực tế xã hội tư bản lúc bấy giờ Mac thấy rằng giai cấp tư bản thì ngày càng giàu thêm còn giai cấp vô sản thì ngày càng nghèo khổ và ông đã đi tìm hiểu nguyên nhân vì sao lại có hiện tượng này. Cuối cùng ông phát hiện ra rằng nếu tư bản đưa ra một lượng tiền là T vào quá trình sản xuất và lưu thông hàng hoá thì số tiền thu về lớn hơn số tiền ứng ra. Ta gọi là T’ ( T’>T) hay T’= T+ DT. C.Mac gọi DT là giá trị thặng dư. Ông cũng thấy rằng mục đích của lưu thông tiền tệ với tư cách là tư bản không phải trả giá trị sử dụng mà là giá trị. Mục đích của lưu thông T-H-T’ là sự lớn lên của giá trị thặng dư nên sự vận động của T-H-T’ là không có giới hạn. Công thức này được Mac gọi là công thức chung của tư bản. Qua nghiên cứu Mac đi đến kết luận : “Tư bản không thể xuất hiện từ lưu thông và cũng không thể xuất hiện ở người lưu thông. Nó phải xuất hiện trong lưu thông và đồng thời không phải trong lưu thông”. Đây chính là mâu thuẫn chung của công thức tư bản. Để giải quyết mâu thuẫn này Mac đã phát hiện ra nguồn gốc sinh ra giá trị hàng hoá-sức lao động. Quá trình sản xuất ra hàng hoá và tạo ra giá trị mới lớn hơn giá trị của bản thân giá trị sưc lao động. Vởy quá trình sản xuất ra tư bản là quá trình sản xuất ra giá trị sử dụng và quá trình sản xuất ra giá trị thặng dư. C. Mac viết : “với tư cách là sự thống nhất giữa quá trình lao động và quá trình sáng tạo ra giá trị thì quá trình sản xuất là quá trình sản xuất ra hàng hoá; với tư cách là tăng giá trị thì quá trình sản xuất là một quá trình sản xuất tư bản chủ nghĩa, là hình thái tư bản chủ nghĩa của nền sản xuất hàng hoá”. Phần lớn giá trị mới lớn hơn giá trị sức lao động , nó được tính bằng giá trị sức lao động cộng thêm giá trị thặng dư. Vởy giá trị thặng dư (m) là phần giá trị mới dôi ra ngoài giá trị sức lao động do công nhân tạo ra và bị nhà đầu tư bản chiếm đoạt. Qua đó chúng ta thấy tư bản là giá trị đem lại giá trị thặng dư bằng cách bóc lột công nhân làm thuê. Để nghiên cứu yếu tố cốt lõi tạo nên giá trị thặng dư trong quá trình sản xuất của tư bản thì C.Mac đã chia tư bản ra làm hai bộ phận : tư bản bất biến và tư bản khả biến. Bộ phận tư bản tồn tại dưới hình thái tư liệu sản xuất mà giá trị được bảo tồn và chuyển vào sản phẩm, tức là giá trị không biến đổi về lượng trong quá trình sản xuất được C.Mac gọi là tư bản bất biến và ký hiệu là (c). Còn bộ phận tư bản biểu hiện dưới hình thức giá trị sức lao động trong quá trình sản xuất đã tăng thêm về lượng gọi là tư bản khả biến và ký hiệu là (v). Như vậy, ta thấy muốn cho tư bản khả biến hoạt động được phải có một tư bản khả biến đã được ứng trước với những tỉ lệ tương đương. Và qua sự phân chia ta rút ra tư bản khả biến tạo ra giá trị thặng dư vì nó dùng để mua sức lao động. Còn tư bản bất biến có vai trò gián tiếp trong việc tạo ra giá trị thặng dư. Từ đây ta có kết luận: “Giá trị của một hàng hoá bằng giá trị tư bản bất biến mà nó chứa đựng, cộng với giá trị của tư bản khả biến đó (tức là giá trị thặng dư đã được sản xuất ra). Nó được biểu diễn bằng công thức : Giá trị = c+v+m; Sự phân chia tư bản thành tư bản bất biến và tư bản khả biến đã vạch rõ thực chất bóc lột tư bản chủ nghĩa, chỉ có lao động của công nhân làm thuê mới tạo ra giá trị thặng dư của nhà tư bản (tư bản đã bóc lột một phần giá trị mới do công nhân tạo ra). Nó được biểu diễn một cách ngắn gọn qua quá trình : Giá trị = c+v+m; Giá trị tư liệu sản xuất chuyển vào sản phẩm : c Giá trị sức lao động của người công nhân (mà nhà tư bản trả cho người công nhân) : v M = m’.V = Giá trị mới do người công nhân tạo ra : v+m Như thế tư bản bỏ ra một lượng tư bản để tạo ra giá trị là c+v. Nhưng giá trị mà tư bản thu vào là c+v+m. Phần M dôi ra là phần mà tư bản bóc lột của người công nhân. ở trên chúng ta đã nghiên cứu nguồn gốc của giá trị thặng dư. Nhưng muốn hiểu về nó ta cần phải nghiên cứu sự bóc lột tư bản về mặt lượng. Các phạm trù tỉ suất giá trị thặng dư và khối lượng giá trị thặng dư mà ta nghiên cứu sau đây sẽ biểu hiện về mặt lượng của sự bóc lột. Tỷ suất giá trị thặng dư là tỉ số giữa giá trị thặng dư và tư bản khả biến. Ký hiệu của tỉ suất giá trị thặng dư là m’ ta có : m’ = Tỷ suất giá trị thặng dư vạch ra một cách chính xác trình độ bóc lột công nhân. Thực chất đây là tỉ lệ phân chia ngành lao động thành thời gian lao động cần thiết và thời gian lao động thặng dư. Nhưng nó không biểu hiện lượng tuyệt đối của sự bóc lột tức là khối lượng giá trị thặng dư. Khối lượng giá trị thặng dư là tích số giữa tỉ suất giá trị thặng dư và tổng tư bản khả biến (v). Gọi M là giá trị thặng dư thì (v là một đơn vị tư bản thể hiện ra bên ngoài như tiền lương của một công nhân). Nó nói lên quy mô bóc lột của tư bản. Nhà tư bản luôn tìm cách tạo ra giá trị thặng dư nhiều nhất bằng nhiều thủ đoạn. Trong đó Mac chỉ ra hai phương pháp mà chủ nghĩa tư bản sử dụng đó là sản xuất giá trị thặng dư tương đối, sản xuất giá trị thặng dư tuyệt đối. Ngoài ra còn có phương pháp sản xuất giá trị thặng dư siêu ngạch. Mac đã chỉ ra trong giai đoạn phát triển đầu của chủ nghĩa tư bản, khi kỹ thuật còn thấp hay tiến bộ chậm thì việc tăng giá trị thặng dư tuyệt đối bằng cách kéo dài tuyệt đối ngày lao động trong điều kiện thời gian lao động cần thiết không thay đổi. Nhưng phương pháp này còn có hạn chế về thời gian, về thể chất và tinh thần người công nhân. Sự bóc lột này đã dẫn đến nhiều cuộc bãi công, đấu tranh của các nghiệp đoàn. Mặt khác, đến giai đoạn phát triển cao có thể làm cho năng suất lao động để tăng giá trị thặng dư và nâng cao trình độ bóc lột. Nhà tư bản sản xuất ngày càng giá trị thặng dư bằng cách rút ngắn thời gian lao động cần thiết do đó kéo dài tương ứng thời gian lao động thặng dư trong điều kiện độ dài ngày lao động không đổi. Phương pháp này không có giới hạn. Bên cạnh đó các nhà tư bản ngày nay đang tìm cách cải tạo kỹ thuật, đưa kỹ thuật mới vào, nâng cao tay nghề công nhân tạo điều kiện về tinh thần tốt để