Đề tài Thực trạng về cơ chế điều hành tỷ giá ở Việt Nam

- 1 - MỤC LỤC MỞ ĐẦU trang 1 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ TỶ GIÁ HỐI ĐOÁI trang 3 1.1 Khái niệm tỷ giá trang 3 1.2 Các loại tỷ giá trang 4 1.2.1 Phân loại theo đối tượng trang 4 1.2.2 Tỷ giá thực và tỷ giá danh nghĩa trang 5 1.2.3 Tỷ giá kinh doanh ngoại tệ trang 6 1.3 Các cơ chế điều hành tỷ giá trang 7 1.3.1 Hệ thống tỷ giá cố định trang 7 1.3.2 Hệ thống tỷ giá thả nổi trang 7 1.3.3 Hệ thống tỷ giá hỗn hợp giữa cố định và thả nổi trang 8 1.3.4 Các chế độ tỷ giá hiện hành trang 9 1.4 Các nhân tố ảnh hưởng đến tỷ giá trang 13 1.4.1 Quan hệ cung cầu trang 13 1.4.2 Mức độ lạm phát trang 14 1.4.3 Lãi suất ngân hàng trang 15 1.4.4 Thu nhập tương đối trang 16 1.4.5 Kiểm soát của Chính phủ trang 16 1.4.6 Kỳ vọng trang 17 1.4.7 Những nhân tố khác trang 17 1.5 Ảnh hưởng của tỷ giá đến nền kinh tế trang 18 1.5.1 Tỷ giá hối đoái và ngoại thương trang 18 1.5.2 Tỷ giá hối đoái và sản lượng, công ăn việc làm, lạm phát trang 19 1.6 Kinh nghiệm điều hành của các quốc gia trang 20 1.6.1 Kinh nghiệm điều hành tỷ giá ở Trung Quốc trang 20 1.6.2 Kinh nghiệm điều hành tỷ giá ở Thái Lan trang 21 1.6.3 Kinh nghiệm điều hành tỷ giá ở Chi Lê trang 21 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG VỀ CƠ CHẾ ĐIỀU HÀNH TỶ GIÁ CỦA VIỆT NAM 2.1 Giai đoạn tỷ giá cố định trang 23 - 2 - 2.1.1 Giai đoạn trước năm 1989 trang 23 2.1.2 Giai đoạn 1989-1992 trang 28 2.2 Giai đoạn điều chỉnh theo tỷ giá liên ngân hàng trang 33 2.2.1 Từ 1993-1999 trang 33 2.2.2 Giai đoạn từ tháng 02/1999 đến nay trang 38 2.3 Nhận xét & yêu cầu hoàn thiện cơ chế điều hành tỷ giá của Việt Nam 2.3.1 Ưu nhược điểm trang 42 2.3.2 Yêu cầu hoàn thiện cơ chế điều hành tỷ giá trang 45 CHƯƠNG 3 XÂY DỰNG CƠ CHẾ ĐIỀU HÀNH TỶ GIÁ CỦA VIỆT NAM 3.1 Mục tiêu của chính sách tỷ giá trang 51 3.2 Lộ trình thực hiện cơ chế điều hành tỷ giá của Việt Nam trong gia đoạn 2005- 2015 3.2.1 Trong trung hạn (2005-2010) trang 54 3.2.2 Trong dài hạn trang 55 3.3 Những giải pháp hổ trợ cho lộ trình trang 57 3.3.1 Vận dụng dự báo tỷ giá trang 57 3.3.2 Chính sách lãi suất trang 58 3.3.3 Phối hợp các chính sách tài chính tiền tệ trang 59 3.3.4 Các giải pháp khác trang 66 KẾT LUẬN trang 68 PHỤ LỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO - 3 - PHẦN MỞ ĐẦU Trong một nền kinh tế thị trường mở, thương mại quốc tế trở thành phổ biến, việc thanh toán giữa các quốc gia với nhau phải sử dụng tiền tệ của nước này hay nước khác. Để thực hiện việc chuyển đổi tiền tệ như vậy, các quốc gia phải dựa vào tỷ giá hối đoái. Như chúng ta đã biết, tỷ giá hối đoái là một công cụ kinh tế vĩ mô chủ yếu để điều tiết cán cân thương mại quốc tế theo mục tiêu đã định trước của một quốc gia. Việc thay đổi tỷ giá sẽ ảnh hưởng đến các lĩnh vực, các doanh nghiệp có thu chi ngoại tệ từ đó ảnh hưởng đến toàn bộ nền kinh tế... Tỷ giá hối đoái không chỉ có tác động đến giá cả hàng hóa trong nước, mà còn tác động rất lớn xuất nhập khẩu hàng hóa, cũng như đến xuất nhập khẩu tư bản (vốn). Vì vậy, nó tác động đến toàn bộ nền kinh tế quốc dân. Với những tác động lớn như vậy của tỷ giá đến nền kinh tế làm cho các nhà quản lý nhà nước ở mọi quốc gia đều muốn quản lý, điều tiết tỷ giá, sử dụng tỷ giá như một công cụ điều tiết nền kinh tế theo những mục tiêu kinh tế-xã hội đã vạch ra. Đối với nước ta, một nước đang trong giai đoạn tăng trưởng và phát triển, tiến tới hội nhập càng đòi hỏi phải xác định một chính sách tỷ giá hối đoái thích hợp để có thể khuyến khích, tận dụng nguồn lực sản xuất trong và ngoài nước, thúc đẩy các hoạt động thương mại, du lịch, kiều hối... góp phần tích cực cho phát triển kinh tế, cho sự nghiệp công nghiệp hóa-hiện đại hóa đất nước. Đối tượng & phạm vi nghiên cứu của đề tài: Những vấn đề lý luận và thực tiễn về tỷ giá hối đoái và cơ chế điều hành tỷ giá của Việt Nam trong thời gian qua, đồng thời nghiên cứu kinh nghiệm sử dụng tỷ giá hối đoái trong xây dựng và phát triển kinh tế của một số nước trên thế giới. - 4 - Phương pháp nghiên cứu: Đề tài dựa trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng, duy vật lịch sử cùng với các phương pháp tổng hợp, phân tích, so sánh, đối chiếu... đồng thời kết hợp với các học thuyết kinh tế hiện đại, kinh nghiệm điều hành tỷ giá hối đoái của một số nước, từ đó đưa ra phương hướng hoàn thiện cơ chế điều hành tỷ giá của nước ta. Vì vấn đề tỷ giá là một vấn đề phức tạp nên nội dung của đề tài chỉ giới hạn nghiên cứu tỷ giá ở góc độ: Lựa chọn chế độ tỷ giá và Điều chỉnh tỷ giá. Nội dung nghiên cứu chủ yếu của đề tài bao gồm 3 chương: - Chương 1: Tổng quan về tỷ giá hối đoái. - Chương 2: Thực trạng về cơ chế điều hành tỷ giá ở Việt Nam. - Chương 3: Lộ trình thực hiện cơ chế quản lý tỷ giá hối đoái của Việt Nam trong giai đoạn 2005-2015. Ý nghĩa khoa học & thực tiễn của đề tài: Qua việc nghiên cứu lý luận về tỷ giá, học hỏi kinh nghiệm điều hành của các nước khác nhau trên thế giới, cùng với thực tiễn điều hành tỷ giá ở Việt Nam trong những năm qua, tìm ra những tồn tại, vướng mắc và đưa ra biện pháp khắc phục nhằm hoàn thiện cơ chế điều hành tỷ giá của Việt Nam trong giai đoạn hiện nay để có thể sử dụng hiệu quả hơn công cụ điều tiết này thúc đẩy kinh tế phát triển. Đồng thời, đưa ra lộ trình thực hiện cơ chế điều hành tỷ giá cho Việt Nam từ nay đến năm 2015. Với sự cố gắng và mong muốn hoàn thành tốt đề tài nghiên cứu nhưng đề tài không tránh khỏi những hạn chế và sai sót. Rất mong nhận được sự chỉ dẫn và đóng góp của quí Thầy Cô và bạn bè. - 5 - CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ TỶ GIÁ HỐI ĐOÁI 1.1 KHÁI NIỆM TỶ GIÁ Đã từ lâu việc trao đổi mua bán không chỉ giới hạn trong phạm vi một nước mà có sự tham gia của nhiều quốc gia khác nhau. Khi đó, các quan hệ thanh toán, tín dụng trong giao dịch ngoại thương giữa các bên đòi hỏi phải sử dụng đơn vị tiền tệ của một trong hai nước nhưng cũng có thể là đồng tiền của nước thứ ba. Vì vậy, vấn đề chuyển đổi đồng tiền nước này sang tiền nước khác để xác định giá trị giao dịch, thanh toán có ý nghĩa rất quan trọng. Muốn thực hiện việc chuyển đổi đó phải dựa vào một mức qui đổi xác định, hay nói cách khác là phải dựa vào tỷ giá hối đoái. Tùy theo từng thời kỳ và phương pháp tiếp cận người ta đưa ra nhiều khái niệm khác nhau về tỷ giá. Theo quan điểm cổ điển thì tỷ giá hối đoái là tỷ lệ so sánh ngang giá (ngang giá vàng) giữa đồng tiền của hai nước. Còn theo quan điểm kinh tế hiện đại, tỷ giá hối đoái là giá mà người ta phải trả khi mua hoặc bán một ngoại tệ. Và trên thị trường ngoại hối, tỷ giá là giá cả của tiền tệ nước này được tính bằng đơn vị tiền tệ nước khác. Như vậy, tỷ giá hối đoái là sự so sánh mối tương quan giá trị giữa hai đồng tiền với nhau; hay đó là giá chuyển đổi của một đồng tiền nước này trong quan hệ so sánh với các đồng tiền khác. Còn ở Việt Nam, theo mục 8/ điều 4, nghị định số 63/1998 của Chính phủ: “Tỷ giá hối đoái là giá cả của một đơn vị tiền tệ nước ngoài tính bằng đơn vị tiền tệ của Việt Nam”. Chúng ta định nghĩa tỷ giá theo quan điểm hiện đại, tỷ giá là giá cả, là số tiền mà chúng ta phải trả (nhận được) khi chúng ta mua (bán) một ngoại tệ nào đó. Cách định nghĩa này dựa vào phương pháp yết giá trực tiếp lấy ngoại tệ là - 6 - đồng yết giá, còn nội tệ là đồng định giá hay nói khác hơn là lấy ngoại tệ làm một đơn vị để so sánh với số lượng tiền tệ trong nước. Ví dụ: Ngày 23/05/2005, tại Việt Nam 1USD = 15.845 VND 1AUD = 11.884 VND 1EUR = 19.776 VND 1GBP = 28.792 VND 1HKD = 2.018 VND 1SGD = 9.474 VND 1.2 CÁC LOẠI TỶ GIÁ Có nhiều loại tỷ giá khác nhau tùy theo cách phân loại 1.2.1 Phân loại theo đối tượng - Tỷ giá chính thức: là tỷ giá do Ngân hàng Trung ương của mỗi nước công bố, nó phản ánh chính thức về giá trị đối ngoại của đồng nội tệ. Trên cơ sở tỷ giá chính thức cộng hay trừ biên độ để có thể ấn định tỷ giá mua, bán ngoại tệ. Tỷ giá chính thức được dùng để tính thuế xuất nhập khẩu, trả nợ nước ngoài và các hoạt động có liên quan. Nó làm cơ sở để các ngân hàng thương mại xác định tỷ giá mua bán ngoại tệ. Nó còn là tỷ giá chuẩn để hình thành các tỷ giá trên thị trường. Tỷ giá chính thức là công cụ mạnh mẽ để điều chỉnh các hoạt động của nền kinh tế đặc biệt trong lĩnh vực ngoại thương. - Tỷ giá thị trường: là loại tỷ giá được hình thành trên thị trường ngoại tệ một cách công khai và hợp pháp. Tỷ giá thị trường bị chi phối bởi quan hệ cung cầu về ngoại hối. Trong tỷ giá thị trường phân biệt hai loại tỷ giá: y Tỷ giá mở cửa: tỷ giá được công bố vào lúc thị trường giao dịch ngoại hối mở cửa hoạt động. - 7 - y Tỷ giá đóng cửa: tỷ giá hình thành vào thời điểm cuối cùng của phiên giao dịch ngoại tệ, đây là tỷ giá phản ánh quan hệ cung cầu về ngoại tệ trên thị trường ngoại hối. 1.2.2 Tỷ giá thực và tỷ giá danh nghĩa - Tỷ giá hối đoái danh nghĩa là khái niệm đo lường giá cả tương quan của hai đồng tiền. Tỷ giá danh nghĩa chính là giá của một đồng tiền được biểu thị thông qua đồng tiền khác mà không đề cập đến tương quan sức mua hàng hóa và dịch vụ giữa chúng. Tỷ giá hối đoái danh nghĩa gồm tỷ giá hối đoái niêm yết trên các thị trường hối đoái thế giới, tỷ giá chính thức công bố tại các Ngân hàng, tỷ giá thị trường tự do không nằm trong kiểm soát của Nhà nước (tỷ giá không chính thức). - Tỷ giá hối đoái thực được điều chỉnh bởi tương quan giá cả trong nước và giá cả ngoài nước. Khi tỷ giá danh nghiã tăng hay giảm không có nghĩa là gia tăng hay sụt giảm sức cạnh tranh thương mại quốc tế. Nhưng tỷ giá hối đoái thực đại diện cho khả năng cạnh tranh quốc tế của một quốc gia. Tỷ giá hối đoái thực là tương quan giữa giá cả của hàng mậu dịch và giá cả của hàng phi mậu dịch. Tùy theo phương pháp yết giá tiền tệ của từng quốc gia, tỷ giá hối đoái thực được tính như sau: y Yết giá gián tiếp: Nội tệ là đồng yết giá, ngoại tệ là đồng định giá. Phương pháp này thường được dùng ở một số nước như Anh, Mỹ, Úc... Khi đó, công thức tính tỷ giá hối đoái thực: RER = *CIP CIP x NER1 Trong đó: NER1: Tỷ giá danh nghĩa tính bằng số đơn vị ngoại tệ trên số đơn vị nội tệ CPI: Mức giá trong nước CPI*: Mức giá nước ngoài - 8 - y Yết giá trực tiếp: Ngoại tệ là đồng yết giá còn nội tệ là đồng định giá. Phương pháp này được sử dụng ở các nước còn lại và dĩ nhiên ở nước ta cũng dùng phương pháp yết giá này (như đã đề cập trong phần 1.1). Ta có công thức tính tỷ giá thực như sau: RER = CPI *CPI x NER2 Trong đó: NER2: Tỷ giá danh nghĩa tính bằng số đơn vị nội tệ trên số đơn vị ngoại tệ CPI: Mức giá trong nước CPI*: Mức giá nước ngoài Như vậy, trong trường hợp này nếu mức giá hàng hóa trong nước bằng với mức giá hàng