Đề tài Phương án giải quyết việc làm cho lao động nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa ở nước ta hiện nay

Mở Đầu 1. Tính cấp thiết của đề tài Việt Nam là một nước đang phát triển, có tiềm năng lao động rất lớn với trên 42 triệu lao động trong đó lao động nông nghiệp chiếm trên 70% (trên 30 triệu lao động nông nghiệp). Khả năng tạo việc làm cho lao động nói chung và đặc biệt là lao động nông thôn rất khó khăn, tình trạng thiếu việc làm, thất nghiệp có xu hướng gia tăng, điều đó đã ảnh hưởng rất lớn đến tới sự phát triển kinh tế, xã hội, chính trị, an ninh của quốc gia, nguyên nhân của vấn đề này là: Nền kinh tế của đất nước phát triển chậm, khả năng thu hút lao động và tạo việc làm mới hạn chế; trình độ của độ ngũ người lao động thấp, không đáp ứng được yêu cầu của sự phát triển, thông tin về thị trường, thông tin về khoa học công nghệ rất yếu, nghèo, thiếu vốn, thiếu công nghệ... Để phát triển nền kinh tế đòi hỏi đất nước phải chuyển dịch cơ cấu kinh tế, từ cơ cấu kinh tế thuần nông, độc canh hay nói cách khác là một đất nước nông nghiệp, sản xuất nhỏ lạc hậu phải chuyển sang nền văn minh mới: nền văn minh công nghiệp, thực hiện thành công quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa (CNH, HĐH), phấn đấu đến năm 2020 Việt Nam trở thành một đất nước công nghiệp hiện đại ngang tầm với các nước trong khu vực. Đi liền với quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế của đất nước theo hướng CNH, HĐH, nhiều thành phố, khu công nghiệp, thị trấn, thị tứ mới được mọc lên. Hay có thể nói, đô thị hóa là kết quả tất yếu của quá trình CNH, HĐH nền kinh tế nước nhà. Đô thị hóa đem lại nhiều cái lợi cho sự phát triển kinh tế - xã hội (KT-XH) của đất nước, song bản thân nó lại gây ra không ít những mâu thuẫn mới đòi hỏi phải được giải quyết: quá trình đô thị hóa gia tăng sẽ đẩy một bộ phận nông dân ra khỏi vùng đất mà họ vẫn thường sinh sống (quá trình bần cùng hóa những người lao động) làm cho đất canh tác bình quân đầu người đã thấp (0,17ha/người lao động) nay còn thấp hơn. Lao động nông nghiệp không có việc làm, thất nghiệp gia tăng, đời sống thấp, mâu thuẫn xã hội tăng. Góp phần giải quyết các vấn đề bức xúc nêu trên, đề tài "Giải quyết việc làm cho lao động nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa ở nước ta hiện nay" là một vấn đề có ý nghĩa trên cả phương diện lý luận và thực tiễn. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài a) Mục đích Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực tiễn về lao động và việc làm của lao động nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa ở Việt Nam và một số nước láng giềng trong khu vực, từ đó đề xuất phương hướng, biện pháp giải quyết việc làm cho lao động nông nghiệp nước ta trong quá trình đô thị hóa ở Việt Nam hiện nay. b) Nhiệm vụ - Nghiên cứu những vấn đề lý luận về việc làm của lao động nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa, kinh nghiệm tạo việc làm cho lao động ở một số nước trong khu vực. - Nghiên cứu thực trạng của quá trình đô thị hóa ở Việt Nam và tác động của nó tới việc làm cho người lao động. - Nghiên cứu hiện trạng việc làm của lao động nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa hiện nay ở nước ta. - Đề xuất những biện pháp tạo việc làm cho lao động nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa hiện nay ở nước ta. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu của luận văn: Luận văn tập trung nghiên cứu lao động nông nghiệp; quá trình đô thị hóa; việc làm cho lao động nông nghiệp; tạo việc làm cho lao động nông nghiệp trongquá trình đô thị hóa. - Phạm vi nghiên cứu: Tạo việc làm cho lao động nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa - Thời gian: từ 1986 đến nay 4. Phương pháp nghiên cứu Luận văn lấy chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử làm phương pháp luận chung. Đặc biệt, chú trọng sử dụng các phương pháp đặc trưng của kinh tế chính trị - phương pháp trừu tượng hóa. Ngoài ra, còn sử dụng các phương pháp khác: thống kê, so sánh, điều tra, phân tích, tổng hợp... 5. Đóng góp của luận văn - Hệ thống hóa những vấn đề lý luận cơ bản về việc làm của lao động nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa. - Đánh giá được thực trạng, định hướng quá trình đô thị hóa ở nước ta thời gian qua và tác động của nó tới việc làm của người lao động. - Đánh giá được thực trạng về việc làm của người lao động nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa hiện nay ở nước ta. - Đề xuất phương hướng biện pháp tạo việc làm cho lao động nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa hiện nay ở nước ta. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương, 8 mục. Chương 1 Một số vấn đề lý luận, thực tiễn về việc làm cho lao động nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa 1.1. Lao động nông nghiệp, ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa đến việc làm của lao động nông nghiệp 1.1.1. Khái niệm lao động nông nghiệp Khái niệm "lao động" tùy theo góc độ nghiên cứu mà các nhà khoa học đưa ra các quan niệm về "lao động" tương ứng. Tuy nhiên, các quan điểm đều tập trung chủ yếu vào hai khía cạnh: Thứ nhất, coi lao động là hoạt động, là phương thức tồn tại của con người. Thứ hai, coi lao động chính là bản thân con người, là sự nỗ lực vật chất và tinh thần của con người dưới dạng hoạt động tạo ra những sản phẩm vật chất và tinh thần để thỏa mãn nhu cầu của con người. Dựa vào quan niệm lao động là hành động xã hội, người ta phân biệt năm yếu tố cơ bản tạo nên cấu trúc của lao động: đối tượng lao động, mục đích lao động, công cụ lao động, điều kiện lao động và chủ thể lao động. Trong đó chủ thể lao động là con người với tất cả đặc điểm tâm sinh lý, xã hội được hình thành và phát triển trong quá trình xã hội hóa cá nhân. Đối với mỗi dạng hoạt động lao động đòi hỏi ở mỗi cá nhân một tri thức, kỹ năng, kỹ xảo nhất định. Trên cơ sở đó, tác giả luận văn đồng tình với khái niệm "lao động" chính là bản thân con người với tất cả sự nỗ lực vật chất, tinh thần của nó, thông qua hoạt động lao động của mình, sử dụng các công cụ lao động, tác động đến đối tượng lao động để đạt được mục đích nhất định [14, tr. 15]. Lao động hoạt động trong lĩnh vực sản xuất kinh doanh nông nghiệp được coi là lao động nông nghiệp. Để hiểu rõ hơn bản chất khái niệm "lao động", chúng