tạo ra năng suất lao động, cá biệt lớn hơn năng suất lao động xã hội. Phần giá trị thặng dư dôi ra ngoài giá trị thặng dư thông thường do thời gian lao động cá biệt nhỏ hơn thời gian lao động xã hội cần thiết gọi là giá trị thặng dư siêu bền. Phương pháp này sản xuất m siêu ngạch. Quá trình sản xuất ra giá trị thặng dư chỉ là sự biểu hiện qua sản phẩm còn thực tế để thu được tiền thì sự chuyển hoá giá trị thặng dư như thế nào. Vì công thức chung của tư bản là T-H-T’ nên mục đích cuối cùng là thu được T’ còn m chỉ là tiền đề là nền tảng để thu được T’ ( T’>T). Mac đã giúp ta giải quyết vấn đề này vì ông đã tìm ra một đại lượng biểu hiện giá trị thặng dư đó là lợi nhuận (P). Vởy : “Giá trị thặng dư khi được đem so sánhvới tổng tư bản ứng trước thì mang hình thức biến tướng thành lợi nhuận” từ đó ta có thể thấy P chính là con đẻ của tổng tư bản ứng trước c+v. Để hiểu rõ hơn về P chúng ta có thể đi sâu vào phân tích chi phí thực tế xã hội và chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa xuất phát từ giá trị của hàng hoá c+v+m. Muốn sản xuất hàng hoá phải chi phí lao động nhất định bao gồm chi phí cho mua tư liệu sản xuất c gọi là lao động quá khứ và lao động tạo ra giá trị mới (v+m). Đứng trên quan điểm toàn xã hội, quan điểm của người lao động thì chi phí đó là chi phí thực tế để tạo ra giá trị hàng hoá (c+v+m). Nhưng đối với nhà tư bản thì họ không hao phí thực tế để sản xuất ra hàng hoá nên nhà tư bản chỉ xem hết bao nhiêu tư bản chứ không tính xem chi phí hết bao nhiêu lao động cần thiết. Thực tế họ chỉ ứng ra số tư bản để mua tư liệu sản xuất (c) và mua sức lao động (v). Chi phí đó được Mac gọi là chi phí tư bản chủ nghĩa và ký hiệu là k (k=c+v). Như vậy chi phí tư bản chủ nghĩa luôn luôn nhỏ hơn chi phí thực tế. Giữa giá trị hàng hoá và chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa có sự chênh lệch nhau một lượng đúng đắn bằng m. Do đó nhà tư bản hàng hoá sẽ thu về một phần lời đúng bằng giá trị thặng dư m, số tiền này gọi là lợi nhuận. Giá trị hàng hoá lúc này bằng chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa cộng với lợi nhuận : giá trị = k + P Về mặt lượng P có nguồn gốc là kết quả lao động không công của công nhân làm thuê. Về mặt chất P xem như toàn bộ tư bản ứng trước đẻ ra. Do đó P che dấu quan hệ bóc lột TBCN, che dấu nguồn gốc thực sự của nó. Do chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa luôn luôn nhỏ hơn chi phí sản xuất thực tế cho nên nhà tư bản có thể bán hàng hoá cao hơn chi phí sản xuất TBCN và có thể thấp hơn giá trị hàng hoá . Nừu nhà tư bản bán hàng với giá trị bằng giá trị của nó thì P = m. Nếu bán hàng với giá trị cao hơn giá trị của nó thì P > m, với bán với giá trị nhỏ hơn giá trị của nó thì P<m.Chính điều này đã làm cho họ cho rằng lợi nhuận là do việc mua bán, do lưu thông tạo ra, do tài kinh doanh của nhà tư bản mà có. Điều này dẫn đế sự che giấu thực chất bóc lột của chủ nghĩa tư bản. Nhưng lòng tham của nhà tư bản là vô đáy vì thế sau khi đã có lợi nhuận rồi thì họ không dừng lại tại đó mà họ còn muốn tìm ra số tiền mà họ đầu tư đó thì họ đầu tư vào đâu để thu được P lớn nhất. Từ đây nảy sinh khái niệm về tỉ suất lợi nhuận. Tỉ suất lợi nhuận (P)là tỉ số tính theo phần trăm giữa giá trị thặng dư và toàn bộ tư bản ứng trước. P = Tỉ suất lợi nhuận không phản ánh trình độ bóc lột của nhà tư bản mà nó nói lên mức lãi của việc đầu tư. Nó cho nhà tư bản biết họ đầu tư vào đâu thì có lợi. Do đó việc thu P và theo đuổi P là động lực thúc đẩy nhà tư bản, là mục tiêu cạnh tranh của các nhà tư bản. Do mục tiêu đạt được lợi nhuận cao nhất nên giữa các nhà tư bản luôn luôn diễn ra sự cạnh tranh gay gắt. Các quá trình cạnh tranh của nhà tư bản được Mac phân chia thành hai loại : cạnh tranh trong nội bộ ngành và cạnh tranh giữa các ngành. Cạnh tranh trong nội bộ ngành là sự cạnh tranh giữa các xí nghiệp trong cùng một ngành, cùng sản xuất ra một loại hàng hoá nhằm mục đích tiêu thụ hàng hoá có lợi hơn để th lợi nhuận siêu ngạch. Do bản chất của cạnh tranh chính là một hình thức đấu tranh gay gắt giữa những người sản xuất hàng hoá dựa trên chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất, nhằm dành giật những điều kiện có lợi nhất của sản xuất và tiêu thụ hàng hoá. Vì vậy cho nên cạnh tranh trong nội bộ ngành buộc các xí nghiệp phải tìm cách giảm giá trị cá biệt của hàng hoá thấp hơn giá trị xã hội để dành thắng lợi trong cạnh tranh. Kết quả là do điều kiện sản xuất bình quân trong một ngành thay đổi, giá trị xã hội của hàng hoá giảm xuống. Cạnh tranh giữa các ngành là cạnh tranh giữa các nhà tư bản ở các ngành sản xuất khác nhau nhằm tìm nơi đầu tư có lợi hơn, ở các ngành sản xuất khác nhau có những điều kiện khác nhau, do đó tỷ suất lợi nhuận cũng khác nhau. Các nhà tư bản chọn ngành có lợi nhuận cao để đầu tư. C.Mac viết : “Do ảnh hưởng của cạnh tranh những tỉ suất lợi nhuận khác nhau đó san bằng đi thành một tỉ suất lợi nhuận chung, đó là con số bình quân của tất cả những tỉ suất lợi nhuận khác nhau. Lợi nhuận của một tư bản có một lượng nhất định thu được, theo tỉ suất lợi nhuận chung đó, không kể cấu tạo hiện có đó như thế nào gọi là lợi nhuận bình quân”. Quá trình bình quân hoá tỉ suất lợi nhuận là sự hoạt động của quy luật tỉ suất lợi nhuận bình quân trong xã hội tư bản. sự hoạt động của tỉ suất lợi nhuận bình quân là biểu hiện cụ thể của sự hoạt động của quy luật giá trị thặng dư trong thời kỳ tự do cạnh tranh của chủ nghĩa tư bản. Sự hình thành tỉ suất lợi nhuận bình quân và lợi nhuận bình quân đã che dấu hơn nữa thực chất bóc lột của chủ nghĩa tư bản. Sự hình thành P’ và P không làm chấm dứt quá trình cạnh tranh trong xã hội tư bản, trái lại cạnh tranh vẫn tiếp diễn. Sự chuyển hoá từ giá trị hàng hoá thành giá cả sản xuất và sự che dấu quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa của phạm trù sản xuất. Cùng với sự hình thành tỉ suất lợi nhuận bình quân ta thấy một bộ phận