hóa nước ngoài, thì tỷ giá thực sẽ bằng với tỷ giá giao ngay trên thị trường, nghĩa là tỷ giá danh nghĩa sẽ bằng với tỷ giá thực. Còn nếu mức giá hàng hóa trong nước lớn hơn mức giá hàng hóa nước ngoài thì tỷ giá thực sẽ nhỏ hơn tỷ giá giao ngay trên thị trường và ngược lại. 1.2.3 Tỷ giá kinh doanh ngoại tệ Đó là tỷ giá do các ngân hàng, các tổ chức được phép kinh doanh ngoại tệ công bố gồm: tỷ giá mua và tỷ giá bán, trong các loại đó có phân biệt tỷ giá tiền mặt, tỷ giá chuyển khoản. Ngoài ra, còn tồn tại nhiều loại tỷ giá trong giao dịch kinh doanh ngoại tệ như: - Tỷ giá điện hối: là tỷ giá mua bán ngoại hối trong đó ngân hàng chuyển tiền bằng điện. Tỷ giá này nhanh chóng và chính xác, là cơ sở để xác định các loại tỷ giá khác. - Tỷ giá thư hối: là tỷ giá mua bán trong đó ngân hàng chuyển tiền bằng thư, tỷ giá thư hối thường thấp hơn tỷ giá điện hối. - Tỷ giá giao ngay (Spot): tỷ giá áp dụng cho ngày hôm nay nhưng giao dịch ngoại tệ trong vòng 2 ngày sau đó. - 9 - - Tỷ giá kỳ hạn (Forward): tỷ giá áp dụng cho ngày giao dịch ngoại tệ trong tương lai sau ngày thỏa thuận giao dịch từ 1-12 tháng. - Tỷ giá chéo: là tỷ giá giữa hai đồng tiền được xác định thông qua một đồng tiền khác làm trung gian. Công thức tính: A/B = A/C * C/B Ví dụ: 1USD = 15.750 VND và 1AUD = 12.000 VND, thì USD/AUD = USD/VND * VND/AUD = USD/VND * 1/ AUD/ VND = 15.750/ 12000= 1,3125 1.3 CÁC CƠ CHẾ ĐIỀU HÀNH TỶ GIÁ Không phải ngay từ đầu các cơ chế điều hành tỷ giá được xác định và hình thành (Phụ lục1) mà chúng đã trãi qua nhiều biến cố cũng như nhiều thay đổi, và được phân chia như sau. 1.3.1 Hệ thống tỷ giá cố định Trong một hệ thống tỷ giá hối đoái cố định, tỷ giá hối đoái được giữ không đổi hoặc chỉ được phép cho dao động trong một phạm vi rất hẹp. Nếu một tỷ giá hối đoái bắt đầu dao động quá nhiều, các chính phủ có thể can thiệp để duy trì tỷ giá hối đoái trong vòng giới hạn của phạm vi này. Trong môi trường tỷ giá hối đoái cố định, nhiệm vụ quản lý của các công ty đa quốc gia trở nên dễ dàng hơn vì không cần quan tâm nhiều đến sự biến động của tỷ giá. Nhưng ngược lại chính phủ lại gặp nhiều khó khăn trong việc điều hành và quản lý tỷ giá. 1.3.2 Hệ thống tỷ giá thả nổi Tỷ giá thả nổi tự do là tỷ giá mà mức của nó được hình thành tự phát trên thị trường, do quan hệ cung cầu quyết định, bị tác động bởi thay đổi mức giá, các mức lãi suất khác nhau và tăng trưởng kinh tế, không có sự can thiệp của chính phủ. Như vậy, theo hệ thống này, các công ty đa quốc gia phải dành nhiều thời gian cho việc tính toán và quản lý các rủi ro do dao động tỷ giá. Còn Chính phủ - 10 - chỉ tham gia thị trường ngoại hối với tư cách là một thành viên bình thường, có nghĩa là Chính phủ có thể mua vào hoặc bán ra một ngoại tệ nào đó phục vụ cho mục đích của Chính phủ chứ không nhằm mục đích can thiệp lên tỷ giá. Cơ chế này có nhưng ưu điểm: - Chế độ tỷ giá thả nổi cách ly những tác động dây chuyền của quốc gia này với quốc gia khác. Các vấn đề một nước gặp như lạm phát, thất nghiệp... không nhất thiết sẽ lây nhiễm sang các nước khác trong môi trường tỷ giá hối đoái thả nổi tự do. (Phụ lục 2) - Một lợi điểm khác của tỷ giá thả nổi tự do là các ngân hàng trung ương không bị đòi hỏi phải liên tục duy trì tỷ giá hối đoái trong biên độ đã định. Vì vậy, họ không bị buộc phải thực hiện một chính sách can thiệp có thể tạo nên những tác động không thuận lợi đối với nền kinh tế chỉ để kiểm soát tỷ giá. Hơn nữa, các chính phủ có thể thực thi những chính sách mà không cần bận tâm là các chính sách đó có duy trì được tỷ giá trong biên độ quy định hay không. Nếu tỷ giá không được phép thả nổi, các nhà đầu tư sẽ đầu tư vốn của mình vào bất cứ nước nào có lãi suất cao nhất. Điều này có thể sẽ làm cho chính phủ của các nước có lãi suất thấp hạn chế vốn của các nhà đầu tư đem ra khỏi nước mình. Như vậy, sẽ có nhiều hạn chế dòng vốn và hiệu quả của thị trường tài chính bị giảm sút. 1.3.3 Hệ thống tỷ giá hỗn hợp giữa cố định và thả nổi Là tỷ giá thả nổi nhưng có sự can thiệp của Chính phủ để tác động đến tỷ giá hối đoái phục vụ chiến lược chung của nước mình. Trong chế độ tỷ giá thả nổi tự do, Chính phủ giữ thái độ thụ động, để cho thị trường quyết định giá trị đồng tiền nước mình. Trên thực tế ít có nước nào thả nổi tự do mà trái lại họ can thiệp bằng những công cụ tài chính, dự trữ ngoại tệ, chính sách kinh tế, kể cả giải pháp hành chính.... - 11 - Loại hình tyœ giá này hiện đang được áp dụng ơœ hầu hết các nước, tuy nhiên mức độ điều tiết cuœa mỗi nước mỗi khác với những đặc trưng đa dạng phù hợp với đặc điểm của từng quốc gia. Đến nay nó tồn tại dước các hình thức sau. 1.3.4 Các chế độ tỷ giá hiện hành c Thả nổi hoàn toàn (Free Float, Independently Float) Nhà nước không can thiệp vào thị trường ngoại hối, tỷ giá hối đoái do cung cầu thị trường quyết định. Khi xảy ra biến động, tỷ giá sẽ tự điều chỉnh thông qua cung cầu thị trường. Trên thực tế không có quốc gia nào trên thế giới có chế độ tỷ giá thả nổi hoàn toàn. d Thả nổi có quản lý không xác định đường đi tỷ giá (Managed float without pre-announced path) Trong chế độ tỷ giá này, Ngân hàng Trung ương thỉnh thoảng can thiệp vào thị trường ngoại hối. Nếu can thiệp trực tiếp, sẽ làm thay đổi cơ cấu của dự trữ ngoại tệ (tuỳ thuộc vào can thiệp hữu hiệu hay vô hiệu). Nếu can thiệp gián tiếp, dự trữ ngoại tệ sẽ không thay đổi. e Vùng mục tiêu (Target Zone) Ngân hàng Trung ương xác định một biên độ danh nghĩa cố định để tỷ giá hối đoái dao động. Nếu thị trường đẩy tỷ giá ra ngoài biên độ, thì Ngân hàng Trung ương sẽ can thiệp để đưa tỷ giá trở về phạm vi biên độ ban đầu. Độ rộng của biên độ sẽ xác định mức độ thả nổi hoặc mức độ cố định mà hệ thống hối đoái nước đó đang theo đuổi. Chẳng hạn trước đây, theo qui định của cơ chế tỷ giá hối đoái trong Cộng đồng châu Âu, nếu quốc gia nào có biên độ là +/-2.25% thì hệ thống tỷ giá nước đó được xem là cố định, còn biên độ trong khoảng +/-25% thì hệ thống tỷ giá đó được xem như thả nổi. Chế độ vùng mục tiêu có một lợi thế là kết hợp ưu điểm của cả chế độ tỷ giá thả nổi và cố định. Khi hệ thống hoạt động trong biên độ, tỷ giá hối đoái theo vùng mục tiêu có thể đóng vai trò hấp thụ những đột biến đối với nền kinh tế. - 12 - Ngoài ra, việc qui định biên độ còn tạo ra độ tin cậy đối với hệ thống vì vậy làm tăng yếu tố kỳ vọng và giảm rủi ro do đột biến gây ra. Tuy nhiên, chế độ tỷ giá theo vùng mục tiêu rất dễ bị tấn công bởi đầu cơ tỷ giá, đặc biệt là khi biên độ qui định quá hẹp, khi các biến số thực của nền kinh tế và các chính sách vĩ mô trong nước không còn phù hợp với biên độ. Việc qui định lại biên độ nhiều lần có thể làm suy giảm lòng tin vào chính sách tỷ giá của quốc gia và tạo ra sự bất ổn kinh tế. f Biên độ hạ dần (Sliding Band) Đây là chế độ tỷ giá theo vùng mục tiêu có thể điều chỉnh được. Ngân hàng Trung ương tuy không cam kết bảo vệ biên độ cho trước nhưng vẫn can thiệp từng thời kỳ để điều chỉnh biên độ khi cần thiết. Vì vậy, các nền kinh tế có tỷ lệ lạm phát cao có thể áp dụng chế độ tỷ giá này bằng cách xác định biên độ và điều chỉnh nhằm tránh tỷ giá hối đoái lên quá cao. Tuy vậy, khó xác định biên độ hợp lý, tạo ra tình thế không chắc chắn chính sách tùy ý mà Ngân hàng Trung ương phải đi theo. g Biên độ dịch chuyển dần (Crawling Band) Trong chế độ tỷ giá hối đoái theo biên độ dịch chuyển, Ngân hàng Trung ương xác định một biên độ luôn dịch chuyển theo 2 cách: - Xác định biên độ dịch chuyển “nhìn về phía sau” tức là biên độ được xác nhận dựa trên sự chênh lệch lạm phát trong quá khứ. - Xác định biên độ dịch chuyển “nhìn về phía trước” tức là dựa trên tỷ lệ lạm phát kỳ vọng trong tương lai, hoặc biên độ được sử dụng theo một mức nào đó mà Ngân hàng Trung ương nhắm đến. Ngân hàng Trung ương xác định biên độ mà không cần phải nhiều lần điều chỉnh để đạt đến vị trí cân bằng trung tâm. Tuy nhiên, biên độ nhìn về phía sau có thể dẫn đến lạm phát cao hơn, còn biên độ nhìn về phía trước có thể làm cho tỷ giá hối đoái được định quá cao do đồng tiền được định vượt giá trị thực của nó. - 13 - h Chế độ tỷ giá cố định có dịch chuyển dần theo biên độ (Crawling Peg) Đây là chính sách tỷ giá hối đoái được xem là giải pháp để phá giá từng bước đồng tiền của một quốc gia. Ngân hàng Trung ương ấn định một mức tỷ giá cố định đồng thời cho phép thị trường giao dịch với một biên độ cộng trừ, dao động từ hẹp đến rộng tùy theo mức độ phá giá đồng tiền. Trong chế độ tỷ giá hối đoái này, ngân hàng Trung ương có thể sử dụng nhiều chỉ tiêu kinh tế để ấn định tỷ giá danh nghĩa. Thông thường, chế độ tỷ giá cố định theo biên độ dịch chuyển dùng để giảm lạm phát như trong trường hợp biên độ “nhìn về phía sau”. Ngoài ra, tỷ giá danh nghĩa luôn được điều chỉnh theo kiểu “nhích dần” từng bước và tổng mức điều chỉnh sau khi được xác định sẽ được chia ra nhiều tỷ lệ khác nhau và được điều chỉnh dần xuyên suốt trong một thời kỳ. Chẳng hạn, nếu Ngân hàng Trung ương có kế hoạch phá giá VND 6% trong một năm thì có thể chia thành 12 tháng, mỗi tháng điều chỉnh 0,5%. Chế độ cố định điều chỉnh dần là một trong những hình thức của chế độ tỷ giá hối đoái cố định, vì vậy giúp kiểm soát lạm phát hiệu quả và tạo ra tâm lý an toàn, tin tưởng. Tuy nhiên, chế độ này cũng bộc lộ nhược điểm: - Nếu dự trữ ngoại tệ không đầy đủ thì tỷ giá cố định này có thể sụp đổ do không đủ khả năng bảo vệ mức điều chỉnh mà Ngân hàng Trung ương xác định trước. - Rất dể tiêu hao ngoại tệ để bảo vệ mục tiêu điều chỉnh. - Đường đi của tỷ giá được xác định trước, thường là đúng theo kỳ vọng nên thường tạo ra tâm lý găm giữ ngoại tệ, tạo áp lực thiếu hụt ngoại tệ trên thị trường. i Chế độ tỷ giá cố định có điều chỉnh (Fixed but adjustable Rate) Tuy chính thức cố định tỷ giá nhưng Ngân hàng Trung ương sẽ không đưa ra cam kết nào để duy trì tỷ giá cố định đã công bố. Ngoài ra, Nhà nước cũng không thông qua chính sách tài chính tiền tệ để đảm bảo rằng các chính sách tài chính - 14 - này sẽ phục vụ cho mục đích cố định tỷ giá. Vì vậy, Nhà nước có thể can thiệp vào tỷ giá khi thấy cần thiết để duy trì ổn định các mục tiêu kinh tế vĩ mô khác. Do tính chất can thiệp khi thấy cần thiết nên Hệ thống tỷ giá cố định có điều chỉnh tuy cố định nhưng vẫn có thể linh hoạt. Trong chế độ này, áp lực thị trường có thể tạo nguy cơ lạm phát khi điều chỉnh lại tỷ giá. Ngoài ra, thị trường sẽ không đoán được tín hiệu hoạt động can thiệp của Chính phủ. j Chế độ tỷ giá với cơ chế hội đồng tiền tệ (Currency Board) Trong chế độ này, Hội đồng tiền tệ (thay cho Ngân hàng Trung ương) cố định tỷ giá theo “một ngoại tệ neo” và cam kết trong dài hạn bảo vệ tỷ giá