ta cần nghiên cứu thêm các khái niệm: nguồn nhân lực, nguồn lao động. Nguồn nhân lực theo nghĩa rộng là nguồn lực con người của một quốc gia, một vùng lãnh thổ, là một bộ phận nguồn lực có thể huy động được để tham gia vào quá trình phát triển đất nước. Theo nghĩa hẹp, nguồn nhân lực là bộ phận của dân số trong độ tuổi lao động theo quy định của pháp luật có khả năng tham gia lao động. Nguồn nhân lực được biểu hiện trên hai mặt: về số lượng, là tổng thể những người trong độ tuổi lao động và thời gian làm việc có thể huy động được của họ. Về chất lượng, nguồn nhân lực thể hiện ở sức khỏe, trình độ chuyên môn, ý thức, tác phong, thái độ làm việc của người lao động. Nguồn lao động (hay lực lượng lao động) là một bộ phận dân số trong độ tuổi lao động quy định thực tế có tham gia lao động và những người không có việc làm nhưng đang tích cực tìm kiếm việc làm. Nguồn lao động cũng được biểu hiện trên hai mặt: số lượng và chất lượng như nguồn nhân lực. Về độ tuổi, mỗi quốc gia có quy định giới hạn tối đa và giới hạn tối thiểu khác nhau: giới hạn tối thiểu ở Braxin: 10 tuổi, úc: 15 tuổi, Mỹ: 16 tuổi,... phần lớn các quốc gia quy định độ tuổi này từ 14 hoặc 15 tuổi. ở Việt Nam quy định 15 tuổi, giới hạn tối đa: các nước Bắc Âu (Đan Mạch, Thụy Sĩ, Na Uy, Phần Lan) quy định độ tuổi này là 74 tuổi. Còn các nước đang phát triển: Malaixia, Ai Cập, Mêhicô,... quy định độ tuổi này là 65 tuổi. ở Việt Nam độ tuổi này được quy định: 60 tuổi đối với nam và 55 tuổi đối với nữ [25, tr. 5]. Trong điều kiện ngày nay (nền kinh tế thị trường, hội nhập với nền kinh tế khu vực và thế giới, nền kinh tế tri thức,...) việc không ngừng nâng cao chất lượng nguồn lao động có ý nghĩa quan trọng đặc biệt. Số lượng lao động đông đảo không còn chiếm ưu thế, nhất là với lao động có chất lượng thấp. Điểm đáng lưu ý của lao động nông nghiệp là mọi hoạt động lao động, sản xuất kinh doanh trong lĩnh vực nông nghiệp đều gắn liền với đối tượng cây trồng, vật nuôi - là những cơ thể sống với những đặc điểm riêng biệt, không thể xóa bỏ, làm cho lao động nông nghiệp mang sắc thái riêng, không giống với lao động trong một số ngành kinh tế khác. Đặc biệt là tính chất thời vụ của lao động nông nghiệp, làm cho lao động nông nghiệp lúc thì căng thẳng, lúc lại nhàn rỗi; tình trạng thiếu việc làm tạm thời là khá phổ biến. 1.1.2. Khái niệm việc làm Theo tổ chức Lao động quốc tế (ILO): Việc làm là những hoạt động lao động được trả công bằng tiền và bằng hiện vật. Điều 13, chương 2 (việc làm) Bộ luật lao động của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam: "Mọi hoạt động lao động tạo ra nguồn thu nhập, không bị pháp luật cấm đều được thừa nhận là việc làm". Khái niệm này được vận dụng trong các cuộc điều tra về thực trạng lao động và việc làm hàng năm của Việt Nam và được cụ thể hóa thành ba dạng hoạt động sau: - Làm các công việc để nhận tiền công, tiền lương dưới dạng bằng tiền hoặc bằng hiện vật. - Làm các công việc để thu lợi nhuận cho bản thân. Bao gồm sản xuất nông nghiệp trên đất do chính thành viên được quyền sử dụng; hoặc hoạt động kinh tế phi nông nghiệp do chính thành viên đó làm chủ toàn bộ hoặc một phần. - Làm công