hàng hoá được bán cao hơn giá trị của chúng, còn bộ phận khác lại bán thấp hơn giá trị của chúng cũng theo một tỉ lệ như thế. Chỉ có bán hàng hoá theo những giá cả đó thì tỉ suất lợi nhuận trong các công ty mới có thể đồng nhất và ngang với nhau, dù cấu thành hữu cơ của các tư bản đều khác nhau. “Những giá cả có được bằng cách lấy chi phí sản xuất của hàng hoá cộng với lợi nhuận bình quân gọi là giá cả sản xuất”. Vậy : Giá cả sản xuất = k+P Tiền đề của giá cả sản xuất là sự hình thành tỉ suất lợi nhuận bình quân. Điều kiện để giá trị biến thành giá cả sản xuất gồm có : đại công nghiệp cơ khí tư bản chủ nghĩa phát triển; sự liên hệ đầy đủ giữa các ngành sản xuất ; quan hệ tín dụng phát triển, tư bản tự do chuyển từ ngành này sang ngành khác. Trước đây khi chưa xuất hiện phạm trù giá cả sản xuất thì giá cả xoay quanh giá trị hàng hoá. Giờ đây giá cả của hàng hoá xoay quanh giá cả sản xuất. Về mặt lượng giá cả sản xuất và giá trị có thể không bằng nhau. Chính trong mối quan hệ này, giá trị vẫn là cơ sở, là nội dung bên trong của giá cả sản xuất, giá cả thị trường. Thực chất hoạt động của quy luật giá cả sản xuất là sự biểu hiện hoạt động của quy luật giá trị trong thời kỳ tự do cạnh tranh của chủ nghĩa tư bản. Lợi nhuận được biểu hiện dưới dạng P công nghiệp , P thương nghiệp, P ngân hàng, lợi tức cho vay. Trong công nghiệp để cung cấp hàng hoá, dịch vụ cho thị trường các nhà sản xuất phải bỏ tiền vốn trong quá trình sản xuất và kinh doanh họ mong muốn chi phí còn số dư dôi để không chỉ sản xuất, củng cố và tăng cường vị trí của mình trên thị trường. Lợi nhuận ở đây chính là phần chênh lệch giữa tổng doanh thu và tổng chi phí. Còn tối đa hoá lợi nhuận hoặc giảm chi phí sản xuất, tức là phải làm gì để đạt được lợi nhuận cực đại cho doanh nghiệp. Tổng doanh thu của doanh nghiệp là số tiền mà doanh nghiệp đó kiếm được nhờ bán hàng hoá, dịch vụ trong một thời kỳ nhất định. Và quá trình bán này cũng được tư bản công nghiệp chia cho một phần lợi nhuận. Lợi nhuận đó sau này được gọi là lợi nhuận thương nghiệp. Chúng ta đã đề cập đến quan điểm của chủ nghĩa trọng thương, ở đó họ cho rằng lợi nhuận là kết quả của sự không ngang giá. Họ coi thương nghiệp là lừa gạt “không một người nào thu được lợi nhuận mà không làm thiệt kẻ khác”. Quan điểm sai lệch này là do họ tách rời quá trình sản xuất. Khác với tư bản thương nghiệp trước chủ nghĩa tư bản, tư bản thương nghiệp dưới chủ nghĩa tư bản là một bộ phận của tư bản công nghiệp tách rời ra phục vụ quá trình lưu thông hàng hoá của tư bản công nghiệp. Tư bản thương nghiệp chỉ hạn chế ở chức năng mua và bán, nó không sáng tạo ra giá trị và giá trị thặng dư. Nó chỉ làm nhiệm vụ thực hiện giá trị và giá trị thặng dư. Nhìn bề ngoài lợi nhuận thương nghiệp là do mua rẻ, bán đắt do lưu thông tạo ra. Nhưng thực chất “ Lợi nhuận thương nghiệp là một phần nhường cho nhà tư bản thương nghiệp”. Nhà tư bản công nghiệp nhường cho nhà tư bản thương nghiệp một phần bởi vì tư bản thương nghiệp chỉ hoạt động trong lĩnh vực lưu thông, đó là một khâu, một giai đoạn của quá trình sản xuất, không có giai đoạn đó thì quá trình tái sản xuất không thể tiếp diễn được. Và dĩ nhiên nhà tư bản thương nghiệp cũng không phải là hoạt động không công mà họ cũng đòi hỏi phải có lợi nhuận. Điều này bắt buộc nhà tư bản công nghiệp phải nhường một phần lợi nhuận của mình cho tư bản thương nghiệp. Vậy “lợi nhuận thương nghiệp là số chênh lệch giữa giá bán và giá mua hàng hoá”. Nhưng điều đó không có nghĩa là nhà tư bản thương nghiệp bán hàng hoá cao hơn giá trị của nó, mà là nhà tư bản thương nghiệp mua hàng hoá thấp hơn giá trị và khi bán thì anh ta bán đúng giá trị của nó. Vì nhà tư bản thương nghiệp tham gia vào việc phân chia m nên đời sống của xã hội tư bản hình thành hai loại giá cả sản xuất : giá cả sản xuất thương nghiệp và giá cả sản xuất thực tế. Sự hình thành P thương nghiệp đã che dấu thêm một bước quan hệ bóc lột tư bản chủ nghĩa. Do việc phân phối P giữa tư bản công nghiệp và tư bản thương nghiệp diễn ra theo quy luật tỉ suất lợi nhuận bình quân thông qua cạnh tranh. Lợi tức và tỉ suất lợi tức Trong quá trình tuần hoàn và chu chuyển của tư bản công nghiệp, luôn có số tư bản tiền tệ tạm thời nhàn rỗi ví dụ như tiền lương quỹ khấu hao của tư bản cố định, tiền dùng để mua nguyên liệu vật liệu nhưng chưa đến kỳ mua, bộ phận giá trị thặng dư tích luỹ (dưới dạng tiền) để mở rộng sản xuất nhưng chưa sử dụng... số tiền nhàn rỗi như thế không mang lại một thu nhập nào cho nhà tư bản. Nhưng đối với nhà tư bản thì tiền phải đẻ ra tiền. Vì vậy nhà tư bản phải cho người khác vay để kiếm lãi. Vì trong cùng một thời gian đó có những nhà tư bản khác rất cần tiền để mở rộng sản xuất do đó họ có nhu cầu vay. “Tư bản cho vay là tư bản tiền tệ mà người chủ của nó nhường cho một người khác sử dụng trong một thời gian để được một số lời lãi nào đó. Số lời lãi đó gọi là lợi tức”. Bản chất của lợi tức là một phần lợi nhuận bình quân mà nhà tư bản đi vay đã đưa cho nhà tư bản đi vay sử dụng. Nguồn gốc của lợi tức là một phần giá trị thặng dư do công nhân sáng tạo ra trong lĩnh vực sản xuất. Nhưng việc nhà tư bản cho vay thu được lợi tức che dấu mất thực chất bóc lột của tư bản chủ nghĩa. Dựa vào công thức tư bản vận động cho vay, chúng ta hoàn toàn vạch trần được điều đó. Lợi tức vận động theo quy luật tỉ suất lợi tức. Tỉ suất lợi tức là tỉ lệ tính theo % giữa tổng số lợi nhuận bình quân, tỉ lệ phân chia lợi nhuận thành lợi tức và thu nhập của xí nghiệp mà nhà tư bản hoạt động, phụ thuộc vào quan hệ cung cầu của tư bản cho vay. Lợi nhuận ngân hàng. Lợi nhuận ngân hàng là thu nhập của nhà tư bản ngân hàng là hình thái biến tướng riêng biệt của m. nghiệp vụ chính của ngân hàng là thu nhận tiền gửi cho vay. Lợi tức cho vay của ngân hàng cao hơn lợi tức tiền gửi ,con số chênh lệch này là nguồn gốc của lợi nhuận ngân hàng. Tuy vậy, không phải toàn bộ con số chênh lệch ấy đều là lợi nhuận