theo luật định đã thông qua trước, ngay cả phải hy sinh các mục tiêu tiền tệ khác. Bên cạnh đó, Nhà nước còn đảm bảo khả năng chuyển đổi đồng tiền nước mình để lấy “nogại tệ neo” theo tỷ giá cố định vào bất cứ lúc nào. Để làm được điều này, Nhà nước phải có lượng ngoại tệ đủ mạnh, tối thiểu phải tương với tổng tiền mặt đang lưu thông trong nước. Cơ chế này là giải pháp tốt nhất để kiềm chế lạm phát đối với quốc gia có tỷ lệ lạm phát phi mã. Nền kinh tế theo cơ chế này sẽ có lãi suất thấp, đây là yếu tố quan trọng kích thích đầu tư phát triển kinh tế. Vì mục tiêu của chế độ này là cố định tỷ giá nên các quốc gia sẽ phải trả giá đối với các mục tiêu kinh tế khác. Hội đồng tiền tệ lập ra để thay thế Ngân hàng Trung ương nên một số chức năng quan trọng của Ngân hàng Trung ương không còn nữa, chẳng hạn như chức năng “người cho vay cuối cùng” đối với ngân hàng thương mại. k Chế độ tỷ giá đô-la hóa toàn diện (Full Dollarization) Trường hợp cực độ của hội đồng tiền tệ là đô-la hóa toàn diện. Nhà nước từ bỏ nội tệ và thay thế bằng một ngoại tệ mạnh, thường là đô-la Mỹ nên gọi là đô- la hóa và cam kết đi theo chế độ tỷ giá đô-la hóa trong dài hạn. Như vậy, nhà - 15 - nước không còn quyền tự chủ trong chính sách tiền tệ và càng không thể can thiệp vào chính sách tiền tệ của Mỹ. Mức độ linh hoạt điều chỉnh tỷ giá hối đoái cũng có thể được sắp xếp theo thứ tự từ (1) đến (9) như trên, và tỷ giá càng cố định thì việc điều hành tỷ giá càng trở nên khó khăn và ngược lại. Theo báo cáo của Quỹ Tiền Tệ Quốc Tế thì xu hướng tỷ giá hối đoái hiện nay là “đi về hai cực” và nhóm theo chế độ tỷ giá trung dung có xu hướng ngày càng giảm đi và tiến về hai cực, tức là hoặc đi về cố định tỷ giá hoặc thả nổi tỷ giá. Xu hướng này không chỉ xảy ra đối với các nền kinh tế hội nhập cao mà xảy ra đối với hầu hết các quốc gia. 1.4 CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỰ BIẾN ĐỘNG CỦA TỶ GIÁ Trong giai đoạn hiện nay, tỷ giá hối đoái rất nhạy cảm với tình hình kinh tế chính trị xã hội, nó thường xuyên biến động, biến động hàng ngày, hàng giờ và nó chịu ảnh hưởng bởi nhiều nhân tố: tốc độ lạm phát, tình hình cung cầu ngoại tệ, lãi suất ngân hàng, chính sách kinh tế, kể cả các sự kiện chính trị xã hội, thiên tai.... đặc biệt là chỉ số của nước Mỹ. 1.4.1 Quan hệ Cung Cầu Khi có sự thay đổi trong lượng cung ứng hoặc lượng cầu về ngoại tệ của quốc gia có nghĩa là đường cầu hay đường cung ngoại tệ sẽ bị dịch chuyển, từ đó tạo lập một tỷ giá hối đoái cân bằng mới trên thị trường ngoại hối. Có rất nhiều nhân tố tác động đến sự thay đổi cung cầu ngoại tệ: xuất nhập khẩu, đầu tư, dự trữ ngoại hối, can thiệp của chính phủ.... Cung ngoại tệ có nguồn gốc từ xuất khẩu, từ việc nước ngoài đầu tư vào thị trường trong nước và mua tài sản trong nước. Cầu ngoại tệ xuất phát từ nhu cầu nhập khẩu, từ việc đầu tư ra nước ngoài và mua tài sản của nước ngoài. Trong điều kiện kinh tế thị trường, tỷ giá được hình thành là tỷ giá tại đó cung và cầu ngoại tệ cân bằng trên thị trường tiền tệ. Nếu nhập khẩu của một quốc gia tăng, nghĩa là nhu cầu về ngoại tệ tăng lớn hơn cung ngoại tệ khi đó giá ngoại tệ sẽ - 16 - tăng khi những điều kiện khác không đổi. Ngược lại, nếu xuất khẩu gia tăng làm cho cung ngoại tệ tăng lên lớn hơn cầu ngoại tệ thì giá ngoại tệ sẽ giảm. Hình 1: Ảnh hưởng của Cung-Cầu đến sự hình thành tỷ giá P Q D’ S D S’ 1.50 1.60 1.55 Bên cạnh hoạt động xuất nhập khẩu còn có những chính sách thuế, chính sách bảo hộ. Do đó, chỉ cần một trong những chính sách này có sự thay đổi cũng dẫn đến sự thay đổi trong cung cầu ngoại tệ, từ đó dẫn đến sự thay đổi trong tỷ giá. Chẳng hạn, khi Chính phủ gia tăng thuế đối với hàng nhập khẩu sẽ làm cho giá hàng nhập khẩu gia tăng, trong điều kiện mặt hàng này co giản theo giá sẽ dẫn đến nhu cầu đối với hàng hóa này giảm. Việc giảm nhu cầu hàng nhập khẩu có nghĩa là giảm nhu cầu về ngoại tệ, cho nên giá của đồng ngoại tệ sẽ giảm đi hay nói khác hơn là đồng nội tệ tăng giá. Ngoài ra, khi Chính phủ có nhu cầu gia tăng dự trữ ngoại hối quốc gia sẽ làm cho nhu cầu ngoại tệ tăng, từ đó tỷ giá sẽ tăng và ngược lại. 1.4.2 Mức độ lạm phát Dùng lý thuyết ngang giá sức mua, ta có thể đánh giá tác động có thể có của lạm phát với tỷ giá hối đoái. Lý thuyết ngang giá sức mua (Phụ lục 3) cho rằng tỷ giá hối đoái cân bằng sẽ điều chỉnh cùng một mức độ chênh lệch trong tỷ lệ lạm phát của hai nước. - 17 - 1.4.3 Lãi suất ngân hàng * Lãi suất tương đối: Thay đổi lãi suất tương đối tác động đến đầu tư chứng khoán nước ngoài, và chính sự thay đổi này lại ảnh hưởng đến cung và cầu tiền và vì thế ảnh hưởng đến tỷ giá hối đoái. Giả định rằng lãi suất của Mỹ tăng trong khi lãi suất của Anh không thay đổi. Khi đó, các công ty Mỹ có khả năng sẽ giảm nhu cầu của họ đối với đồng bảng Anh vì giờ đây lãi suất của Mỹ hấp dẫn hơn một cách tương đối so với lãi suất của Anh, và vì thế có ít đầu tư vào các khoản ký gởi tại ngân hàng Anh. Tuy nhiên, giờ đây lãi suất của Mỹ hấp dẫn hơn đối với các công ty Anh với khoản tiền vượt trội nên cung bảng Anh (bởi các công ty Anh) sẽ tăng khi họ thiết lập nhiều khoản ký gởi hơn vào ngân hàng Mỹ. Do một sự chuyển dịch vào bên trong của đường cầu bảng Anh và sự dịch chuyển ra phía ngoài của đường cung bảng Anh nên tỷ giá cân bằng sẽ giảm. Hình 2: Ảnh hưởng của Lãi suất đến sự hình thành tỷ giá S D D’ S’ 1.50 1.55 Giá trị đồng bảng Anh Số lượng đồng bảng Anh * Lãi suất thực: Nếu lãi suất cao có thể thu hút dòng vốn nước ngoài đầu tư vào các chứng khoán có lãi suất cao thì lãi suất cao này có thể phản ánh dự kiến lạm phát cao. Vì lạm phát cao có thể đặt áp lực giảm giá lên đồng tiền của nước đó nên không khuyến khích các nhà đầu tư nước ngoài trong việc đầu tư vào các chứng khoán định danh bằng đồng tiền này. Vì vậy cần phải xem xét đến lãi suất thực, đó là lãi suất danh nghĩa đã điều chỉnh theo tỷ lệ lạm phát. - 18 - Lãi suất thực = Lãi suất danh nghĩa - Tỷ lệ lạm phát Chúng ta thường so sánh lãi suất thực giữa các quốc gia để đánh giá những biến động của tỷ giá hối đoái vì nó kết hợp giữa lãi suất danh nghĩa và tỷ lệ lạm phát mà cả hai nhân tố này đều ảnh hưởng đến tỷ giá. Khi các nhân tố khác không đổi, sẽ có một tương quan cao giữa chênh lệch lãi suất thực của hai quốc gia với tỷ giá của hai đồng tiền của hai nước đó. 1.4.4 Thu nhập tương đối Nhân tố thứ tư tác động đến tỷ giá hối đoái là mức thu nhập tương đối. Giả định rằng thu nhập của Mỹ tăng đáng kể trong khi thu nhập của Anh vẫn không thay đổi. Điều này sẽ tác động lên đường cầu bảng Anh, đường cung bảng Anh và tỷ giá cân bằng. Đường cầu bảng Anh sẽ dịch chuyển ra phía ngoài phản ánh một sự gia tăng trong thu nhập của Mỹ và vì thế làm tăng nhu cầu về hàng hóa Anh của người Mỹ, trong khi đó đường cung bảng Anh không thay đổi. Vì vậy tỷ giá cân bằng của đồng bảng Anh sẽ tăng lên. Hình 3: Ảnh hưởng của Thu nhập tương đối đến sự hình thành tỷ giá Giá trị đồng bảng Anh D’ D S 1.55 1.60 Số lượng đồng bảng Anh 1.4.5 Kiểm soát của Chính phủ Nhân tố thứ năm ảnh hưởng đến tỷ giá hối đoái là kiểm soát của Chính phủ. Chính phủ của nước ngoài có thể tác động đến tỷ giá qua nhiều cách khác nhau - 19 - như: áp đặt những rào cản về ngoại hối, rào cản về ngoại thương, can thiệp vào thị trường ngoại hối và tác động đến những biến động vĩ mô như lạm phát, lãi suất và thu nhập quốc dân. Nếu lãi suất của Mỹ tăng tương đối so với lãi suất Anh, phản ứng dự kiến là cung bảng Anh sẽ tăng lên để đầu tư và hưởng lãi suất cao ở Mỹ. Nhưng nếu chính phủ Anh áp đặt thuế cao lên thu nhập khi đầu tư nước ngoài thì điều này có thể không làm giảm tỷ giá của bảng Anh so với đô-la. 1.4.6 Kỳ vọng Nhân tố thứ sáu tác động đến tỷ giá hối đoái là kỳ vọng của thị trường vào tỷ giá tương lai. Giống như các thị trường tài chính khác, thị trường ngoại hối phản ứng lại với các thông tin trong tương lai có liên quan đến tỷ giá. Chẳng hạn, tin về gia tăng lạm phát tiềm ẩn ở Mỹ có thể làm những nhà đầu cơ bán đồng đô-la vì cho rằng đô-la sẽ giảm giá trong tương lai. Điều này sẽ gây áp lực làm giảm giá đồng đô-la ngay lập tức. Trong suốt cuộc khủng hoảng tài chính châu Á, nhiều ngân hàng thương mại trên thế giới đã bán tháo các đồng tiền các nước châu Á để mua những đồng tiền khác vì họ đánh giá rằng đồng tiền các nước châu Á được đánh giá cao hơn giá trị thật của chúng. Hành vi này đã gây sức ép giảm giá đồng tiền của các nước châu Á và các ngân hàng thương mại đã bị một số người chỉ trích là đã hành động làm tăng thêm sự yếu kém của các đồng tiền này. 1.4.7 Những nhân tố khác Khi tỷ giá được thả nổi thì nó rất nhạy cảm với những sự kiện kinh tế, chính trị, xã hội, chiến tranh, kể cả yếu tố tâm lý, cụ thể như các nhân tố: chỉ số thất nghiệp, chỉ số bán lẽ, kết quả của hội nghị G7, EU, ASEAN, sản lượng công nghiệp, GDP, GNP, phát hành trái phiếu của Chính phủ.... Chẳng hạn, nguyên nhân làm cho tỷ giá giữa VND và USD gia tăng vào cuối năm 2004 là do USD có dấu hiệu mạnh trở lại so với các đồng tiền chủ đạo khác trên thị trường ngoại hối quốc tế, với sự kỳ vọng vào một số chỉ tiêu kinh tế Mỹ: tăng trưởng, thất nghiệp, thâm hụt ngân sách, sức mua của người tiêu dùng... có dấu hiệu hồi phục theo chiều hướng tích cực. Bên cạnh đó, lãi suất chủ đạo của Cục dự trữ liên bang Mỹ – FED đối với USD hai lần được điều chỉnh tăng trong - 20 - tháng 7 và tháng 8/2004, từ mức 1,0%/ năm lên 1,25% và 1,50%/năm, làm cho giới đầu tư tin tưởng vào sự tiếp tục tăng giá của đồng USD. Nguyên nhân thứ 2 là do tâm lý người dân lo ngại lạm phát gia tăng khi chỉ số tăng giá tiêu dùng hết tháng 8/2004 được công bố là 8,3%, mức tăng cao nhất trong 10 năm gần đây. Ngoài ra là tâm lý về việc đồng tiền có mệnh giá 100.000 đồng bằng chất liệu polymer được đưa ra lưu thông từ đầu tháng 9/2004; giá vàng cũng có hướng tăng nhẹ nên người dân có xu hướng lựa chọn USD cho các nhu cầu cất giữ, gửi tiết kiệm... 1.5 ẢNH HƯỞNG CỦA TỶ GIÁ ĐẾN NỀN KINH TẾ Tỷ giá hối đoái là một công cụ kinh tế vĩ mô chủ yếu để điều tiết cán cân thương mại quốc tế theo mục tiêu đã định trước của một quốc gia. Việc thay đổi tỷ giá sẽ ảnh hưởng đến các lĩnh vực, các doanh nghiệp có thu chi ngoại tệ từ đó ảnh hưởng đến toàn bộ nền kinh tế... Tỷ giá hối đoái không chỉ có tác động đến giá cả hàng hóa trong nước, mà còn tác động rất lớn đến xuất nhập khẩu hàng hóa, cũng như đến xuất nhập khẩu tư bản (vốn). Vì vậy, nó tác động đến toàn bộ nền kinh tế quốc dân. 1.5.1 Tỷ giá hối đoái và ngoại thương Vào năm 2000 với mức tỷ giá 1USD =14.000VND một chiếc xe máy với giá 6000USD nhập khẩu sẽ được tính tương đương thành tiền Việt Nam là 84 triệu đồng. Đến năm 2002, với