việc cho hộ gia đình mình nhưng không được trả thù lao dưới hình thức tiền lương, tiền công cho công việc đó. Bao gồm sản xuất nông nghiệp trên đất do chủ hộ hoặc một thành viên trong hộ có quyền sử dụng; hoạt động kinh tế phi nông nghiệp do chủ hộ hoặc một thành viên trong hộ làm chủ hoặc quản lý. Theo khái niệm trên, hoạt động được coi là việc làm cần thỏa mãn hai điều kiện: + Một là, hoạt động đó phải có ích và tạo ra thu nhập cho người lao động và cho các thành viên trong gia đình. + Hai là, hoạt động đó phải đúng luật; không bị pháp luật cấm. Hai tiêu thức này có quan hệ chặt chẽ với nhau, và là điều kiện cần và đủ của một hoạt động được thừa nhận là việc làm. Nếu một hoạt động chỉ tạo ra thu nhập nhưng vi phạm luật pháp như: trộm cắp, buôn bán hêrôin, mại dâm,... Không thể được công nhận là việc làm. Mặt khác, một hoạt động dù là hợp pháp, có ích nhưng không tạo ra thu nhập cũng không được thừa nhận là việc làm - chẳng hạn như công việc nội trợ hàng ngày của phụ nữ cho chính gia đình mình: đi chợ, nấu cơm, giặt giũ quần áo,... Nhưng nếu người phụ nữ đó cũng thực hiện các công việc nội trợ tương tự cho gia đình người khác thì hoạt động của họ lại được thừa nhận là việc làm vì được trả công. Điểm đáng lưu ý là tùy theo phong tục, tập quán của mỗi dân tộc và pháp luật của các quốc gia mà người ta có một số quy định khác nhau về việc làm: Ví dụ: mại dâm của phụ nữ được coi là việc làm của phụ nữ ở Thái Lan, Philippin vì được pháp luật bảo hộ và quản lý; nhưng ở Việt Nam hoạt động đó được coi là hoạt động phi pháp, vi phạm pháp luật và không được thừa nhận là việc làm. Tuy nhiên, với khái niệm trên, theo tác giả luận văn có điểm còn bất hợp lý: có những hoạt động có ích cho gia đình, cho xã hội, không vi phạm pháp luật, nhưng không tạo ra thu nhập "trực tiếp" cho người tham gia hoạt động - như công việc nội trợ của phụ nữ,... lại không được coi là việc làm. Nhờ phụ nữ làm công việc nội trợ, đã góp phần làm giảm chi tiêu của gia đình; tạo điều kiện cho chồng, con yên tâm hoạt động sản xuất, kinh doanh đồng thời góp phần tăng thêm lượng vốn đầu tư vào sản xuất, phát triển sản xuất, tăng thu nhập cho cả gia đình. Như vậy, thực chất của vấn đề ở đây là công việc nội trợ của phụ nữ cũng đã góp phần làm tăng thu nhập của cả gia đình. Với ý nghĩa đó, tác giả luận văn đồng tình với quan điểm: việc làm là một dạng hoạt động có ích, không bị pháp luật ngăn cấm, có thu nhập hoặc tạo điều kiện tăng thêm thu nhập cho người thân, gia đình hoặc cộng đồng [39, tr. 32]. Trong nền kinh tế thị trường, ở đâu có lợi nhuận, các doanh nghiệp sẽ tăng cường sử dụng lao động, tăng sản lượng, khối lượng việc làm sẽ tăng lên. Mặt khác, khi nhu cầu thị trường suy giảm, các doanh nghiệp sẽ phải cắt giảm sản lượng, khối lượng việc làm sẽ giảm. Trong xu thế CNH, HĐH nền kinh tế, khoa học công nghệ phát triển mạnh mẽ, được ứng dụng nhanh chóng vào sản xuất và tất cả các lĩnh vực khác nhau của đời sống kinh tế - xã hội đã làm cho khối lượng công việc có yêu cầu về mặt kỹ thuật cao tăng nhanh chóng. Mặt khác, năng suất lao động tăng đã làm ảnh hưởng rất lớn tới "cầu" lao động và "cơ cấu" lao động. Nếu người lao động không