ngân hàng mà lợi nhuận ngân hàng chỉ là con số còn lại sau khi đã trừ đi một phần để bù vào chi phí nghiệp vụ ngân hàng(lương nhân viên, sổ sách,...) Ngân hàng cho các nhà trực tiếp kinh doanh vay. Nhà tư bản lấy số tiền đó để sản xuất ra giá trị thặng dư (tư bản công nghiệp) hoặc thực hiên giá trị thặng dư (tư bản công nghiệp), sau đó đem một phần m thu được làm thành lợi tức trả cho ngân hàng. Do đó lợi nhuận ngân hàng cũng là giá trị thặng dư. Sự cạnh tranh giữa các ngành trong xã hội tư bản cũng là do ngân hàng bằng lợi nhuận bình quân, nếu không chủ ngân hàng sẽ chuyển vốn sang kinh doanh ngành khác. Thị trường trái khoán, vốn cổ phần: Muốn mở rộng sản xuất, xây dựng các xí nghiệp lớn phải hợp nhất nhiều tư bản cá nhân lại thành những công ty cổ phần. Công ty cổ phần là những xí nghiệp mà vốn của nó do những người tham gia gọi là cổ đông đóng góp vào. Cổ đông là người mua cổ phiếu, căn cứ vào số tiền ghi trên cổ phiếu cổ đông sẽ được lĩnh một phần thu nhập của xí nghiệp gọi là lợi tức cổ phần. Lợi tức cổ phần không cố định mà phụ thuộc vào tình hình kinh doanh của công ty. Cổ phiếu được mua bán trên thị trường gọi là trị giá cổ phiếu.Thị giá cổ phiếu không phải là số tiền ghi trên mặt phiếu, mà là một số tiền đem gửi ngân hàng sẽ thu được một số lợi tức bằng lợi tức cổ phần. Công ty cổ phần ngoài phát hành cổ phiếu còn phát hành trái khoán. Người mua trái khoán được nhận lợi tức cố định nhưng không được dự đại hội lợi tức cổ đông. Thị trường chứng khoán là nơi mua bán các chứng khoán có giá trị. Giao dịch theo hình thức tín dụng người mua chứng khoán chi trả một phần, phần còn lại do người môi giới của số dịch vụ ứng trước và hưởng lợi tức về số tiền ứng trước cho người mua. Địa tô: Nhà tư bản kinh doanh nông nghiệp phải thuê ruộng đất và công nhân để tiến hành sản xuất, do đó tư bản phải trích ra một phần do công nhân tạo ra để trả cho địa chủ dưới hình thức địa tô. Địa tô TBCN là phần giá trị thặng dư còn lại sau khi đã trừ đi phần lợi nhuận bình quân của nhà tư bản kinh doanh ruộng đất. Địa tô=m-P. Cơ chế kinh tế của tư bản độc quền từ đó suy ra lợi nhuận độc quyền. Độc quyền ra đời từ tự do cạnh tranh, nó loại bỏ sự thống trị của tự do cạnh tranh nhưng không thủ tiêu được cạnh tranh mà cạnh tranh càng trở nên gay gắt . Cạnh tranh dẫn đến độc quyền cũng để cạnh tranh tốt hơn bản chất kinh tế của chủ nghĩa tư bản độc quyền vẫn dựa trên cơ sở chiếm hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu sản xuất. Độc quền chiếm giữ vị trí thống trị trong nền kinh tế thể hiện ở sự độc chiếm các nguồn nguyên liệu, phương tiện vận tải ,thị trường vốn ,nhân công, quy luật kinh tế cơ bản vẫn là quy luật giá trị thặng dư, song biểu hiện bên ngoài là quy luật lợi nhuận độc quyền cao. Chương II Vai trò của lợi nhuận Lợi nhuận đóng vai trò rất lớn trong nền kinh tế nó ảnh hưởng cả đến chính trị- xã hội và len lỏi vào mọi mặt của đời sống xã hội trong mọi nền kinh tế thị trường. Như ta đã biết mọi sự vật hiện tượng đều có tính hai mặt : mặt tích cực và mặt tiêu cực. Vấn đề đặt ra là ta phải phát triển mặt tích cực hạn chế mặt tiêu cực như thế nào để phát huy được vai trò của nó. I. Lợi nhuận trong nền kinh tế : a. Lợi nhuận thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển: Với mục đích P các nhà tư bản để tạo ra P ngày càng nhiều. Trước đây họ có thể tạo ra P bằng cách kéo dài ngày lao động của người công nhân nhưng phương pháp đó gặp sự chống cự của giai cấp công nhân vì vậy họ chuyển sang phương pháp bóc lột một cách tinh vi hơn. Nhà tư bản áp dụng kỹ thuật mới vào sản xuất và bắt buộc người công nhân phải tăng năng suất lao động của mình lên. Nhưng chính mục đích áp dụng kỹ thuật mới đã làm cho các nhà tư bản đầu tư ngày càng nhiều vào vấn đề nghiên cứu khoa học. Những phát minh khoa học lần lượt ra đời đặc biệt là trong thế kỷ 19-20. Nó đã được lực lượng sản xuất phát triển một cách nhanh chóng . Yếu tố này đã giúp cho nhà tư bản không chỉ thu được lợi nhuận đơn thuần mà còn thu được lợi nhuận siêu ngạch. Người công nhân chính là người trực tiếp sử dụng vận hành các công nghệ mới vì vậy để quá trình sử dụng được tiếp diễn với hiệu quả kinh tế cao thì người công nhân bắt buộc phải nâng cao trình độ,nâng cao tay nghề nếu không họ sẽ bị đào thải bởi quy luật phát triển. Còn về mặt nhà tư bản thì họ cũng hiểu rằng để đạt được hiệu quả cao, tận dụng hết được chức năng của công nghệ tiên tiến thì họ phải có một đội ngũ công nhân lành nghề với trình độ kỹ thuật cao. Vì vậy quá trình đầu tư cho chiến lược nâng cao trình độ trở thành yêu cầu cấp tất yếu của các nước phát triển và các nước đang phát triển. Do nhận biết được vai trò quan trọng của những lao động có tay nghề cao nên hiện nay đang diễn ra tình trạng mua chuộc, lôi kéo những nhà khoa học, những công nhân giỏi về phía mình bằng các biện pháp kinh tế, tinh thần. Điều này dẫn đến tình trạng chảy máu chất xám ở các nước đang phát triển và trở thành một tình trạng báo động cần ngăn chặn. b. P thúc đẩy quan hệ sản xuất phát triển: Lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất luôn luôn có mối quan hệ biện chứng với nhau tức là khi lực lượng sản xuất phát triển thì quan hệ sản xuất cũng phải phát triển và ngược lại. Do tác động của lợi nhuận, do sự phân chia lợi nhuận dưới nhiều hình thức khác nhau một cách hết sức chặt chẽ giữa các bên tham gia vào quá trình phân chia đã làm cho chế độ sở hữu ngày càng được củng cố và phát triển . Quan hệ sở hữu ngày càng được thắt chặt hơn, rõ ràng hơn giữa nhà tư bản và người lao động nói riêng, giữa các cá nhân trong xã hội nói chung. Bên cạnh đó mục đích P luôn đặt các nhà kinh tế, các tổ chức kinh tế trước yêu cầu “hiệu quả”. Làm thế nào để chi phí ít nhất mà lợi nhuận thu về là lớn nhất. Điều đó đòi hỏi tính chuyên môn hoá cao và sự sắp xếp lại các tổ chức quản lý. Tổ chức lại các bộ phận quản lý và thiết lập mối quan hệ giữa chúng để quá trình hoạt động được