tỷ giá 1USD = 15.000VND thì cũng chiếc xe máy đó chỉ có thể nhập khẩu và bán với giá 90 triệu đồng; Ngược lại, 1tấn gạo với chi phí sản xuất 3,5triệu đồng thì vào năm 2000 có thể thu lãi với giá xuất khẩu trên 250USD/tấn, nhưng với tỷ giá năm 2002 (cùng điều kiện các yếu tố khác không đổi) thì ta có thể xuất khẩu có lãi với giá chỉ trên 234USD. Từ đó, nếu các yếu tố khác là không đổi, thì khi tỷ giá tăng từ 1USD = 14.000VND lên 1USD = 15.000VND (USD tăng giá hay VND giảm giá) đã làm cho hàng nhập khẩu trở nên đắt hơn còn hàng xuất khẩu trở nên rẻ hơn, từ đó có thể làm giảm nhập khẩu và tăng xuất khẩu. Chúng ta sẽ có kết quả ngược lại nếu USD mất giá và VND tăng giá. - 21 - Như vậy, khi tỷ giá tăng, tức giá trị đồng nội tệ giảm nên giá cả hàng hóa xuất khẩu tính bằng tiền nước ngoài giảm, sức cạnh tranh của hàng hóa đó trên thị trường thế giới sẽ tăng lên có tác dụng đẩy mạnh xuất khẩu hàng hóa. Đồng thời việc tỷ giá tăng làm cho giá hàng hóa nhập khẩu tăng lên dẫn đến hạn chế nhập khẩu. Ngược lại, khi tỷ giá giảm, nghĩa là giá trị đồng nội tệ tăng thì có tác động giảm xuất khẩu và tăng nhập khẩu hàng hóa. Khi tỷ giá thay đổi cũng có tác động điều tiết việc di chuyển tư bản từ quốc gia này sang quốc gia khác. Việc di chuyển tư bản trên thế giới nhằm mục đích là tìm kiếm lợi nhuận và tránh rủi ro. Do vậy, nếu tỷ giá giảm, trong trường hợp người ta dự đoán tỷ giá không tiếp tục giảm nữa thì tư bản nhập khẩu sẽ gia tăng và tư bản xuất khẩu sẽ giảm. Nếu tỷ giá tăng, trong điều kiện dự đoán nó không tiếp tục tăng nữa thì tư bản xuất khẩu sẽ tăng và tư bản nhập khẩu sẽ giảm. 1.5.2 Tỷ giá hối đoái và sản lượng, công ăn việc làm, lạm phát Với mức tỷ giá 1USD =14.000VND của năm 2000 thấp hơn mức 1USD = 15.000VND của năm 2002, tức tiền Việt Nam mất giá và nếu giả định mặt bằng thế giới là không đổi, thì không chỉ có xe máy nhập khẩu tính bằng tiền Việt Nam tăng giá mà tất cả các sản phẩm nhập khẩu đều rơi vào tình trạng tương tự, trong đó có cả nguyên vật liệu, máy móc cho sản xuất. Nếu tất cả các yếu tố khác trong nền kinh tế là không đổi, thì điều này tất yếu sẽ làm cho mặt bằng giá cả trong nước tăng lên. Nếu tỷ giá tiếp tục gia tăng qua các năm có nghĩa là lạm phát đã tăng. Nhưng bên cạnh đó, đối với các lĩnh vực sản xuất chủ yếu dựa vào nguồn lực trong nước, thì sự tăng giá của hàng nhập khẩu sẽ giúp tăng khả năng cạnh tranh cho các lĩnh vực này, giúp phát triển sản xuất và từ đó có thể tạo thêm công ăn việc làm, giảm thất nghiệp, sản lượng quốc gia có thể tăng lên. Và ngược lại nếu đồng Việt Nam tăng giá khi các yếu tố khác không đổi thì lạm phát sẽ giảm, khả năng cạnh tranh của các lĩnh vực sản xuất trong nước cũng có xu hướng giảm, sản lượng quốc gia có thể giảm, thất nghiệp có thể tăng lên...(Phụ lục 4) - 22 - 1.6 KINH NGHIỆM ĐIỀU HÀNH TỶ GIÁ CỦA CÁC QUỐC GIA 1.6.1 Kinh nghiệm điều hành tỷ giá ở Trung Quốc: Chính sách tỷ giá ở nền kinh tế chuyển đổi. Quá trình chuyển đổi chế độ tỷ giá ở Trung Quốc có thể chia thành 4 giai đoạn: - Từ năm 1949-1979: Trong thời kỳ này, nền kinh tế Trung Quốc quản lý theo cơ chế kế hoạch hóa tập trung, Chính phủ thực hiện quản lý tập trung đối với hoạt động ngoại hối, áp dụng chế độ tỷ giá cố định và tỷ giá này do Ngân hàng nhân dân Trung Quốc công bố. - Từ năm 1980-1990: Cùng với cải cách kinh tế năm 1979, chế độ tỷ giá được thay đổi theo hướng gia tăng yếu tố thị trường. Bên cạnh tỷ giá chính thức do Ngân hàng nhân dân Trung Quốc công bố, còn có tỷ giá mua bán trên thị trường. Mặc dù tỷ giá chính thức được điều chỉnh nhiều lần nhưng tỷ giá trên thị trường ngoại tệ luôn có xu hướng cao hơn tỷ giá chính thức. - Từ năm 1991 Trung Quốc hướng tới chuyển đổi chế độ tỷ giá cố định sang chế độ tỷ giá thả nổi có quản lý. Tuy nhiên, tỷ giá chính thức vẫn ít được áp dụng hơn tỷ giá thị trường. Từ năm 1993, thị trường ngoại hối giữa các doanh nghiệp phát triển mạnh và hơn 80% sử dụng tỷ giá của thị trường. Sự sai lệch giữa tỷ giá chính thức và tỷ giá thị trường gây ra những tác động tiêu cực, lượng ngoại tệ do dân cư nắm giữ rất lớn trong khi dự trữ ngoại hối của quốc gia còn hạn chế. - Từ năm 1994 Trung Quốc có nhiều chuyển biến lớn trong việc điều hành chỉnh sách tỷ giá: đưa tỷ giá chính thức lên mức cân bằng với tỷ giá thị trường để thống nhất hai tỷ giá và thực hiện chế độ tỷ giá thả nổi có quản lý, tạo điều kiện cho việc chuyển đổi đồng Nhân dân tệ. Từ năm 1994 đến nay, Trung Quốc vẫn áp dụng cơ chế tỷ giá thả nổi có quản lý của Nhà nước. Ngân hàng nhân dân Trung Quốc chủ yếu sử dụng biện pháp kinh tế thông qua việc mua bán ngoại tệ trên thị trường để điều chỉnh tỷ giá ở mức độ phù hợp. - 23 - Như vậy, quá trình chuyển đổi chế độ tỷ giá của Trung Quốc gắn liền với công cuộc cải cách nền kinh tế và có xu hướng ngày càng gia tăng yếu tố thị trừơng. 1.6.2 Kinh nghiệm điều hành tỷ giá ở Thái Lan Sau cuộc khủng hoảng tài chính tiền tệ khu vực châu Á năm 1997 mà Thái Lan là nơi đầu tiên giảm giá đồng tiền của mình. Nhằm kích thích xuất khẩu và hạn chế nhập khẩu, Thái Lan đã dùng chính sách phá giá nhẹ đồng THB vào tháng 05 năm 1981 và tháng 11 năm 1984. Nhưng cũng từ đó đến khi cuộc khủng hoảng xảy ra thì tỷ giá của THB so với USD gần như cố định, chỉ dao động quanh 25THB/USD. Tuy nhiên, xuất khẩu của Thái Lan chiếm hơn 70% GDP hàng năm, lại tập trung vào một số mặt hàng chủ lực, cán cân thương mại thâm hụt từ 10% năm 1990 lên 60-70% so với xuất khẩu năm 1997. Nền kinh tế Thái Lan bắt đầu sa sút từ cuối năm 1995, tốc độ tăng trưởng giảm, thâm hụt tài khoản vãng lai cao, nợ nước ngoài tăng. Thị trường chứng khoán suy sụp từ cuối năm 1996, các nhà đầu cơ quốc tế lại tấn công vào đồng THB làm cho giá trị đồng THB giảm mạnh. Đến ngày 02/07/1997 chính phủ Thái Lan tuyên bố thả nổi đồng THB. Đến cuối năm 1997, nợ nước ngoài của Thái Lan lên đến 88 tỷ USD và dự trữ ngoại tệ tụt xuống còn 28 tỷ USD. Đây là bài học trong việc đưa ra một chính sách tỷ giá thích hợp, hạn chế tối đa những tác hại đến nền kinh tế bởi vì chính sách tỷ giá ảnh hưởng đến xuất nhập khẩu, tổng sản phẩm quốc dân cũng như tốc độ phát triển kinh tế của một quốc gia. 1.6.3 Kinh nghiệm điều hành tỷ giá ở Chi Lê Nếu so sánh giữa hai lựa chọn chế độ tỷ giá neo cứng và thả nổi, chế độ tỷ giá hối đoái neo cứng có thể làm tăng đáng kể ngoại thương, khuyến khích xuất khẩu, tạo ra một mức neo danh nghĩa và tránh hiện tượng đầu cơ. Trong khi đó, chế độ tỷ giá hối đoái thả nổi tạo ra mức độ độc lập tiền tệ cao hơn, tạo ra cơ chế điều chỉnh tự động đối với các cú sốc thương mại từ bên ngoài và tránh được những sự tấn công mang tính chất đầu cơ. - 24 - Chile áp dụng chế độ neo tỷ giá nhích dần lên (crawing peg) trong những năm 80 để thúc đẩy tăng trưởng qua xuất khẩu và duy trì chế độ này cho đến khi nổ ra khủng hoảng tài chính, tiền tệ ở châu Á. Khi nổ ra khủng hoảng tài chính ở châu Á, các điều kiện thương mại ở Chile trở nên xấu đi, nợ khu vực doanh nghiệp tư nhân tăng lên đáng kể và thâm hụt cán cân vãng lai. Chile đã thực hiện các biện pháp ổn định tình hình, và khi tình hình được ổn định Chile quyết định thả nổi đồng tiền của mình. Chile đặt mục tiêu ưu tiên giữ lạm phát ở mức 3% và việc thả nổi tỷ giá này đã tạo ra sự linh hoạt hơn và minh bạch hơn trong chính sách tiền tệ. Qua tìm hiểu kinh nghiệm về chính sách tỷ giá của các nước, ta nhận thấy rằng: - Lựa chọn chế độ tỷ giá hối đoái của mỗi nước tuỳ thuộc vào điều kiện thực tế của nước đó. Các chính phủ có thể áp dụng chế độ tỷ giá hối đoái hỗn hợp hay độc lập, có thể thực thi một chế độ tỷ giá hối đoái cố định trong một vài năm, sau đó có thể thả nổi rồi trở lại cố định hay bán thả nổi.... Nó tuỳ thuộc vào độ tự do hóa tài chính, tự do hóa thương mại, năng lực kinh tế của mỗi nước cũng như mục tiêu phát triển của quốc gia. - Thành công của một chế độ tỷ giá ở nước này không nhất thiết sẽ thành công ở nước khác. Nó tuỳ thuộc vào điều kiện cụ thể của mỗi nước và năng lực vận hành cơ chế, chính sách của Chính phủ của mỗi nước. - Điều hành chế độ tỷ giá gắn liền với các biện pháp can thiệp của Chính phủ, như việc dựa hẳn vào quy luật thị trường hay sử dụng nhiều biện pháp hành chính. Nếu sử dụng quá nhiều biện pháp hành chính thì quy luật thị trường bị bóp méo và sẽ làm nảy sinh một chế độ đa hối suất mà đặc trưng là một tỷ giá cố định hoặc bán thả nổi hợp pháp trên thị trường chính thức và một tỷ giá thả nổi bất hợp pháp trên thị trường chợ đen. - 25 - CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG VỀ CƠ CHẾ ĐIỀU HÀNH TỶ GIÁ CỦA VIỆT NAM Từ nhiều năm qua, song song với tiến trình đổi mới của đất nước nói chung và cơ chế quản lý kinh tế nói riêng, cơ chế quản lý tỷ giá hối đoái ở Việt Nam cũng đã có những thay đổi quan trọng để phù hợp với hiện trạng của nền kinh tế. Có thể nghiên cứu cơ chế điều hành tỷ giá của Việt Nam theo những giai đoạn sau: 2.1 GIAI ĐOẠN TỶ GIÁ CỐ ĐỊNH 2.1.1 Giai đoạn trước năm 1989 Trước năm 1989, nước ta thực hiện chính sách tỷ giá cố định, giá cả ngoại tệ do Ngân hàng Nhà nước quyết định và hầu như cố định theo thời gian. Trong thời gian đó, ở nước ta tỷ giá hối đoái cố định được ấn định rất cao, vừa không phản ánh đúng quan hệ cung cầu trên thị trường ngoại hối, vừa không phản ánh đúng giá trị của đồng tiền nội tệ. Có thể nói tỷ giá hối đoái của đồng tiền Việt Nam lúc bấy giờ chỉ là hệ số quy đổi để các công ty thương mại quốc doanh lập kế hoạch và tính toán nội bộ. Vì vậy mới xuất hiện hiện tượng có nhiều tỷ giá khác nhau: tỷ giá mậu dịch, tỷ giá phi mậu dịch, tỷ giá kết toán nội bộ, và các tỷ giá trên thị trường tự do theo quan hệ cung cầu. - Tỷ giá mậu dịch (tỷ giá chính thức): Tỷ giá này lần đầu tiên được xác định giữa đồng Việt Nam và Nhân dân tệ (CNY) của Trung Quốc vào ngày 25/11/1955 là 1CNY=1470 VND. Đó là tỷ giá được xác định trên cơ sở giá bán lẽ của 34 mặt hàng ở Hà Nội và Bắc Kinh cùng một số tỉnh biên giới hai nước Việt Nam, Trung Quốc, với mục đích giải quyết nhu cầu thanh toán giữa hai nước trong giai đoạn kháng chiến chống Pháp. Đến ngày 31/05/1956 Việt Nam và Liên Xô ký kết hiệp định về tỷ giá chính thức giữa đồng Việt Nam và đồng SUR dựa trên cơ sở tính chéo tỷ giá VND/CNY và tỷ giá CNY/SUR. Vào thời điểm này 1CNY= 2SUR, do đó 1SUR=735 VND. - 26 - Sau đợt đổi tiền đầu tiên năm 1959 thì 1VND mới = 1000VND cũ thì tỷ giá cũng được điều chỉnh thành: 1SUR= 0,735VND. Đến đầu năm 1961, tỷ giá SUR/VND được điều chỉnh lại: 1SUR= 3,27VND do hàm lượng vàng trong đồng Rúp được điều chỉnh tăng 4,44 lần. Từ năm 1955 cho đến 1975, miền Bắc thiết lập quan hệ kinh tế-thương mại với trên 40 quốc gia nhưng chủ yếu vẫn là các nước