tự nâng cao tay nghề, nâng cao trình độ của mình theo kịp với yêu cầu của sản xuất kinh doanh; phân công lao động xã hội không phát triển, không tạo ra được nhiều chỗ làm mới cho người lao động thì tình trạng thất nghiệp, thiếu việc làm là điều khó tránh khỏi. Trong nông nghiệp, lao động mang tính thời vụ, do vậy vào thời kỳ căng thẳng, khối lượng công việc nhiều, tăng đột biến. Tuy nhiên, lúc nhàn rỗi, khối lượng công việc giảm đột ngột, thậm chí có lúc người nông dân không có việc làm. Đặc biệt trong điều kiện hiện nay dân số ở khu vực nông thôn vẫn tăng nhanh, đất canh tác không tăng thậm chí có xu hướng giảm xuống vì nhiều lý do: đô thị hóa, đất ở,... tăng, mặt khác với khả năng ứng dụng máy móc, tiến bộ khoa học công nghệ,... làm cho năng suất lao động tăng nhanh, giải phóng một lượng lao động lớn ra khỏi ngành nông nghiệp. Nếu không tạo đủ công ăn, việc làm cho người nông dân, đặc biệt trong lúc nông nhàn với thu nhập được người nông dân chấp nhận, sẽ dẫn đến hiện tượng nông dân đổ xô ra các thành phố và các khu công nghiệp tìm kiếm việc làm gây nhiều vấn đề phức tạp cho việc quản lý lao động, quản lý xã hội, tình trạng xóm liều, phố liều, tệ nạn xã hội gia tăng. 1.1.3. Đô thị hóa 1.1.3.1. Đô thị Đô thị là khái niệm đã được xuất hiện từ khá lâu và được quan tâm nghiên cứu trong vài chục năm trở lại đây. Thuật ngữ "đô thị" bắt nguồn từ tiếng la tinh: Urbanus - thuộc về đô thị, Urban - thành thị, đô thị, châu thị,... "Đô thị là một khái niệm cơ bản và được sử dụng khá thống nhất ở các quốc gia, nhằm chỉ những nơi có dân cư đông đúc, sinh sống bằng các nghề phi nông nghiệp". Theo G.S.Harold Chestnut trường đại học kỹ thuật Presden (Hoa Kỳ): "Đô thị là các điểm dân cư ở đó biểu hiện một quá trình kinh tế - xã hội - kỹ thuật gắn bó mật thiết với nhau. Các hoạt động của đô thị được phản ánh thông qua các hoạt động sản xuất kinh doanh, sinh sống, đi lại, vui chơi giải trí,... của dân cư, chúng tồn tại và phát triển theo các quy luật của xã hội". Theo G.S Đàm Trung Phường: Đô thị là một đơn vị kinh tế - xã hội phản ánh sự vận động của bản thân lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, từ đó làm cho cấu trúc của đô thị thường xuyên có sự chuyển hóa; sự chuyển hóa này vừa mang tính sinh học vừa mang tính cơ học. Đô thị là một cơ thể sống luôn vận động, phát triển trên cơ sở đan kết tổng hòa cân bằng động của nhiều ngành trong một đơn vị lãnh thổ và sự tác động tương hỗ của các hệ thống nội lực, ngoại lực theo nhiều chiều khác nhau [29]. ở Việt Nam, theo quan niệm của Chính phủ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam được thể hiện rõ trong Quyết định số 132 HĐBT ngày 5-5-1990 của Hội đồng Bộ trưởng: Đô thị là các điểm dân cư có các yếu tố cơ bản sau đây: 1. Là trung tâm tổng hợp hay trung tâm chuyên ngành có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế xã hội của vùng lãnh thổ nhất định. 2. Có quy mô dân số nhỏ nhất là 4.000 người, quy mô dân số tối thiểu trong nội thị không nhỏ hơn 2.000 người/ km2 (vùng núi có thể thấp hơn). 3. Tỷ lệ lao động phi nông nghiệp từ 60% trở lên trong tổng số lao động; là nơi sản xuất và dịch vụ thương mại hàng hóa phát triển. 