nhịp nhàng thông suốt tránh sự trì trệ không cần thiết trong một số khâu nào đó làm ảnh hưởng tới cả hệ thống quản lý. Hạn chế bớt một số bộ phận quản lý cồng kềnh còn giúp cho các nhà kinh tế giảm bớt được một phần chi phí (tiền lương) đồng nghĩa với việc tăng lợi nhuận. Xuất phát từ mục tiêu ổn định và phát triển có kế hoạch phân bố lực lượng lao động hợp lý, cân đối trong nền kinh tế tốt để khai thác tốt nguồn tài nguyên, kết hợp chặt chẽ và thích đáng lợi ích xã hội, tập thể và cá nhân người lao động, giáo dục quan điểm thái độ và kỹ thuật cho người lao động. Tất cả những vấn đề đặt ra trên đều từ lợi nhuận và chính nó đã thúc đẩy quá trình phân phối theo lao động diễn ra mạnh mẽ theo nguyên tắc làm ít hưởng ít, làm nhiều hưởng nhiều. Nhưng cùng với sự phát triển của kinh tế thì ngoài phân phối theo lao động còn có sự phân phối ngoài thù lao lao động thông qua các quỹ phúc lợi tập thể và xã hội... Trong thời quá độ hiện nay ở nước ta còn xuất hiện hình thái phân phối theo vốn và tài sản dưới hình thức công ty cổ phần, công ty trách nhiệm hữu hạn... P làm chuyển đổi kinh tế tự nhiên sang kinh tế hàng hoá sang kinh tế thị trường . Theo quá trình phát triển của lịch sử, nền kinh tế đã trải qua rất nhiều hình thức khác nhau từ hình thức lạc hậu đến hình thức tiên tiến hiện đại. Đi từ kinh tế tự nhiên đến kinh tế hàng hoá rồi đến kinh tế thị trường quá trình này phát triển song song với mục đích thu được lợi nhuận ngày càng cao. Nhằm đảm bảo nhu cầu tốt hơn về cuộc sống. Bắt đầu từ nền kinh tế tự nhiên đó là nền kinh tế tự cung tự cấp, sản phẩm lao động sản xuất ra dều thoã mãn nhu cầu con người thì luôn phát triển và quá trình phát triển luôn hướng tới những gì phù hợp hơn. Họ không chỉ muốn có những cái mà họ làm ra mà còn muốn những cái mà người khác có, họ không chỉ muốn các sản phẩm vừa đủ mà còn muốn có dư để dự trữ điều đó dẫn đến quá trình trao đổi sản phẩm đơn thuần diễn ra. Cùng với những nhược điểm của nó con người ta đã qua quá trình quy đổi và cuối cùng quá trình mua bán với đồng tiền chung được quy định. Kinh tế hàng hoá xuất hiện. Với nền sản xuất hàng hoá sản phẩm sản xuất ra để bán trên thị trường mọi người được tự do buôn bán trên thị trường, thị trường được mở rộng ngày càng nhiều. Cơ sở của sự ra đời và tồn tại của sản xuất hàng hoá là phân công lao động xã hội và sự tách biệt về kinh tế giữa những người sản xuất này với người sản xuất khác do các quan hệ sở hữu khác nhau về tư liệu sản xuất quy định. Khi kinh tế hàng hoá phát triển sẽ làm cho quá trình sản xuất mua bán diễn ra mạnh mẽ và các nhà kinh tế luôn tìm kiếm và năng động hơn trong hoạt động sản xuất cũng như phân phối lưu thông, lợi nhuận đã làm cho họ cố gắng đạt được bằng nhiều hình thức khác nhau. Cùng một lúc mà có nhiều nhà tư bản cùng tham gia thì vấn đề thời cơ lại trở nên rất cần thiết. Lúc này nhà kinh tế sẽ có nhiều hình thức khác nhau để đi đến mức lợi nhuận cao. Sự cản trở ở một khâu nào đó trong quá trình hoạt động sẽ làm gián đoạn các bước tiếp theo và lúc này thời cơ sẽ không còn nữa. Chính điều này đã làm nảy sinh ra một yêu cầu là cần phải tách ra khỏi sự quản lý vi mô của Nhà nước. Với sự phát triển phong phú của thị trường thì Nhà nước không thể có những chính sách đúng đắn trong tầm vĩ mô. Nhưng nhà nước phải quản lý ở tầm vĩ mô vì cũng do P mà các nhà kinh tế có thể bất chấp các thủ đoạn dẫn đến sự mất an toàn cho những nhà kinh doanh với nhau, sự bất ổn định về mặt chính trị và xã hội. Nhà nước cần đưa ra các chính sách pháp luật đúng đắn trong kinh doanh để xử lý những tranh chấp trong kinh doanh và những vi phạm luật kinh tế. Tạo ra môi trường kinh doanh thuận lợi cho các nhà kinh tế, tạo điều kiện cho họ thu được lợi nhuận ngày càng nhiều. Với nền kinh tế thị trường như trên sẽ thúc đẩy nền kinh tế ngày càng phát triển mạnh mẽ. c. Vai trò của lợi nhuận đối với quá trình sản xuất xã hội. Để hiểu được vai trò của lợi nhuận đối với quá trình sản xuất xã hội ta cần xem xét đến điều kiện để tái sản xuất xã hội diễn ra là gì ? Như ta đã biết, muốn tái sản xuất mở rộng và ngày càng hiện đại hoá thì phải có nhiều vốn. Muốn có nhiều vốn phải tích luỹ vốn. Do vậy tích luỹ vốn gắn liền với tái sản xuất mở rộng và trở thành quy luật kinh tế chung của các hình thái kinh tế xã hội có tái sản xuất mở rộng. Tích luỹ vốn nói chung xét về thực chất là sự chuyển hoá một phần của sản phẩm thặng dư, do lao động thặng dư tạo ra làm thành vốn phụ thêm để mở rộng sản xuất. Do vậy, nguồn tích luỹ vốn là giá trị của sản phẩm thặng dư do lao động thặng dư tạo ra trong quá trình sản xuất ( nhờ tăng cao bảo đảm ngày lao động vượt quá phần giá trị của sản phẩm tất yếu) và thực hiện được trong quá trình lưu thông. Sự tích luỹ này do các chủ thể sở hữu về tư liệu sản xuất hoặc tư nhân hoặc Nhà nước tiến hành. Như vậy dù ở dạng nào thì vốn cũng là một phần lợi nhuận (thực hiện giá trị thặng dư) tạo thành. Và lợi nhuận đóng vai trò quyết định cho quá trình tái sản xuất xã hội. d. Lợi nhuận thúc đẩy quan hệ kinh tế quốc tế. P là lý do làm phát sinh và phát triển nền kinh tế thị trường. Nó thúc đẩy quá trình mở rộng trao đổi hàng hoá và khoa học kỹ thuật. Mở cửa nền kinh tế nhằm thu hút nguồn lực phát triển từ bên ngoài và phát huy lợi thế kinh tế trong nước làm thay đổi mạnh mẽ về trình độ công nghệ trong nước, cấu thành ngành và sản phẩm, mở rộng phân công lao động quốc tế, tăng cường liên doanh liên kết hợp tác là cơ sở tăng cường tính độc lập và phụ thuộc lẫn nhau trên nguyên tắc bình đẳng và cùng có lợi. e. Vai trò của P đối với mọi mặt đời sống xã hội. Phân phối theo lao động và phân phối theo tài sản vốn đều là tất yếu khách quan trong quá quá độ hiện nay vì các hình thức đó đều nhằm mục đích thúc đẩy nền sản xuất phát triển cao và tạo lập sự cân bằng xã hội giữa mọi thành viên trong xã hội. Nhưng ngoài những người có sức đang làm việc và được trả công theo lao động, những người có vốn và tài