xã hội chủ nghĩa. Do đó, quan hệ tỷ giá của đồng Việt Nam cũng chủ yếu là xác định với đồng Rúp, còn các đồng tiền chuyển đổi tự do khác thì cơ bản là không được xác lập chính thức. Năm 1977, các nước xã hội chủ nghĩa thống nhất thanh toán với nhau bằng tiền Rúp chuyển nhượng, là đồng tiền ghi sổ trong thanh toán mậu dịch giữa các nước, có hàm lượng vàng qui định là 0,98712gam. Tỷ giá SUR chuyển nhượng so với các đồng tiền được xác định theo thỏa thuận của Chính phủ các nước. Tỷ giá này cố định cho nhiều năm, nó phản ánh không đúng giá trị thực của các ngoại tệ có liên quan và được sử dụng như phương pháp ghi nhận để cân bằng trao đổi giữa Việt Nam và các nước thành viên trong khối SEV. - Tỷ giá phi mậu dịch Tỷ giá phi mậu dịch là loại tỷ giá được áp dụng thanh toán trong lĩnh vực quan hệ đối ngoại khác như quan hệ ngoại giao, du lịch, văn hóa, thể thao, giáo dục, y tế... trong phạm vi các nước xã hội chủ nghĩa. Tỷ giá này được chuyển đổi từ tỷ giá mậu dịch theo hệ số chuyển đổi là chênh lệch giữa giá bán lẽ trong nước so với giá cả ngoại thương được xác định và ký kết bằng hiệp định riêng về thanh toán phi mậu dịch giữa các nước xã hội chủ nghĩa. - Tỷ giá kết toán nội bộ Loại tỷ giá này chỉ mang tính chất đối nội, nó được hình thành trên cơ sở so sánh giá cả hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam bằng Rúp và Nhân dân tệ với giá cả hàng hóa đó bằng Việt Nam đồng trong 3 năm 1955, 1956 và 1957 và hình thành từ năm 1958. - 27 - Tỷ giá kết toán nội bộ thể hiện quan hệ so sánh giá hàng xuất khẩu hoặc giá bán hàng nhập khẩu tính bằng VND với số ngoại tệ thu được từ số hàng xuất khẩu hoặc số ngoại tệ phải thanh toán cho số hàng nhập khẩu trong một thời gian nhất định. Tỷ giá này không công bố ra ngoài, mà nó được sử dụng trong quan hệ thanh toán giữa các đơn vị, tổ chức có thu chi ngoại tệ với ngân hàng ngoại thương, chủ yếu làm chức năng “cân bằng giá”. Tỷ giá này dựa trên cơ sở tỷ giá chính thức cộng thêm một hệ số, thực chất là để bù lỗ cho các xí nghiệp, các đơn vị kinh doanh tham gia quan hệ kinh tế đối ngoại khi thanh toán kết hối cho ngân hàng và thu nộp lãi vào ngân sách nhà nước. Tỷ giá này được cố định cho đến năm 1986 mới được điều chỉnh lại là 1SUR=18VND, 1987: 1SUR=150VND và năm 1988: 1SUR=700VND. Mặc dù nhà nước áp dụng loại tỷ giá này cho các đơn vị sản xuất hàng xuất khẩu nhưng tỷ giá này vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu và chưa bù đắp đủ chi phí sản xuất. Đồng thời vẫn còn chênh lệch quá xa (chỉ bằng 15-20%) so với giá ngoại tệ trên thị trường chợ đen. Tình hình này dẫn đến một thực trạng là càng xuất khẩu nhiều thì nhà nước càng phải bù lổ nhiều. Nếu bù lổ không đủ hay chậm trễ sẽ dẫn đến tình trạng nợ nần chồng chất và thiếu vốn kinh doanh. Đây cũng là một trong những nguyên nhân tạo nên thâm hụt ngân sách trong giai đoạn này. Bảng1: Tỷ lệ bội chi ngân sách từ năm 1976-1989 Tỷ lệ bội chi so với Năm Tổng số chi Tổng số thu 1976-1980 2 - 1981 15,3 18,1 1982 7,5 8,1 1983 3,8 3,9 1984 3,5 3,6 1985 26,8 36,5 1986 19,8 29,5 1987 17,3 20,3 - 28 - 1988 17,7 21,5 1989 26,0 36,0 Mặt khác, vì bội chi ngân sách nên phản ứng tất yếu của nhà nước là tăng cường quản lý ngoại hối, bảo hộ mạnh mẽ. Từ đó làm nảy sinh tình trạng khan hiếm hàng hóa, vật tư, nguyên liệu ảnh hưởng đến sản xuất khiến cho nền kinh tế phát triển trì trệ và một mức lạm phát cao. Bảng 2: Tốc độ tăng trưởng, lạm phát từ năm 1986-1989 Chỉ số 1986 1987 1988 1989 Tỷ lệ tăng GDP (%) 2,8 3,6 6,0 4,7 Lạm phát (%) 774,7 223,1 393,8 34,7 Chỉ số giá tháng 12 so với cùng kỳ năm trước 845,3 338,4 406,5 130,0 Chỉ số giá bình quân tháng trong năm 120,0 110,5 113,4 102,5 Nguồn: Báo cáo của Uỷ ban vật giá Nhà nước Khi có chủ trương thu hút vốn đầu tư nước ngoài vào năm 1985 và thông qua luật đầu tư nước ngoài năm 1987 thì việc xác lập tỷ giá giữa VND và USD là cần thiết. Khi đó, tỷ giá này được xác lập thông qua đồng Rúp. Năm 1985: 1SUR= 18VND và 1SUR tương đương 1USD nên tỷ giá chính thức giữa đồng Việt Nam và đô-la là 1USD = 18VND. Với quan niệm đồng tiền có giá trị cao là thể hiện sự vững mạnh về kinh tế, giữ tỷ giá cố định là ổn định sức mua của đồng tiền, nên đồng Việt Nam được ấn định khá cao một cách đơn phương với các ngoại tệ và tỷ giá được giữ cố định trong thời gian dài. Bởi vì tỷ giá không phản ánh đúng lực của đồng tiền nên làm nảy sinh thị trường “chợ đen” về ngoại tệ cùng một mức tỷ giá chênh lệch khá cao so với mức tỷ giá nhà nước qui định. - 29 - Bảng 3: Tỷ giá chính thức và tỷ giá tự do bình quân 1985-1989 1 Tỷ giá chính thức Tỷ giá tự do Chênh lệch (lần) 1985 15 115 7,67 1986 80 425 5,31 1987 368 1270 3,45 1988 3000 5000 1,67 1989 3900 4100 1,05 Nguồn: Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (LPD Thảo) Hình 4: Tỷ giá chính thức và tỷ giá tự do bình quân 1985-1989 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 1985 1986 1987 1988 1989 Tỷ giá chính thức Tỷ giá thị trường Và với mức tỷ giá quá thấp so với thị trường tự do như vậy đã kích thích cho hoạt động nhập khẩu vì càng nhập nhiều bao nhiêu thì càng có lợi bấy nhiêu và kết quả là tài khoản vãng lai bị thâm hụt nghiêm trọng. Tất cả điều đó làm cho nền kinh tế nước ta trong một thời gian dài bị khủng hoảng. - 30 - Giai đoạn này, tỷ giá chính thức được xây dựng trên cơ sở “đồng sức mua” (PPP) bằng việc lập ra một rổ hàng hóa tiêu dùng qua đó so sánh giá cả trong và ngoài nước để từ đó xác định tỷ giá. Việc xây dựng tỷ giá bằng phương pháp này thiếu chính xác và không phản ánh đúng mức được tình hình thị trường. Hệ thống tỷ giá này đã gây không ít khó khăn cho việc quản lý và điều hành của nhà nước trong lĩnh vực tài chính tiền tệ, kinh tế đối ngoại. Tuy nhiên, trong xu thế cải cách từ một nền kinh tế kế hoạch đóng cửa sang một nền kinh tế thị trường mở, thể chế kinh tế mới ngày càng được xác lập và phát triển. Để thích ứng với nền kinh tế thị trường, đòi hỏi trong kinh tế đối ngoại cần phát huy tác dụng điều tiết của tỷ giá hối đoái đối với xuất nhập khẩu hàng hóa, xuất nhập khẩu tư bản. Vì vậy, từ một cơ chế quản lý với chế độ đa tỷ giá đã được thống nhất thành một loại tỷ giá duy nhất áp dụng cho mọi loại hình trao đổi. Phương pháp xây dựng tỷ giá cũng được đổi mới. 2.1.2 Giai đoạn 1989-1992 Năm 1989, phương pháp “đồng sức mua” được loại bỏ. Kể từ ngày 20/10/1988 thực hiện quyết định 271/CTHĐBT-NHNN điều chỉnh tỷ giá theo tín hiệu thị trường. Theo đó, Ngân hàng Nhà nước xây dựng tỷ giá chính thức dựa trên một loạt các yếu tố: y Biến động giá cả y Tình hình cán cân thanh toán y Mục tiêu của chính sách tiền tệ y Biến động tỷ giá ngoại tệ ở thị trường tự do Cũng từ đó tỷ giá chính thức từng bước được điều chỉnh một cách linh hoạt, phù hợp với thị trường, không còn cố định trong thời gian dài như trước đây nữa. Ngày 15/03/1989 Thông tư 33/NH-TT của Ngân hàng Nhà nước ban hành, hướng dẫn thi hành Nghị định 166/HĐBT về quản lý ngoại hối. Thông tư này đã qui định về hoạt động mua bán ngoại tệ, xóa bỏ chế độ đa tỷ giá, vận hành theo cơ chế thị trường có sự điều tiết của Nhà nước. Tuy nhiên, trong những năm 1989- 1990 nước ta không thể duy trì được tỷ giá và có những biến động rất lớn: - 31 - Bảng 4: Biến động tỷ giá 1989-1992 1989 1990 1991 1992 Năm Ngân hàng Tư Nhân Ngân Hàng Tư Nhân Ngân Hàng Tư Nhân Ngân hàng Tư nhân Tháng 1 3.500 5.200 4.300 4.650 7.000 7.400 11.880 12.200 Tháng 3 4.200 5.350 4.300 4.450 7.400 7.900 11.550 11.550 Tháng 6 4.350 4.400 4.800 5.600 8.300 8.830 11.285 11.290 Tháng 9 4.100 4.225 5.750 6.300 10.700 11.050 10.950 10.980 Tháng 11 14.000 Tháng 12 4.200 4.575 6.650 7.050 12.900 12.550 10.720 10.650 Nguồn: Tổng hợp Ngân hàng Nhà nước, số liệu tỷ giá TTTD từ Tạp chí kinh tế phát triển 06/1999 và các Tạp chí tài chính Hình 5: Tỷ giá USD/VND từ 11/1988 đến 11/1991 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 16000 11 /88 02 /89 05 /89 08 /89 11 /89 02 /90 05 /90 08 /90 11 /90 02 /91 05 /91 08 /91 11 /91 Những số liệu trên cho thấy sự biến động mạnh mẽ cuœa tyœ giá USD/VND từ giữa năm 1990. Do tình hình buông lỏng trong quản lý ngoại tệ dẫn đến hiện tượng đầu cơ ngoại tệ làm giá USD lên cơn sốt 14.000VND/USD vào tháng 11/1991. Nguyên nhân chính làm cho USD tăng giá là do aœnh hươœng cuœa tình hình cán cân thanh toán quốc tế, sự thâm hụt tài chính cuœa chính phuœ, nợ nước ngoài tăng nhanh, mức độ lạm phát nặng nề, dự trữ ngoại tệ quốc gia nhỏ bé... cộng - 32 - thêm với việc đầu cơ tích trữ ngoại tệ ở khu vực tư nhân đã khiến cho tỷ giá USD/VND của cả khu vực nhà nước lẫn tư nhân leo thang liên tục nên mọi cố gắng của Chính phủ về quản lý ngoại tệ dường như mất hiệu lực ngay khi vừa mới công bố, ngân hàng không kiểm soát được lưu thông ngoại tệ trên thị trường. Cuối năm 1992, nguồn ngoại tệ kiều hối đổ về khá lớn làm tăng cung về ngoại tệ, mặt khác Ngân hàng nhà nước kiên trì quan điểm ổn định tyœ giá bằng cách can thiệp vào thị trường ngoại tệ, nhu cầu ngoại tệ cuœa các doanh nghiệp về cơ baœn được đáp ứng, nạn lạm phát gần như được chặn lại, tạo lòng tin cho dân chúng vào sự ổn định cuœa đồng Việt Nam, giaœi toœa được tâm lý đầu cơ. Đó chính là những nguyên nhân cơ baœn nhất khiến cho xu hướng lên giá cuœa đồng đô la bị chặn lại, tyœ giá USD/VND không những không tăng mà còn giaœm xuống. Bảng 5: Chỉ tiêu kinh tế vĩ mô 1989-1993 ĐVT: triệu USD Năm 1989 1990 1991 1992 1993 1.Tăng trưởng GDP (%) 8,0 5,1 5,8 8,7 8,1 2. Lạm phát (%) 34,7 67,4 67,6 17,5 5,2 3. Đầu tư nước ngoài thực tế giải ngân 120 165 333 832 4. Kiều hối 50 36 59 70 5. Dự trữ ngoại tệ 24 24 27 465 404 6. Cán cân thương mại -619,8 -348,4 -251 40 -938,8 7. Cán cân thanh toán -142 50 267 -1.055 8. Thâm hụt ngân sách (% GDP) -7,6 -5,9 -1,5 -1,7 -4,7 Nguồn: Tổng hợp từ ADB và Ngân hàng Nhà nước, Tổng cục Thống kê.... Trước tình hình đó, Ngân hàng Nhà nước đã thành lập trung tâm giao dịch ngoại tệ ở Hà Nội vào tháng 08/1991 và thành phố Hồ Chí Minh vào tháng 11/1991. Thành viên các trung tâm này là các ngân hàng được phép kinh doanh ngoại tệ và một số tổ chức nhập khẩu lớn. Việc mua bán ngoại tệ được tổ chức theo hình thức đấu giá. Bên cạnh đó, việc kiểm soát trạng thái hối đoái của Ngân hàng Nhà nước đối với các ngân hàng thương mại đã được qui định cụ thể là 15% - 33 - so với vốn điều lệ. Ngân hàng Nhà nước đã hoàn thiện cơ chế quản lý thị trường ngoại hối và điều tiết tỷ giá hối đoái thông qua các mệnh lệnh hành chính. Chính phủ ban hành Chỉ thị 330 và quyết định 337/HĐBT ngày 25/10/1991 về một số biện pháp quản lý ngoại tệ: - Tất cả các nguồn thu ngoại tệ của doanh nghiệp, cá nhân đều phải chuyển vào tài khoản tại ngân hàng. - Mọi