4. Có cơ sở hạ tầng kỹ thuật và các công trình công cộng phục vụ dân cư đô thị. 5. Mật độ dân cư được xác định theo từng loại đô thị phù hợp với đặc điểm từng vùng. "Điểm dân cư" được hiểu: là điểm tập trung dân cư với mật độ cao, chủ yếu là lao động phi nông nghiệp, có hạ tầng cơ sở thích hợp, là trung tâm tổng hợp hay trung tâm chuyên ngành, có vai trò thúc đẩy sự nghiệp phát triển kinh tế xã hội của cả nước, của một miền lãnh thổ, của một huyện hoặc một vùng trong tỉnh, trong huyện. - Trung tâm tổng hợp: những đô thị là trung tâm tổng hợp, khi chúng có vai trò và chức năng nhiều mặt về chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội,... - Trung tâm chuyên ngành: Những đô thị là trung tâm chuyên ngành, khi chúng có vai trò và chức năng chủ yếu về mặt nào đó như: công nghiệp, cảng, du lịch - nghỉ dưỡng, đầu mối giao thông,... - Một đô thị là trung tâm tổng hợp của một vùng, tỉnh có thể là trung tâm chuyên ngành của một vùng liên tỉnh hoặc toàn quốc. Do đó, việc xác định một trung tâm tổng hợp hay chuyên ngành còn phải căn cứ vào vị trí của đô thị đó trong một vùng lãnh thổ nhất định. - Lãnh thổ đô thị gồm: nội thành, hoặc nội thị và ngoại ô. Các đơn vị hành chính của nội thị gồm: quận và phường, còn các đơn vị hành chính của ngoại ô gồm huyện và xã [10]. Như vậy, đô thị là các thành phố, thị xã, thị trấn được cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định thành lập [11]. Đô thị được chia thành 5 loại: 1. Đô thị loại 1: Là đô thị rất lớn, trung tâm kinh tế, chính trị, văn hóa - xã hội, khoa học kỹ thuật, du lịch - dịch vụ giao thông công nghiệp, giao dịch quốc tế, có vai trò thúc đẩy sự phát triển của cả nước - dân số từ 1 triệu trở lên, có tỉ suất hàng hóa cao, tỉ lệ lao động phi nông nghiệp từ 90% trở lên trong tổng số lao động. Có cơ sở hạ tầng kỹ thuật và mạng lưới công trình công cộng được xây dựng đồng bộ. Mật độ dân cư bình quân 15.000 người/km2 trở lên. 2. Đô thị loại 2: Là đô thị lớn, trung tâm kinh tế, văn hóa xã hội, sản xuất công nghiệp, du lịch - dịch vụ, giao thông, giao dịch quốc tế, có vai trò thúc đẩy sự phát triển của một vùng lãnh thổ. Dân số từ 35 vạn đến dưới 1 triệu. Sản xuất hàng hóa phát triển, tỷ lệ lao động phi nông nghiệp từ 90% trở lên trong tổng số lao động - cơ sở hạ tầng kỹ thuật và mạng lưới công cộng được xây dựng nhiều mặt tiến tới đồng bộ - Mật độ dân cư bình quân 12.000 người/km2 trở lên. 3. Đô thị loại 3: Là đô thị trung bình lớn, trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa - xã hội là nơi sản xuất công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp tập trung, du lịch - dịch vụ, có vai trò thúc đẩy phát triển của một tỉnh, hoặc từng lĩnh vực đối với vùng lãnh thổ. Dân số từ 10 vạn đến dưới 35 vạn (vùng núi có thể thấp hơn - nhưng không quá 70% theo quy định) - sản xuất hàng hóa tương đối phát triển, tỷ lệ lao động phi nông nghiệp từ 80% trở lên trong tổng số lao động. Cơ sở hạ tầng kỹ thuật và mạng lưới công trình công cộng được xây dựng từng mặt. Mật độ dân cư bình quân 10.000 người/km2 (vùng núi có thể thấp hơn). 