sản đóng góp vào quá trình sản xuất để được nhận lợi tức và lợi nhuận, thì trong xã hội còn có những người vì lẽ này lẽ khách không thể tham gia lao động được trả công của xã hội. Đời sống số đông người này là do gia đình này họ hoặc xã hội bảo đảm. Mặt khác ngay mức sống của cán bộ, công nhân viên chức Nhà nước và những người làm việc trong tất cả các thành phần kinh tế cũng không phải chỉ dựa vào tiền công cá nhân mà còn dựa vào các quỹ phúc lợi công cộng của nhà nước, của xí nghiệp và các tổ chức kinh tế xã hội khác. áp dụng hình thức phân phối ngoài thù lao lao động, thông qua các quỹ phúc lợi xã hội. Đây không phải là phân phối theo lao động nhưng cũng chưa phải là phân phối theo nhu cầu như trong giai đoạn cao của chủ nghĩa cộng sản mà Mac đã dự đoán. Đây là một hình thức phân phối quá độ phù hợp với xu hướng phát triển của xã hội. Nó chẳng những bảo đảm cho tất cả mọi thành viên xã hội đều có mức sống bình thường tối thiểu mà còn có tác dụng kích thích lao động sản xuất, kích thích sự phát triển của mọi thành viên trong xã hội. ở một số nước phát triển, Nhà nước có chú ý đến tiền lương, trợ cấp thất nghiệp phúc lợi xã hội, nhất là các nước Châu âu đặc biệt là ở Thuỵ Sĩ và Pháp ... quy định mức lương tối thiểu. Khi nền kinh tế phát triển là nền tảng cho việc củng cố quốc phòng, an ninh giáo dục... bởi vì với sự phát triển mạnh như vũ bão của khoa học kỹ thuật hiện nay. Quốc phòng trang bị bằng những vũ khí hiện đại tối tân (có nhiều nước có vũ khí hạt nhân). Yêu cầu đặt ra là chúng ta cần phải nắm bắt được khoa học kỹ thuật và phải có sự đầu tư để nhập các thiết bị phục vụ cho sử dụng, nghiên cứu trong quân sự và trong giáo dục. Khi lợi nhuận cao trong ta sẽ có điều kiện đầu tư để phát triển nhân tố con người cả mặt lý luận và thực tiễn. Hiện nay hệ thống giáo dục nước ta chưa được trang bị đầu tư nhiều, điều này ảnh hưởng trực tiếp đến vấn đề thực hành và áp dụng ngoài thực tế dẫn đến tình trạng sinh viên ra trường kém năng động, không sử dụng được kiến thức của mình vào cuộc sống và công việc một cách sáng tạo. f. Những biện pháp, các thủ đoạn để thu lợi nhuận: Để thu được lợi nhuận các doanh nghiệp không ngừng cạnh tranh với nhau trên thị trường bất kể nội bộ ngành hay giữa các ngành như chúng ta đã trình bày ở trên. Ngoài ra khi sự cạnh tranh tiến lên một mức cao hơn thì họ cạnh tranh nhau trong khâu sản xuất công nghệ và trong khâu tiêu thụ. Về khái niệm cạnh tranh, cạnh tranh trong nội bộ ngành, cạnh tranh giữa các ngành chúng ta đã có dịp đề cập đến trong phần tỉ suất lợi nhuận bình quân. ở đây chúng ta chỉ nêu ra biện pháp cạnh tranh ở từng loại và kết quả đạt được của nó. Đối với các quá trình cạnh tranh trong nội bộ ngành nhằm thu lợi nhuận siêu ngạch các nhà sản xuất đã phải cải tiến kỹ thuật, nâng cao cấu tạo hữu cơ tư bản, nâng cao năng suất lao động nhằm làm cho giá trị cá biệt của hàng hoá xí nghiệp sản xuất ra thấp hơn giá trị xã hội để thu lợi nhuận siêu ngạch. Kết quả của cạnh tranh là hình thành lên giá trị xã hội của từng loại hàng hoá. Cạnh tranh giữa các ngành sử dụng biện pháp tự do di chuyển tư bản từ ngành này sang ngành khác dẫn đến hình thành dần tỉ suất lợi nhuận bình quân và giá trị hàng hoá chuyển thành giá trị sản xuất. Cạnh tranh trong sản xuất là cạnh tranh giữa các doanh nghiệp trong sản xuất. Biện pháp : tăng năng suất lao động, cải tiến kỹ thuật... Kết quả : hình thành nên giá thị trường từng loại hàng hoá. Hậu quả do theo đuổi lợi nhuận gây ra Việc sử dụng các thành tựu mới của khoa học kỹ thuật đòi hỏi quy mô sản xuất và tư bản phải lớn. Vì vậy đặt ra yêu cầu phải tích tụ và tập trung sản xuất do đó ra đời các xí nghiệp lớn. Do mục tiêu lợi nhuận dẫn đến sự cạnh tranh khốc liệt làm cho tư bản loại vừa và nhỏ phá sản còn tư bản lớn thì càng mạnh hơn. Khi sự tích tụ và tập trung sản xuất phát triển đến một mức độ cao sẽ hình thành các tổ chức độc quyền. Chủ nghĩa độc quyền càng phát triển thì lợi nhuận của độc quyền ngày càng nhiều, nhưng hậu quả như lạm phát, thất nghiệp, khủng hoảng lại trút xuống đầu giai cấp công nhân và nhân dân lao động. Mâu thuẫn giai cấp càng trở nên sâu sắc. Nếu đứng trên tầng vĩ mô ta thấy rằng vào cuối thế kỷ XIX các nước tư bản đã tích luỹ được trọng lượng tương đối lớn “tư bản thừa” số này đầu tư trong nước thì lợi nhuận thấp. Vì thế nó có nhu cầu xuất khẩu tư bản tới các nước lạc hậu về kinh tế đang cần vốn đầu tư hay một số nước khá phát triển như cần trang thiết bị mới để nâng cao năng suất lao động, nâng cao lợi nhuận. Nhìn chung cả hai phía do mục tiêu về lợi nhuận đã dẫn đến quá trình xuất khẩu tư bản diễn ra gây hậu quả lớn cho cả hai bên. ở nước xuất khẩu tư bản các tổ chức độc quyền thu được lợi nhuận lớn nhưng nền kinh tế các nước này bị giảm tốc độ phát triển vì sự cạnh tranh trong việc xuất khẩu tư bản đã tác động xấu tới nền kinh tế các nước này làm tăng sự phân hoá giàu nghèo. Còn ở các nước nhập khẩu tư bản, giai cấp vô sản và nhân dân lao động bị bóc lột nặng nề hơn trước vì tư bản nước ngoài bóc lột tinh vi vì sử dụng kỹ thuật mới. Chúng ta có thể lấy ra một ví dụ về sự tiết kiệm các điều kiện lao động làm thiệt hại đến công nhân. Ngành than mỏ không chịu bỏ ra những khoản tiền cần thiết nhất. Vì có sự cạnh tranh của các chủ mỏ than nên ngoài những khoản tối cần thiết để tạm thời giải quyết những khó khăn về thể chất rõ ràng người ta không chi những món gì khác. Và có sự cạnh tranh giữa các công nhân mỏ mà số lượng thường là quá thừa nên những người này phải bằng lòng chịu những nguy hiểm rất lớn và đồng ý lao động trong những điều kiện có hại cho sức khoẻ với những đồng lương cũng không cao gì. Hai sự cạnh tranh đó đủ để làm cho một phần lớn các hầm mỏ được trang bị bằng những hệ thống rầm nước và thông hơi tồi tệ nhất, thường là xây tồi, hệ thống chống xấu, thợ máy kém, các đường hầm và hệ thống đường goòng xây dựng không tốt, huỷ hoại sức khoẻ và nguy hiểm đến tính mạng bởi