việc thanh toán bằng ngoại tệ phải được thực hiện qua ngân hàng hoặc 2 trung tâm giao dịch ngoại tệ. Không được phép cho vay, thanh toán, mua bán, chuyển nhượng với nhau trực tiếp bằng ngoại tệ. - Khuyến khich các tổ chức, cá nhân trong nước, ngoài nước mang ngoại tệ vào Việt Nam, mở rộng kiểm soát khối lượng ngoại tệ mang ra khỏi Việt Nam. Biện pháp trên bước đầu đã cắt được cơn sốt USD và kéo giá USD trên thị trường xuống (tháng 12/1991 là 12.900 VND/USD, tháng 12/1992 là 10.720 VND/ USD, tháng 12/1993 là 10.840 VND/USD) góp phần ổn định thị trường ngoại hối vốn nhiều biến động và rất khan hiếm trước đó. Tuy nhiên, hoạt động của Trung tâm giao dịch đã bộc lộ nhiều nhược điểm: tỷ giá không theo quy luật cung cầu, các giao dịch mua bán chỉ mang tính hình thức, hầu như chỉ có các đơn vị đăng ký mua, còn bán thì chỉ có ngân hàng. Nhưng bên cạnh những tác động tiêu cực này, thì việc đồng tiền bị phá giá mạnh tạo điều kiện nâng cao khả năng cạnh tranh các mặt hàng xuất khẩu của Việt Nam và nhất là hàng nông sản vì nông sản chiếm một tỷ trọng đáng kể trong xuất khẩu của nước ta. Đồng thời điều này cũng giúp cải thiện CA của Việt Nam từ chổ thâm hụt 251 triệu USD năm 1991 đã chuyển thành thặng dư 40 triệu USD năm 1992. - 34 - Bảng 6: Xuất khẩu, nhập khẩu, CA 1989-1992 Năm Xuất khẩu (triệu USD) Tốc độ tăng (%) Nhập khẩu (triệu USD) Tốc độ tăng (%) Cán cân thương mại 1989 1946,0 87,4 2565,8 -6,9 -619,8 1990 2404,0 23,5 2752,4 7,3 -348,4 1991 2087,1 -13,2 2338,1 -15,1 -251,0 1992 2580,7 23,7 2540,7 8,7 40,0 Nguồn: Tổng cục Thống kê Cùng với việc phá giá nhà nước cũng đã tiến hành cắt giảm mạnh lượng tiền đưa vào lưu thông, thắt chặt tín dụng Ỉ giảm lạm phát. Bảng 7: Mức cung tiền 1988-1992 Năm Cung tiền (tỷ đồng) Mức tăng cung tiền Lạm phát 1988 8.336 445,4 % 393,80% 1989 7.419 189,0 % 34,70% 1990 11.358 158,0% 67,40% 1991 20.301 78,7% 67,60% 1992 27.144 33,7% 17,50% Nguồn: NHNN và Thống kê Nhìn chung, việc điều hành tỷ giá trong giai đoạn này chưa thể hiện rõ nét vai trò chủ đạo của Chính phủ. Những điều chỉnh về tỷ giá chỉ nhằm giảm bớt sự cách biệt giữa tỷ giá chính thức của Ngân hàng Nhà nước so với tỷ giá ở thị trường tự do và phản ứng hoàn toàn theo tín hiệu của thị trường tự do. Tỷ giá hối đoái chưa thật sự là công cụ mà Chính phủ có thể sử dụng để tạo ra luồng sinh khí cho nền kinh tế. - 35 - 2.2 GIAI ĐOẠN ĐIỀU CHỈNH THEO TỶ GIÁ LIÊN NGÂN HÀNG 2.2.1 Từ 1993-1999 Ngày 20/09/1994 theo quyết định 203/QĐ-NH, Ngân hàng Nhà nước thành lập thị trường ngoại tệ liên ngân hàng thay thế cho hai trung tâm giao dịch ngoại tệ trước đây và chỉ có ngân hàng mới được giao dịch trên thị trường này. Mỗi ngày, Ngân hàng Nhà nước sẽ công bố tỷ giá chính thức gữa ngoại tệ với VND, theo đó tỷ giá mua bán trên thị trường chỉ được dao động trong phạm vi +/- x% so với tỷ giá chính thức. Lúc đầu biên độ này là 0,5%, đến tháng 11/1996 là 1%. Nhưng trong thời gian này tỷ giá đã bị ngũ quên, hầu như là cố định trong suốt thời gian từ năm 1994 đến năm 1996 với tỷ giá là 11.000VND/USD. Bảng 8: Tỷ giá ngân hàng và thị trường tự do 1993-1996 Quí I Quí II Quí III Quí IV Năm Ngân Hàng TT tự do Ngân Hàng TT tự do Ngân Hàng TT tự do Ngân Hàng TT tự do 1993 10.513 10.543 10.558 10.712 10.675 10.787 10.813 10.883 1994 10.940 10.953 10.981 10.977 10.995 10.989 11.045 11.027 1995 11.044 11.053 11.025 11.050 11.007 11.038 11.970 11.987 1996 10.970 11.007 10.970 11.008 11.000 11.097 11.100 11.230 Nguồn: NHNN, niên giám thống kê Ta nhận thấy rằng mức chênh lệch giữa tỷ giá chính thức và tỷ giá trên thị trường chợ đen là rất nhỏ. Thậm chí có khi tỷ giá trên thị trường chính thức còn cao hơn cả thị trường chợ đen như từ quí II đến quí IV trong năm 1994. Do đó, nạn đầu cơ ngoại tệ về cơ bản được cắt giảm và hướng mạnh vào xuất khẩu. - 36 - Bảng 9: Xuất khẩu, nhập khẩu, cán cân thương mại 1993-1998 Xuất khẩu Nhập khẩu Tăng trưởng Cán cân thương mại Năm (triệu USD) (triệu USD) XK (%) NK (%) (triệu USD) 1993 2985,2 3924,0 15,7 54,4 -938,8 1994 4054,3 5825,8 35,8 48,5 -1771,5 1995 5448,9 8155,4 34,4 40,0 -2706,5 1996 7255,9 11143,6 33,2 36,6 -3887,7 1997 9185,0 11592,3 26,6 4,0 -2407,3 1998 9360,3 11499,6 1,9 -0,8 -2139,3 Nguồn: Tổng cục Thống kê Trong khi đó giá USD liên tục tăng giá so với các ngoại tệ khác trên trường quốc tế, chênh lệch lãi suất đồng Việt Nam với ngoại tệ thì rất cao... Tình trạng trên dẫn đến việc nhập siêu với tốc độ ngày càng cao: 1994: nhập siêu là 1.771,5 triệu USD 1995: nhập siêu là 2.706,5 triệu USD 1996: nhập siêu là 3.887,7 triệu USD, chiếm tỷ lệ lên đến 16%GDP, cao gấp rưỡi so với các nước có mức độ nhập siêu cao nhất thế giới; cán cân vãng lai thâm hụt đến mức báo động, năm 1996 là 11,2%/ GDP. Từ đó làm cho nợ nước ngoài gia tăng số lượng lớn, tỷ số nợ trên GDP đã trên mức 50%. Hiện tượng nhập siêu ồ ạt góp phần làm cho lạm phát cao năm 1995 là 12,70% xuống lạm phát thấp năm 1996 là 4,50% và chuyển dần sang giảm phát rồi thiểu phát như tình trạng tháng 09/1999. Kinh tế phát triển với tỷ lệ cao năm 1994 là 8,80% và năm 1996 GDP tăng 9,37%, nhưng sau đó giảm xuống 8,8% năm 1997 và năm 1998 chỉ còn 5,8% và còn tiếp tục giảm. Nhờ nhập siêu làm cho doanh thu từ thuế nhập khẩu tăng nên tỷ lệ bội chi ngân sách cũng được cải thiện (năm 1993 tỷ lệ bội chi ngân sách/GDP là 4,60% đến năm 1996 là 0,20%). Nhu cầu về USD tăng tạo sức ép giảm giá lên VND. Do vậy Ngân hàng Nhà nước đã mở rộng biên độ dao động của tỷ giá từ 0,5% trước đây lên 1% và tháng - 37 - 02/1997 biên độ này là 5%, bên cạnh đó tỷ giá chính thức cũng được nâng dần lên. Nhìn chung từ đầu năm 1997 tỷ giá USD/VND liên tục tăng lên, không còn ổn định như thời gian từ 1993-1996. Bảng 10: Tỷ giá VND/USD hàng tháng năm 1997 1997 Ngân hàng Thị trường tự do Ngân hàng Thị trường tự do Tháng 1 11.172 11.320 Tháng 7 11.674 11.750 Tháng 2 11.188 11.420 Tháng 8 11.690 11.760 Tháng 3 11.466 11.658 Tháng 9 11.708 11.780 Tháng 4 11.656 11.758 Tháng 10 11.849 13.050 Tháng 5 11.661 11.670 Tháng 11 12.126 12.950 Tháng 6 11.663 11.675 Tháng 12 12.293 13.000 Nguồn: Tổng hợp từ VCB, NHNN và niên giám thống kê (PL1 LQL) Hình 6: Tỷ giá chính thức và tỷ giá thị trường năm 1997 10000 10500 11000 11500 12000 12500 13000 13500 VN D /U SD Tỷ giá chính thức Tỷ giá thị trường - 38 - Ngày 02.07.1997, ngòi nổ cuœa cuộc khuœng hoaœng tiền tệ châu Á bắt đầu phát ra từ Thái Lan. Là một nước trong khu vực, Việt Nam cũng bị aœnh hươœng về mặt buôn bán, thanh toán và kể caœ về tâm lý. - Ngày 13.10.1997, Ngân hàng nhà nước công bố quyết định nới rộng biên độ tyœ giá mua bán ngoại tệ lên 10% so với tyœ giá chính thức. Như vậy, việc Ngân hàng Nhà Nước công bố thay đổi biên độ theo hướng mở rộng là biện pháp phá giá gián tiếp vì tác dụng của nó cũng làm cho USD tăng giá, giảm giá nội tệ. Cùng với nhiều giải pháp đã góp phần giảm nhập siêu, năm 1997 nhập siêu là 2,4 tỷ USD, năm 1998 là 2,1 tỷ USD và năm 1999 là 82 triệu USD. Cầu ngoại tệ trên thị trường rất cao nên hầu như việc mua bán ngoại tệ cuœa các ngân hàng thương mại thường xuyên bám sát mức trần cho phép. Mặc dù vậy, giá trên thị trường tự do còn cao hơn nhiều, có lúc lên đến trên 14.000 VND/USD. Đây chính là hậu quaœ cuœa tình trạng găm giữ ngoại tệ do lo ngại về khaœ năng khuœng hoaœng cuœa VND. - Đứng trước tình hình này, những tháng đầu năm 1998 Ngân hàng Nhà nước đã đưa ra một loạt các biện pháp nhằm ổn định thị trường như: quy chế về giao dịch ngoại hối, các nghiệp vụ mua bán ngoại tệ mới, quy định về trạng thái ngoại tệ, trạng thái tiền đồng đối với các tổ chức tín dụng được phép kinh doanh ngoại tệ. Đặc biệt là hai lần chuœ động điều chỉnh tyœ giá: y Lần thứ nhất, ngày 16.02.1998, Ngân hàng Nhà nước quyết định nâng tyœ giá chính thức từ 11.175 VND/USD lên 11.800 VND/USD tức là phá giá 5,3% đưa tỷ giá trên thị trường liên ngân hàng lên 12.980 VND/USD, làm tyœ giá giao dịch cuœa ngân hàng thương mại xấp xỉ với giá trên thị trường tự do. Điều cần lưu ý là do tỷ giá chính thức được công bố luôn thấp hơn tỷ giá trên thị trường nên cứ mỗi lần thay đổi biên độ là lập tức tỷ giá thị trường tăng lên theo mức tối đa = tỷ giá chính thức + biên độ x%. y Lần thứ hai, diễn ra vào ngày 07.08.1998, Ngân hàng Nhà nước thay đổi biên độ từ 10% xuống 7% đồng thời công bố tỷ giá chính thức từ 11.816 VND lên 12.998 VND/USD, tức là phá giá VND 9,1%, theo đó tỷ giá thị trường ngân hàng - 39 - từ 12.998 VND lên 13.908 VND/USD. Trong thời gian này Ngân hàng Nhà nước thường xuyên thay đổi tỷ giá chính thức, có lúc tăng vài đồng nhưng cũng có lúc giảm vài đồng, nhìn chung là ổn định. Bảng 11: Tỷ giá chính thức và tỷ giá tự do năm 1998 Năm 1998 Tỷ giá chính thức Tỷ giá tự do Tháng 1 12293 13273 Tháng 6 12996 13071 Tháng 12 13895 13992 Bình quân 13273 13498 Nguồn: NHNN 1998â Việc chuœ động điều chỉnh tăng tyœ giá cuœa Ngân hàng Nhà nước đã làm thu hẹp khoaœng cách giữa tyœ giá trên thị trường tự do và tyœ giá cuœa các ngân hàng thương mại. Vào những tháng cuối năm 1998 tyœ giá cuœa hai thị trường này thường xuyên xấp xỉ nhau. Bảng12: Tốc độ tăng trưởng kinh tế, lạm phát và bội chi ngân sách 1993-1998 Năm Tốc độ tăng trưởng (%) Lạm phát (%) Bội chi NSNN so với GDP (%) 1993 8,10 5,20 4,60 1994 8,80 14,40 1,60 1995 9,54 12,70 0,50 1996 9,37 4,50 0,20 1997 8,80 3,60 4,80 1998 5,80 9,20 3,60 Nguồn: Tổng cục thống kê - Cùng thời gian này, một nghị định quan trọng đã được ban hành đó là Nghị Định 63/1998/ NĐ-CP ngày 17.08.1998 của Chính phủ về quản lý ngoại hối, theo - 40 - đó tỷ giá hối đoái của đồng Việt Nam so với các ngoại tệ được hình thành dựa trên cơ sở cung cầu ngoại tệ trên thị trường có sự điều tiết của Nhà nước. Hằng ngày, Ngân hàng Nhà nước công bố tỷ giá giao dịch bình quân trên thị trường ngoại tệ liên ngân hàng giữa VND với USD trên các phương tiện thông tin đại chúng. Căn cứ vào mục tiêu của chính sách tiền tệ trong từng thời kỳ, Ngân hàng Nhà nước quy định biên độ dao động so với tỷ giá giao dịch bình quân trên thị trường ngoại tệ liên ngân hàng, để các ngân hàng được phép xác định tỷ giá mua, tỷ giá bán giữa VND với USD. Như vậy, đặc trưng cơ bản nhất trong cách thức điều hành tỷ giá của Ngân hàng Nhà nước trong thời gian này là việc sử dụng tỷ giá chính thức và biên độ dao động. Cách làm này đã tạo điều kiện cho Ngân hàng Nhà nước dễ dàng kiểm soát, điều tiết được thị trường ngoại tệ. Biên độ dao động là một công cụ tỏ ra khá hữu hiệu trong suốt thời gian qua, nhờ vậy mà tỷ giá USD/VND đã đạt đến một sự ổn định tương đối. 2.2.2 Giai đoạn từ tháng 02/1999 đến nay Trong thời gian qua Ngân hàng Nhà nước Việt Nam đã đưa ra những bước đi thích hợp trong việc điều hành tyœ giá và đã gặt hái được những thành công nhất định, đặc biệt là trong lĩnh vực ổn định thị trường ngoại tệ, góp phần tích cực vào những thành tựu chung cuœa nền kinh tế. Tuy nhiên, thực tế cho thấy tỷ giá chính thức đã không phản ánh đúng giá trị của VND nên khi có cơ hội tỷ giá đã liên tục tăng đến mức trần cho phép. Rõ ràng, trong điều kiện nền kinh tế ngày càng phát triển, các nhân tố thị trường ngày càng phát huy tác dụng, quan hệ hợp tác quốc tế ngày càng mơœ rộng thì cơ chế điều hành tyœ giá như vậy bộc lộ khá nhiều nhược điểm và chưa đuœ sức thuyết phục. Từ đầu năm 1999, Ngân hàng Nhà nước đã chính thức bỏ cơ chế điều hành tỷ giá theo kiểu bao cấp như trước đây thông qua việc công bố hai quyết định mới về tyœ giá: Quyết định số 64/1999/QĐ - NHNN7 về việc công bố tyœ giá hối đoái cuœa đồng Việt Nam với các ngoại tệ và Quyết định số 65/1999/QĐ - NHNN7 về - 41 - việc quy định nguyên tắc xác định tyœ giá mua bán ngoại tệ cuœa các tổ chức tín dụng được phép kinh doanh ngoại tệ. Từ đó, một cơ chế điều hành tyœ giá mới được hình thành tại Việt Nam: thay cho việc công bố tyœ giá chính thức, hàng ngày Ngân hàng Nhà nước sẽ công bố tyœ giá giao dịch bình quân trên thị trường ngoại tệ liên ngân hàng cuœa đồng Việt Nam so với đồng USD. Căn cứ vào tyœ giá này, tổng giám đốc, giám đốc các tổ chức tín dụng được phép kinh doanh ngoại tệ xác định tyœ giá mua bán ngoại tệ theo nguyên tắc: đối với USD, tối đa không được vượt quá 0,1% so với giá Ngân hàng Nhà nước công bố cuœa ngày giao dịch gần nhất trước đó. Còn đối với các ngoại tệ khác, tyœ giá sẽ do tổng giám đốc, giám đốc các tổ chức tín dụng được phép kinh doanh ngoại tệ xác định. Như vậy, tỷ giá đã được hình thành trên cơ sở thị trường, dẫu rằng vẫn còn những thắc mắc liên quan đến cách tính tỷ giá giao dịch bình quân trên thị trường liên ngân hàng. Bên cạnh đó, biên độ quy định tỷ giá các Ngân hàng thương mại được phép giao dịch cũng không ngừng được đổi mới. Nếu như trong thời gian đầu 1999- 2000, khi mới thực hiện cơ chế này, Ngân hàng Nhà nước còn quy định quá chi tiết các mức biên độ và biên độ quá hẹp, được coi là vẫn can thiệp quá sâu vào công việc kinh doanh của các Ngân hàng thương mại, thì về sau cũng dần dần được chỉnh sửa theo hướng nới rộng hơn. Trong năm 2001, cơ chế điều hành tỷ giá mặc dù vẫn thực hiện theo nguyên tắc giá trung bình thị trường cộng thêm biên độ 1% như đã được quyết định từ tháng 2/2000, nhưng các can thiệp kỹ thuật của Ngân hàng Nhà nước đã được giảm thiểu, vì vậy tỷ giá vận động khá linh hoạt theo quan hệ cung cầu trên thị trường (chỉ số tăng giá đông đô-la so với đồng Việt Nam cả năm đạt 3,8%). Điều này cho phép giảm thiểu sức ép phá giá đồng Việt Nam so với ngoại tệ khác. - 42 - Bảng 13: Tỷ giá hối đoái 1999-2004 Tháng 1 Tháng 6 Tháng 12 Bình quân Năm Chính thức Tự do Chính thức Tự do Chính thức Tự do Chính thức Tự do 1999 13885 13893 13916 13948 14019 14104 13940 13972 2000 14037 14168 14086 14206 14507 14617 14159 14265 2001 14510 14620 14746 14853 15050 15120 14796 14825 2002 15065 15135 15247 15317 15366 15438 15235 15305 2003 15391 15421 15484 15469 15615 15750 15560 15575 2004 15603 15695 15717 15672 Nguồn: Tổng hợp Bộ tài chính, NHNN, niên giám thống kê Một sự kiện quan trọng khác là từ ngày 02/06/2001 Ngân hàng Nhà nước chính thức chuyển sang thực hiện cơ chế tự do hóa lãi suất ngoại tệ. Các ngân hàng thương mại được chủ động quy định các mức lãi suất đô-la Mỹ trên cơ sở lãi suất giao dịch trên thị trường liên ngân hàng Singapore – Sibor. Ngân hàng Nhà nước chỉ quy định lãi suất tiền gởi ngoại tệ của các ngân hàng thương mại và kho bạc Nhà nước tại Ngân hàng Nhà nước. Trong giai đoạn từ 01/07/2002 đến nay, Ngân hàng Nhà nước quy định 5 kỳ hạn với biên độ tiếp tục được nới rộng: tăng lên +/- 0,25% so với mức +/- 0,1% trước đó đối với nghiệp vụ giao ngay, lên +/- 0,5% so với mức +/-0,4% của nghiệp vụ giao dịch kỳ hạn 30 ngày, lên +/- 2,5% so với mức 2,35% của nghiệp vụ giao dịch kỳ hạn trên 90 ngày.... Việc điều chỉnh tăng này đáp ứng được yêu cầu của các ngân hàng thương mại cũng như các doanh nghiệp có nhu cầu mua bán ngoại tệ với các ngân hàng không bị gò bó trong khuôn khổ chật hẹp trước đây. Năm 2003, tỷ giá VND/USD ở nước ta khá ổn định, mặc dù USD mất giá mạnh so với các loại ngoại tệ chủ chốt khác và có diễn biến phức tạp trên thị trường ngoại hối quốc tế. Tại thị trường ngoại hối Việt Nam, USD giảm giá nhẹ vào tháng 02/2003 (khoảng 0,05% so với tháng 01/2003) nhưng sau đó tăng giá trở lại. Đầu tháng 12/2003, tỷ giá biến động cao do tin đồn thất thiệt về việc Ngân hàng Nhà nước phát hành 5 loại tiền mới ra lưu thông. Trên thị trường tự do có lúc - 43 - đạt 16.000VND/USD, sau đó lại giảm xuống. Tính bình quân cả năm 2003 tỷ giá chỉ tăng 1,7%. Từ đầu năm 2004 đến tháng 08/2004 tỷ giá tương đối ổn định. Trên thị trường tự do, tỷ giá trong 8 tháng đầu năm chỉ xoay quanh mức 15.750 VND- 15.790 VND/USD, còn tỷ giá giao dịch của các ngân hàng thương mại với khách hàng xoay quanh mức 15.705VND-15.740 VND/USD. Tính chung 8 tháng đầu năm 2004 tỷ giá chỉ tăng 0,1%, mức tăng thấp nhất trong cùng kỳ nhiều năm qua. Nguồn cung ngoại tệ dồi dào, trong khi nhu cầu ngoại tệ thấp là nguyên nhân chủ yếu của tình hình tỷ giá ổn định. Trong 7 tháng đầu năm 2004, lượng khách quốc tế vào Việt Nam đạt 1,63 triệu lượt người, chi tiêu một lương ngoại tệ lớn; cũng trong thời gian đó kim ngạch xuất khẩu cả nước đạt 14,17 tỉ USD, tăng 21,8% so với cùng kỳ năm trước; và lượng kiều hối chuyển về là trong năm 2004 lên đến hơn 3 tỷ USD. Nhìn chung giai đoạn này nhờ chính sách tỷ giá linh hoạt cùng với các chính sách hổ trợ khác, nền kinh tế đã có những bước khởi sắc. Kim ngạch xuất khẩu gia tăng đáng kể, các mặt hàng của Việt Nam ngày càng có chổ đứng trên thị trường thế giới. Quỹ dự trữ ngoại hối ngày càng được tăng cường, tỷ giá ổn định. Sự ổn định tỷ giá làm cho tâm lý găm giữ USD giảm dần, thậm chí còn có sự dịch chuyển USD sang VND ở trong nước. Bên cạnh đó, xuất khẩu được thúc đẩy và nhập khẩu vẫn có lợi, nhất là trong điều kiện nước ta vẫn trong tình trạng nhập siêu ở mức độ lớn. Bảng 14: Tình hình xuất nhập khẩu và cán cân thương mại (1999-2004) Năm Xuất khẩu (triệu USD) Tốc độ tăng (%) Nhập khẩu (triệu USD) Tốc độ tăng (%) Cán cân thương mại 1999 11541,4 23,3 11742,1 2,1 -200,7 2000 14482,7 25,5 15636,5 33,2 -1153,8 2001 15029,0 3,8 16218,0 3,7 -1135,0 2002 16706,1 11,2 19745,6 21,8 -3039,5 2003 20176,0 20,8 25226,9 27,8 -5050,9 2004 26027,4 29,0 Nguồn: Niên giám thống kê 2003 - 44 - Bảng 15:Một số chỉ tiêu kinh tế 1999-2004 Năm 1999 2000 2001 2002 2003 2004 1.GDP (tỉ đồng) 399.942 441.646 481.295 535.762 605.586 652.216 GDP (tỷ USD) 28,68 31,35 32,94 35,10 38,20 2.Tốc độ tăng trưởng (%) 4,77 6,79 6,89 7,08 7,26 7,69 3.Xuất khẩu (triệu USD) 11541,4 14482,7 15029,0 16706,1 20176,0 26027,4 4.Nhập khẩu (triệu USD) 11742,1 15636,5 16218,0 19745,6 25226,9 5.Cán cân xuất nhập khẩu (triệu USD) -200,7 -1153,8 -1135,0 -3039,5 -5050,9 6.Cán cân xuất nhập khẩu /GDP (%) -0,7 -3.4 -3.5 -8.7 -13.5 7.Tốc độ lạm phát (%) 4,1 -1,7 0,8 1,5 3,0 *7,2 Nguồn: Niên giám thống kê. Vietnam Statistical Appendix, 2003 (*) 6 tháng đầu năm 2004 Sự kết hợp giữa các chính sách kinh tế ở tầm vĩ mô hợp lý, đặc biệt là sự điều chỉnh liên tục của chính sách tỷ giá, chính sách quản lý ngoại hối cũng như những qui định thông thoáng hơn trong lĩnh vực xuất nhập khẩu đã tác động tích cực đến nền kinh tế Việt Nam, tạo đà phát triển trong tương lai. 2.3 NHẬN XÉT & YÊU CẦU HOÀN THIỆN CƠ CHẾ ĐIỀU HÀNH TỶ GIÁ CỦA VIỆT NAM 2.3.1 Ưu nhược điểm Cơ chế điều hành tỷ giá được thay đổi căn bản: Cơ chế tỷ giá thả nổi có sự điều tiết của Nhà nước đã dần dần thay đổi cở chế tỷ giá cố định, đa tỷ giá. Việc tỷ giá được đánh giá khách quan hơn đã phần nào phản ánh đúng giá trị thật của đông tiền, kiềm chế lạm phát, ổn định giá cả, làm thay đổi cơ bản tâm lý của thị trường. Lòng tin của công chúng vào chính sách kinh tế nói chung và chính sách tiền tệ, chính sách quản lý nói riêng ngày càng gia tăng. Tác động này được thể hiện rõ nét ở mức gia tăng tổng vốn đầu tư cho nền kinh tế. Tỷ lệ tiết kiệm và đầu tư từ nội bộ nền kinh tế từ 7%-9%/ GDP thời kỳ trước năm 1990 lên 20% năm 1995 và 23,62% trong năm 2000. Nguồn ngoại tệ tập trung vào ngân hàng ngày càng tăng. Theo báo cáo của ngân hàng nhà nước Việt Nam, so với đầu năm 2001, nguồn vốn huy động bằng ngoại tệ vào đầu năm 2002 tăng 28,6%. - 45 - Cơ chế này có những ưu điểm như: - Tyœ giá Ngân hàng Nhà nước công bố hàng ngày là tyœ giá giao dịch bình quân trên thị trường liên ngân hàng, điều này phaœn ánh tyœ giá được hình thành khách quan hơn, phaœn ánh đúng hơn cung cầu ngoại tệ trên thị trường. -Trước đây, mặc dù vẫn nói tyœ giá chính thức mà Ngân hàng Nhà nước công bố cũng được căn cứ vào giá thị trường tự do, tình hình cung và cầu về ngoại tệ... song nó vẫn có một cái gì đó thật mơ hồ, mang nặng tính chuœ quan nhiều hơn. Chúng ta có thể thấy rõ điều này khi nhìn vào những biến động về tyœ giá cuœa các Ngân hàng thương mại. Từ ngày 1.12.1997 đến giữa tháng 2.1998, tyœ giá chính thức cuœa Ngân hàng Nhà nước luôn ơœ khoaœng 1 USD = 11.175 VND, thì giá bán cuœa hầu hết các Ngân hàng thương mại được xác định ơœ mức 12.293 VND/1USD (11.175 x 110% = 12.292,5). Ngày 16.2.1998, Ngân hàng Nhà nước nâng tyœ giá chính thức lên 1 USD = 11.800 VND, thì lập tức ngày hôm sau giá cuœa các ngân hàng thương mại cũng được nâng theo đúng tyœ lệ, giá 1 USD không còn là 12.293 VND mà là 12.980 VND (12.980 = 11.800 x 110%). Và các ngày sau tình trạng tương tự, giá 1 USD được tính như sau: Ngày 21/2/1998 27/2/98 28/2/98 2/3/98 5/3/98 9/3/98 Tỷ giá chính thức 11803 11804 11801 11799 11798 11803 Tỷ giá NHTM 12983 12984 12981 12979 12978 12983 Các con số trên cho thấy giá cuœa các NHTM luôn bám sát mức trần cao nhất mà NHNN cho phép (giá công bố chính thức x 110%), thậm chí giá chính thức chỉ cần thay đổi 1 đồng thì giá cuœa các ngân hàng thương mại cũng bám theo. Đó là vì vượt thì không được phép, nhưng thấp hơn mức trần thì các ngân hàng thương mại cũng không thể chấp nhận được. - 46 - Còn một khi giá công bố chính là giá hình thành trên thị trường liên ngân hàng, các ngân hàng thương mại không còn phaœi phòng thuœ nữa, bơœi vì giá này chính là điểm gặp gỡ giữa cung và cầu về ngoại tệ cuœa các ngân hàng. - Trước đây, do giá Ngân hàng Nhà nước công bố cứng nhắc không thực sự phaœn ánh quan hệ cung cầu nên nếu thấy giá cuœa các ngân hàng thấp thì các doanh nghiệp mang ngoại tệ ra thị trường tự do bán, ngược lại nếu mua cuœa ngân hàng quá khó