những vụ sập hầm thường gây thương tích rất lớn. Ngoài ra các nước nhập tư bản còn bị phụ thuộc chặt chẽ vào các nước đế quốc. Đứng trong tầm vĩ mô của một đất nước lợi nhuận làm mai một dần các ngành nghề cổ truyền, làm lung lay các truyền thống văn hoá có từ lâu đời. Dẫn đến tình trạng thất nghiệp, lạm phát ngày càng tăng, ảnh hưởng đến an ninh chính trị quốc gia. Sự phát triển của công nghiệp cùng với những cặn bã của nó đang làm ô nhiễm bầu không khí, ô nhiễm môi trường sống... Sự ô nhiễm mỗi trường đang là một vấn đề nhức nhối cấp thiết của các quốc gia. Nếu chúng ta không ngăn chặn, đưa ra những biện pháp kịp thời thì thế giới sẽ không còn sự sống. Bên cạnh đó, cũng vì lợi nhuận mà làm nảy sinh các hành vi tiêu cực khác của xã hội như tệ nạn buôn lậu, làm hàng giả, tệ nạn tham nhũng cũng ngày càng phát triển trong tất cả các cấp các ngành. Các tệ nạn xã hội như mại dâm, ma tuý, bạo lực cũng mọc ra ở khắp nơi... Nhìn chung có rất nhiều vấn đề nảy sinh đòi hỏi sự sáng suốt của các nhà hoạch định chính sách làm sao cho phù hợp nhất. II. Lợi nhuận trong nền kinh tế thị trường ở Việt Nam. Chuyển đổi cơ chế cũ sang cơ chế mới ở Việt Nam. Cơ chế kinh tế là khái niệm dùng để chỉ sự tương tác giữa các yếu tố kết thành hệ thống mà đó là hệ thống có thể thực hoạt động. Nó mang tính khách quan vốn có của một nền kinh tế. Ta có thể dựa vào cơ chế kinh tế để phân loại nền kinh tế. Cải cách kinh tế được chính phủ Việt Nam khởi xướng vào nămg 1986 và đã đem lại một số thành tựu đáng khích lệ. Dù vậy thất nghiệp, lạm phát và khó khăn trong việc đạt đến thế cân bằng mới trong thương mại quốc tế vẫn đang là vấn đề cần quan tâm. Trước năm 1986 nền kinh tế nhà nước là nền kinh tế chỉ huy, ở đó nhà nước kiểm soát hết các phương tiện sản xuất, để đảm bảo cho điều đó thực hiện được Nhà nước cần phải kiểm soát giá cả, tiền lương và sự phân phối hàng hoá, dịch vụ sao cho doanh nghiệp Nhà nước có thể chiếm đoạt lợi nhuận độc quyền, mà phần lớn nguồn lợi nhuận đó được chuyển vào ngân sách Nhà nước qua doanh thu như một thứ thuế ẩn ngầm. Về phía mình, các doanh nghiệp và người lao động phải cống hiến sức lao động của họ vào việc tạo ra lợi nhuận mà họ chỉ được hưởng một phần, thông qua hàng hoá và dịch vụ do Nhà nước cấp. Trong hệ thống “phân phối và phân phối lại” này sự phân phối thu nhập không dựa trên các nhân tố kích thích được xác định thông qua thị trường mà dựa trên hệ thống định mức, đánh giá sự cống hiến của mỗi tập thể và cá nhân tương ứng với vị trí quyền lực của nó trong hệ thống “phân phối và phân phối lại”. Điều đáng nói là hệ thống “phân phối và phân phối lại” là đặc trưng cho mọi nền kinh tế chỉ huy ở mức độ “tập trung hoá” càng cao thì hệ thống đó càng phình ra. Có nhiều doanh nghiệp lớn mà sản phẩm của nó không đáp ứng đủ nhu cầu của người tiêu dùng. Vì vậy nền kinh tế đó sẽ gặp khó khăn lớn. Ngược lại trong nền kinh tế đang phát triển, nơi mà sự tồn tại của khu vực vô hình ngăn cản mọi nỗ lực gia tăng mức độ tập trung hoá quản lý kinh tế thì quan hệ thị trường có thể phát triển một cách tự phát. Quá trình cải cách tự phát như vậy thường nảy sinh khi những ảnh hưởng bất lợi của hệ thống “phân phối-phân phối lại” làm cạn kiệt mọi nguồn lực hiện có để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của dân cư. Tuy nhiên, cải cách tự phát không thể khắc phục được một loạt các yếu điểm chẳng hạn như sự mở rộng các loại thị trường nơi mà giá cao hơn nhiều lần giá chính thức. Điều đó thúc đẩy gia tăng nạn tham nhũng, buôn lậu dẫn đến tình trạng thâm hụt ngân sách. Sự mất mát đối với vĩ mô càng nặng nề hơn vì các doanh nghiệp và hộ gia đình đổ xô vào đầu tư vàng và ngoại tệ mạnh. Kết quả là tỷ lệ tiết kiệm và đầu tư nội địa và mất cân đối với nền kinh tế tự nó đi chệch khỏi trạng thái cân bằng và ngày càng lao sâu vào khủng hoảng. Đó chính là điều xảy ra với Việt Nam năm 1985. Khi tình hình kinh tế xấu đi đã buộc chính phủ phải tiến hành cuộc cải cách đổi thời “giá-lương tiền” nhằm ổn định lại nền kinh tế. Do những hậu quả mà cơ chế kế hoạch hoá tập trung để lại cho nền kinh tế Việt Nam, do xu hướng phát triển kinh tế theo cơ chế thị trường trên thế giới, do tính năng động của cơ chế thị trường , tất cả những yếu tố đó trở thành yếu tố khách quan của sự chuyển đổi nền kinh tế Việt Nam. Cải cách kinh tế Việt Nam nămg1986 đã đem lại một số thành tựu đáng khích lệ như : Nâng cao đời sống nhân dân, tăng tính năng động của nền kinh tế, xoá bỏ tính bao cấp, trì trệ của cơ chế cũ, bước đầu phát huy được nội lực, kiềm chế và đẩy lùi lạm phát. Từng bước thực hiện quá trình mang tính quy luật của bước chuyển đổi nền kinh tế tập trung quan liêu bao cấp sang cơ chế thị trường có điều tiết vĩ mô của Nhà nước. Với tự do hoá thương mại và tự do hoá giá cả là nhân tố trung tâm đột phá từng bước tiến tới cơ chế thị trường đích thực. Cơ chế này phát huy vai trò điều tiết của thị trường, hình thành bước đầu một thị trường cạnh tranh, làm cho hàng hoá được lưu thông trong suốt, cung cầu được cân đối, thoát khỏi tình trạng khủng hoảng thiếu, giá cả ổn định dần, lạm phát được ngăn chặn. Cơ chế thị trường đã góp phần giải phóng lực lượng sản xuất, phát huy tính tự chủ của hộ kinh tế và chủ doanh nghiệp. Ngay phần lớn các doanh nghiệp Nhà nước cũng đạt được sự giải phóng khỏi các chỉ tiêu pháp lệnh để thích ứng theo nhu cầu thị trường. Cơ chế này cũng đã thúc đẩy việc phải xử lý những vấn đề mấu chốt làm đảo lộn cả hệ thống tư duy và quan điểm kinh tế cũ như vấn đề sở hữu. Với sự thừa nhận và đánh giá cao những thành tựu của nền kinh tế nhiều thành phần. Cơ chế thị trường nước ta còn thiếu đồng bộ, mang nhiều yếu tố tự phát, rối loạn, sản phẩm của một nền kinh tế chưa thoát khỏi khủng hoảng và cơ bản là sản xuất nhỏ, của sự yếu kém của bộ máy Nhà nước, tình trạng quan liêu, thiếu hiểu biết thậm chí trì trệ bảo thủ trước bước ngoặt chuyển đổi kinh tế. Trước hết cơ chế thị trường Việt Nam chưa tạo môi trường ổn định và an toàn cho sản xuất kinh doanh đặc biệt những yếu kém trong thể chế tài chính tiền tệ, tín dụng đang là lực cản của quá trình chuyển đổi, cơ chế thị trường thiếu đồng bộ. Sự chuyển biến khá mạnh mẽ trên thị trường chấp nhận tự do kinh doanh theo pháp luật, nhưng lại chưa giải quyết đầy đủ những tiền đề cơ bản khiến cho thị trường còn mang nhiều yếu tố tự phát. Cơ chế vận hành thô sơ, thô thiển, tạo điều kiện cho kiểu làm ăn bất chính. Cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước trong nền kinh tế định hướng xã hội chủ nghĩa là vấn đề hoàn toàn mới mẻ, chưa có tiền lệ trong lịch sử và không có mô hình vạch sẵn. Do vậy không thể ngay từ đầu hình dung toàn bộ các chi tiết của mô hình thị trường, cũng không thể vạch ngay được một lịch trình cứng nhắc của biến chuyển mà phải vừa thực hiện cơ chế thị trường cho phù hợp với hoàn cảnh lịch sử và điều kiện chính trị, kinh tế xã hội ở nước ta. Không áp dụng các liệu pháp xốc vừa là đặc điểm vừa là quan điểm quan trọng của quá trình chuyển đổi cơ chế kinh tế. Xuất phát từ đặc điểm kinh tế trong nước và quan hệ kinh tế với bên ngoài, chúng ta đã áp dụng cơ chế thị trường từng bước. Điều quan trọng là cơ chế này được nhân dân đồng tình và đã phát huy được hiệu quả . Vấn đề lợi nhuận trong nên kinh tế thị trường hiện nay. Kinh tế thị trường là kinh tế hàng hoá phát triển ở trình độ cao, là kiểu tổ chức kinh tế-xã hội là toàn bộ quá trình sản xuất đến tiêu dùng gắn liền với thị trường. Kinh tế thị trường không chỉ là công nghệ, kỹ thuật mà còn là quan hệ xã hội, không chỉ bao hàm hai yếu tố là lực lượng và quan hệ sản xuất. Kinh tế thị trường phụ thuộc vào hình thức sỡ hữu mà trong đó nó phụ thuộc vào chế độ sở hữu thống trị. Không có kinh tế thị trường chung chung, thuần tuý trừu tượng tách khỏi các hình thái kinh tế-xã hội, tách rời chế độ xã hội. Tích cực, tiêu cực của nền kinh tế thị trường đến đâu còn phụ thuộc vào chế độ xã hội, vai trò Nhà nước, chính sách xã hội của Nhà nước. Mục đích của kinh tế thị trường: Lợi nhuận là một mục đích của kinh tế thị trường. Kinh tế thị trường ở nước ta cũng nhằm mục đích lợi nhuận nhưng không theo đuổi lợi nhuận một cách đơn thuần mà xuất phát từ đặc điểm của nước ta là nước xã hội chủ nghĩa là không thay đổi. Vì vậy, chúng ta theo đuổi lợi nhuận nhưng phải đảm bảo hai nhiệm vụ: Bảo đảm hiệu quả kinh tế trong sản xuất kinh doanh nghĩa là sản xuất phải có lãi. Kết hợp giải quyết những vấn đề kinh tế xã hội. Xét cho đến cùng kinh tế thị trường cũng như các hình thức tổ chức kinh tế khác đều nhằm mục đích sản xuất đáp ứng đầy đủ mọi nhu cầu của con người, tức sản xuất đạt hiệu quả cao nhất. Điều đó thể hiện bởi lợi nhuận thu về cao. Kinh tế thị trường tạo ra các thị trường là nơi gặp gỡ giữa người bán và người mua để xác đinh ba yếu tố của sản xuất qua đó nâng cao tính năng động của nền kinh tế. Các giải pháp đạt mục tiêu trên. Chúng ta chủ trương chuyển qua nền kinh tế thị trường trên cơ sở ổn định chính trị; lấy ổn định chính trị làm tiền đề và điều kiện cho cải cách kinh tế. Mặt khác, cũng nhận thức rõ phải đổi mới mạnh mẽ trong lĩnh vực hành chính, trên cơ sở đổi mới quản lý của Nhà nước nâng cao chất lượng hiệu quả của quản lý cho phù hợp với điều kiện kinh tế thị trường mà tiếp tục ổn định chính trị đưa cải cách tiến lên một bước phát triển mới. Thể hiện kinh tế mà trong đó thị trường và các quan hệ thị trường ngày càng đóng vai trò quyết định đối với sản xuất và kinh doanh và phân phối tài nguyên quốc gia dưới sự quản lý vĩ mô của Nhà nước nền kinh tế nhiều thành phần thông qua cạnh tranh, liên kết hợp tác có trình độ xã hội hoá cao, thúc đẩy hài hoà giữa sản xuất và nhu cầu. Nền kinh tế vận hành theo các quy luật kinh tế khách quan và các chính sách kinh tế phù hợp đảm bảo thị trường thống nhất, mở rộng phục vụ mục tiêu tăng trưởng hiệu quả cân bằng và ổn định Nhà nước dùng luật pháp, kế hoạch định hướng và chính sách kinh tế dẫn dắt thị trường phát triển hùng mạnh, dùng chính sách phân phối và điều tiết đảm bảo phúc lợi cho toàn dân và thực hiện công bằng xã hội. Chương III ý nghĩa vấn đề nghiên cứu và ý kiến cá nhân Qua quá trình nghiên cứu ta thấy lợi nhuận là nhân tố ảnh hưởng trực tiếp là cơ sở cho mọi nền kinh tế. Và cùng với những hiểu biết về vai trò cũng như hạn chế của lợi nhuận áp dụng vào đặc điểm của cơ chế kinh tế cũng như đặc điểm về chính trị hoạt động nói lên sự thành công của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa không thể dừng lại ở tốc độ tăng trưởng mà đi kèm với tăng trưởng phải không ngừng nâng cao chất lượng cuộc sống với tiền lương và thu nhập kinh tế tăng trưởng mạnh, y tế, giáo dục phát triển, sự văn hoá giàu nghèo không làm ảnh hưởng lớn tới phúc lợi xã hội hay làm đảo lộn vị trí xã hội tương đối của đa dân chúng. Cơ chế thị trường không thể xuống cấp thậm chí tha hoá trong các lĩnh vực văn hoá, xã hội, các quan hệ và đạo đức truyền thống trong xã hội. Kết luận: Toàn bộ đề án đã một phần làm rõ được bản chất và nguồn gốc của lợi nhuận cũng như vài trò của nó trong nền kinh tế thị trường và sự vận dụng vào Việt Nam. Chúng ta thấy rằng việc theo đuổi lợi nhuận là một điều tất yếu trong quá trình phát triển kinh tế vì nó là một động lực thúc đẩy kinh tế phát triển. Tuy nhiên thực chất của vấn đề nảy sinh và sự tiêu cực trong văn hoá, xã hội, lối sống của người dân trong cơ chế mới ... Cũng như sự tăng lên về vấn đề ô nhiễm môi trường. Những vấn đề trên đặt ra một yêu cầu là tất cả chúng ta phải cùng cố gắng để góp phần đưa nền kinh tế phát triển, xã hội lành mạnh văn minh. Đặc biệt là những nhà kinh tế tương lai, chúng ta không thể đứng nhìn những mâu thuẫn nẩy sinh trong quá trình chuyển đổi mà chúng ta hãy nỗ lực hơn nữa trong học tập và lao động để có thể góp phần nhỏ bé của mình vào công cuộc xây dựng đất nước. Chúng ta mong đợi và tin tưởng rằng quá trình phát triển kinh tế của đất nước sẽ đi đến thắng lợi.