khăn thì mua trên thị trường tự do. Vì thế chỉ cần có những biến động nhoœ trong nền kinh tế cũng đuœ tác động để mơœ ra một khoaœng cách rộng giữa giá thị trường tự do và giá cuœa các Ngân hàng thương mại. Nhưng với cơ chế điều hành mới, tyœ giá mà Ngân hàng Nhà nước công bố bơœi nó xuất phát từ cung cầu ngoại tệ giữa các ngân hàng nên nó sẽ gần gũi hơn với giá thị trường tự do và như vậy những biến động có thể tạo ra khoaœng cách giữa giá thị trường tự do và giá cuœa các Ngân hàng thương mại sẽ khó có thể xaœy ra hơn. - Với cơ chế điều hành tyœ giá trước đây, vì Ngân hàng Nhà nước muốn giữ giá ổn định, không thay đổi, trong khi đó khaœ năng cung ứng ngoại tệ cuœa Ngân hàng Nhà nước cũng như các ngân hàng thương mại thấp nên nhu cầu ngoại tệ cuœa các doanh nghiệp cũng thường xuyên không được đáp ứng, điều này đã làm cho nhiều doanh nghiệp gặp khó khăn khi có nhu cầu thanh toán với nước ngoài. Còn với cơ chế điếu hành tyœ giá như hiện nay thì baœn thân tyœ giá tự nó đã được điều chỉnh theo quan hệ cung cầu, hay nói cách khác chính nhu cầu cuœa các doanh nghiệp là cơ sơœ xác định tyœ giá và tại đó cung và cầu đều được thoœa mãn. - Khi tyœ giá không xuất phát từ quan hệ cung cầu thì mỗi lần nhà nước điều chỉnh tyœ giá đều tạo sức ép tâm lý nặng nề, nhất là khi tyœ giá không được điều chỉnh thường xuyên, đến khi điều chỉnh sẽ tạo ra một bước nhaœy đột ngột, người ta bắt đầu nghi ngờ về một chuœ trương nào đó, lòng tin vào đồng tiền có thể vì thế mà bị dao động, tình trạng đầu cơ, găm giữ ngoại tệ sẽ có cơ hội phát triển. Nhưng với cơ chế mới, tyœ giá được hình thành theo quan hệ cung cầu, để giữ ổn định hoặc điều chỉnh tyœ giá theo mục tiêu nào đó, Ngân hàng Nhà nước chỉ việc điều chỉnh - 47 - cung hoặc cầu bằng cách bán ngoại tệ ra hoặc mua ngoại tệ vào và như vậy tất caœ đều hết sức tự nhiên, giaœm bớt tâm lý hoang mang dao động. - Trong cơ chế mới, tyœ giá không phaœi là được điều chỉnh mà là được hình thành trên thị trường, rõ ràng là nó mềm deœo hơn, linh hoạt hơn và vì thế nó phù hợp với thông lệ quốc tế, góp phần tăng cường sự hòa nhập cuœa nền kinh tế nước ta vào cộng đồng kinh tế thế giới. Những điểm nêu trên cho thấy cơ chế điều hành tyœ giá mới cuœa Ngân hàng Nhà nước không chỉ khắc phục được những hạn chế cuœa cơ chế cũ mà còn phù hợp với một nền kinh tế mơœ như điều kiện cuœa nước ta hiện nay. Thành công của chính sách tỷ giá trong thời gian qua là xóa bỏ sự áp đặt chủ quan, duy ý chí trong việc thiết lập tỷ giá. Khoảng cách giữa tỷ giá chính thức và tỷ giá thị trường “chợ đen” dần dần được thu hẹp. Tuy nhiên, bên cạnh những thành quả đã đạt được, trong vấn đề điều hành chính sách tỷ giá vẫn còn một số điểm cần quan tâm: - Việc xác định tỷ giá còn mang tính cứng nhắc, chưa thật sự linh hoạt. - Tồn tại song hành tỷ giá thị trường tự do bên cạnh tỷ giá chính thức, tỷ giá của các ngân hàng thương mại và hiện tượng đô-la hóa ngày càng trầm trọng. - Chưa sử dụng hiệu quả các công cụ điều chỉnh tỷ giá hối đoái. - Cơ chế quản lý ngoại hối còn rất lỏng lẻo. 2.3.2 Yêu cầu hoàn thiện cơ chế điều hành tỷ giá Để cơ chế mới về điều hành tyœ giá có thể thực sự phát huy tác dụng cần giải quyết một số vấn đề sau: ⊇ Đối với việc điều tiết tỷ giá hiện nay của Ngân hàng Nhà nước Điều chỉnh tỷ giá theo cách tăng đều như hiện nay cũng bộc lộ nhiều hạn chế. Quan sát tỷ giá từ 2/1999 nhận thấy rằng tỷ giá chính thức luôn có mức thay đổi nhỏ và biến động theo hướng tăng dần. Ưu điểm của cách làm này là giá VND - 48 - được điều chỉnh theo sự biến động sức mua hàng hóa, tạo tâm lý ổn định cho người sở hữu ngoại tệ, nhưng mặt trái của vấn đề này là nảy sinh hiện tượng găm giữ ngoại tệ. Để hạn chế nhược điểm này, Ngân hàng Nhà nước nên thay đổi cách điều tiết tỷ giá theo hướng có tăng, có giảm với nhiều mức độ khác nhau sao cho tổng mức giảm giá VND tương xứng với sự biến động của chỉ số lạm phát trong kỳ. Khi đó, hiện tượng găm giữ ngoại tệ sẽ được hạn chế, các công cụ phòng ngừa rủi ro có cơ hội phát huy hiệu quả, hoạt động kinh doanh ngoại tệ mới được năng động. ⊄ Tiến đến loại bỏ các công cụ kiểm soát mang tính hành chính Hiện nay Ngân hàng Nhà nước đang áp dụng cơ chế tỷ giá thả nổi có sự điều tiết của Chính phủ để điều hành chính sách tiền tệ. Theo đó, tỷ giá chính thức do Ngân hàng Nhà nước thiết lập trên cơ sở tỷ giá bình quân của thị trường ngoại tệ liên ngân hàng và tỷ giá kinh doanh ngoại tệ của các ngân hàng thương mại không được lớn hơn +/-0,25% so với tỷ giá chính thức. Với cách tính này, Ngân hàng Nhà nước khống chế được sự biến động thất thường của tỷ giá. Tuy nhiên, hạn chế của nó là tỷ giá không phản ánh đúng cung cầu tiền tệ trên thị trường, làm cho hoạt động kinh doanh tiền tệ của các ngân hàng gượng ép, giả tạo. Vì vậy, trong tương lai Ngân hàng Nhà nước cần thay đổi cơ chế điều hành tỷ giá theo hướng gắn liền với các quy luật của nền kinh tế thị trường. Ngân hàng Nhà nước phải giảm dần và tiến đến xóa bỏ các biện pháp điều tiết tỷ giá mang tính hành chính như: khống chế tỷ giá kỳ hạn, giới hạn phí hoán đổi tiền tệ, hạn chế biên độ trong xác định tỷ giá kinh doanh.... tạo điều kiện cho các ngân hàng thương mại kinh doanh tiền tệ theo cơ chế thị trường và quen dần với các công cụ phòng chống rủi ro tỷ giá. Nói khác hơn, tỷ giá phải được xác định dựa trên cung cầu tiền tệ. Ngân hàng Nhà nước không nên áp đặt trực tiếp lên tỷ giá mà chỉ được quyền tác động gián tiếp thông qua các hoạt động mua bán ngoại tệ trên thị trường ngoại hối. - 49 - ⊂ Nâng cao năng lực các công cụ can thiệp tỷ giá * Công cụ nghiệp vụ thị trường mở: do lượng ngoại tệ dự trữ của Việt Nam còn quá thấp nên công cụ này chưa đủ sức để giữ vai trò chủ đạo trong điều chỉnh tỷ giá. Vì vậy cần: - Xây dựng cơ chế, khung pháp lý, môi trường hoạt động nhằm từng bước đưa công cụ nghiệp vụ thị trường mở lên đúng vị trí của nó trong việc can thiệp điều chỉnh tỷ giá hối đoái. - Tranh thủ tối đa khả năng tích lũy ngoại tệ, đồng thời duy trì mức ngoại tệ tương xứng với nhịp độ tăng kim ngạch nhập khẩu. Tập trung quản lý ngoại tệ vào một đầu mối duy nhất là Ngân hàng Nhà nước, ngay cả ngoại tệ của Kho bạc Nhà nước có được cũng phải bán ngay cho Ngân hàng Nhà nước và khi co nhu cầu thì mua lại như những đơn vị khác. - Nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn ngoại tệ dự trữ. Trong thời gian trước mắt, khi dự trữ ngoại tệ chưa đủ mạnh thì trong trường hợp cần thiết nếu phải sử dụng đến dự trữ ngoại tệ để tác động vào tình hình cung cầu ngoại tệ trên thị trường thì phải đảm bảo là lượng ngoại tệ tung thêm vào thị trường được sử dụng có hiệu quả. Cụ thể, khi cần tung dự trữ ngoại tệ vào thị trường, Ngân hàng Nhà nước có thể đứng ra bảo lãnh tín dụng nhập khẩu cho các tổng công ty nhập khẩu các mặt hàng chiến lược, thiết yếu phục vụ cho quốc kế dân sinh và quá trình công nhiệp hóa-hiện đại hóa đất nước. Điều này giúp đảm bảo ngoại tệ dự trữ được sử dung đúng cho hoạt động ngoại thương. - Lựa chọn cơ cấu dự trữ ngoại tệ khả thi. Trong số các đồng tiền mạnh hiện nay, chủ yếu nổi lên 3 đồng tiền chính: USD, EUR và JPY. Xu hướng vận động của các đồng tiền này được đánh giá như sau: y Đô-la Mỹ (USD): đây là ngoại tệ thông dụng nhất tại Việt Nam (hơn 90% giao dich đối ngoại qua Vietcombank được thực hiện bằng đồng tiền này). Trong những năm gần đây, tuy gặp nhiều khó khăn về tài chính lẫn chính trị nhưng Mỹ vẫn giữ vai trò là một nền kinh tế hùng mạnh trên thế giới và là - 50 - một đối tác quan trọng của các doanh nghiệp Việt Nam. Vì vậy, việc chiếm tỷ trọng cao của USD trong tổng dự trữ ngoại tệ quốc gia khó có thể thay đổi trong tương lai gần. y Đồng Euro (EUR): đồng tiền này manh tính quốc tế hóa thứ hai sau Mỹ. Thực trạng kinh tế Mỹ hiện nay góp phần đẩy EUR tăng giá. Tuy nhiên sự tăng giá này chỉ tác động xấu thêm sự phục hồi kinh tế và làm sâu sắc hơn những bất ổn vốn có của khu vực sử dụng EUR. Giữa các thành viên EU luôn có bất đồng trên nhiều mặt; sự liên kết giữa các quốc gia này ẩn chứa nguy cơ mất kiểm soát đối với những nguồn lực đã phình rộng ra khi thiếu hụt thông tin hay thiếu đồng bộ trong điều hành kinh tế. Do vậy, tính ổn định của đồng tiền cần được xét đến khi có quyết định điều chỉnh lớn trong cơ cấu dự trữ ngoại tệ. y Đồng Yên Nhật (JPY): đồng tiền này cho đến nay vẫn chưa thực sự là đồng tiền quốc tế và nước Nhật vẫn đang nổ lực quốc tế hóa đồng tiền của mình. Theo các nhà kinh tế phương Tây thì người Nhật khó làm được điều này vì: thứ nhất, vào những năm 1970-1980 khi nước Nhật đang phát triển với một tốc độ thần kỳ, họ đã từ chối mong muốn các nước tư bản khác về việc quốc tế hóa đồng Yên vì không muốn những thế lực bên ngoài can thiệp sâu vào nền kinh tế của mình. Với thực trạng kinh tế hiện nay chưa thoát khỏi suy thoái và một chính sách phục hồi kinh tế dựa phần lớn vào xuất khẩu đang gặp trở ngại bởi đồng USD giảm giá, cùng với giá dầu lửa tăng vọt, Nhật đã xem như đánh mất cơ hội quốc tế hóa đồng tiền của mình. Thứ hai, nước Mỹ đang phải đương đầu với sự xâm lấn của EUR, khi mọi chuyện chưa ngã ngũ thì họ không muốn thấy sự xuất hiện một đồng tiền đối trọng thứ ba. Từ những đánh giá trên, ta nhận thấy rằng trước mắt đồng đô-la vẫn giữ một vị trí quan trọng trong dự trữ ngoại hối của Việt Nam. Tuy nhiên, cơ cấu này phải phù hợp với tình hình kinh tế trong nước trong mỗi thời kỳ, đồng thời xây dựng cơ cấu dự trữ ngoại tệ cần phải có sự theo dõi sự biến động tình hình kinh tế thế giới. * Công cụ lãi suất - 51 - Bản thân lãi suất chỉ có tác động gián tiếp đến tỷ giá nhưng nó lại tác động trực tiếp đến đầu tư và sản xuất kinh doanh vì nó gắn liền với chi phí sử dụng vốn. Do vậy, việc sử dụng công cụ này cần nhiều sự cân nhắc. Luồng vốn ra vào nền kinh tế Việt Nam chủ yếu là đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI). Đầu tư gián tiếp và dòng vốn ngắn hạn gần như không có do thị trường chứng khoán và thị trường tiền tệ chưa phát triển. Hơn nữa, giao dịch vốn chưa được mở cửa một phần bởi các quy định của Chính phủ, một phần do điều kiện tài chính Việt Nam chưa chín muồi và đồng Việt Nam chưa được tự do chuyển đổi. Tất cả cho thấy lãi suất chưa có thể ảnh hưởng mạnh đến tỷ giá. Tác động của nó chỉ giới hạn ở chổ làm thay đổi những dòng tiền lưu thông trong thị trường nội địa, từ nội tệ chuyển sang ngoại tệ và ngược lại. Thực tế cho thấy trong năm 1998, việc điều chỉnh tyœ giá lên 16% làm cho lợi tức dự tính cuœa việc giữ ngoại tệ tăng hơn so với lợi tức dự tính cuœa việc giữ VND, đã dẫn đến sự chuyển đổi từ VND sang ngoại tệ làm aœnh hươœng tới nguồn vốn khaœ dụng VND cuœa các tổ chức tín dụng. Nhu