4. Đô thị loại 4: là đô thị trung bình nhỏ, trung tâm tổng hợp chính trị, kinh tế, văn hóa - xã hội hoặc trung tâm chuyên ngành sản xuất công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, thương nghiệp có vai trò thúc đẩy sự phát triển của một tỉnh hay một vùng trong tỉnh. Dân cư từ 3 vạn đến dưới 10 vạn (vùng núi có thể thấp hơn). Là nơi có sản xuất hàng hóa, tỷ lệ lao động phi nông nghiệp từ 70% trở lên trong tổng số lao động. Đã và đang đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng kỹ thuật và các công trình công cộng từng phần. Mật độ dân cư 8.000 người/ km2 trở lên (vùng núi có thể thấp hơn). 5. Đô thị loại 5: Là đô thị nhỏ, trung tâm tổng hợp kinh tế - xã hội, hoặc trung tâm chuyên ngành sản xuất tiểu thủ công nghiệp,... có vai trò thúc đẩy sự phát triển của một huyện hay một vùng trong tỉnh hoặc một vùng trong huyện. Dân số từ 4.000 đến 3 vạn người (vùng núi có thể thấp hơn). Tỉ lệ lao động phi nông nghiệp từ 60% trở lên trong tổng số lao động. Bước đầu xây dựng một số công trình công cộng và hạ tầng kỹ thuật. Mật độ dân cư bình quân 6.000 người/km2 (vùng núi có thể thấp hơn). Đối với các khu công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, dịch vụ tập trung nằm trong quy hoạch, khi cần thiết sẽ xếp vào khu vực đô thị để quản lý. Điểm đáng lưu ý là: với các đô thị ở miền núi, vùng sâu, vùng xa và hải đảo, các tiêu chuẩn quy định cho từng đô thị có thể thấp hơn, nhưng phải đảm bảo mức tối thiểu không dưới 70% so với chỉ tiêu chung. Với các đô thị có chức năng nghỉ mát, du lịch, điều dưỡng, nghiên cứu khoa học, đào tạo thì tiêu chuẩn quy mô dân số thường trú có thể thấp hơn, nhưng phải đạt tối thiểu 70% so với quy định chung [29, tr. 15]. Đô thị loại 1, 2 chủ yếu do trung ương quản lý; loại 3, 4 do tỉnh quản lý; loại 5 do huyện quản lý. 1.1.3.2. Đô thị hóa Theo E.B.Alaev (Liên Xô cũ) Đô thị hóa là một quá trình kinh tế - xã hội được gia tăng mạnh mẽ trong thời đại cách mạng khoa học kỹ thuật, biểu hiện của nó là sự tăng nhanh về số lượng và quy mô của các điểm dân cư đô thị, sự tập trung hóa về dân cư trong các thành phố và đặc biệt là trong các thành phố lớn, sự phổ biến lối sống đô thị trong toàn bộ mạng lưới dân cư. Đô thị hóa là sự phản ánh những chuyển biến sâu sắc trong cấu trúc kinh tế và trong các hoạt động của đời sống xã hội. Theo các chuyên gia thuộc trung tâm định cư của Liên hợp quốc (Habitat), đô thị hóa là quá trình mà nhờ nó, dân số của các quốc gia, chuyển dịch từ các nghề nghiệp nông thôn sang các nghề nghiệp đô thị, và vì thế mà diễn ra sự chuyển dịch từ các điểm dân cư nông thôn sang các điểm dân cư đô thị ở các quy mô khác nhau. Đô thị hóa không đơn thuần là vấn đề dân số học, nó là vấn đề bao trùm về sự phân bố; đô thị hóa có thể được hiểu như là sự biểu hiện của các mô hình phát triển các điểm dân cư. Theo giáo sư Đàm Trung Phường, đô thị hóa là quá trình chuyển dịch lao động từ hoạt động sơ khai nhằm khai thác tài nguyên thiên nhiên sẵn có như các hoạt động của ngành nông, lâm, ngư nghiệp, khai thác phân tán trên các địa bàn rộng sang những hoạt động tập trung hơn như các hoạt động sản xuất công nghiệp và thương mại dịch vụ,... cũng có thể nói là chuyển từ hoạt động nông nghiệp phân tán, sang các hoạt động phi nông nghiệp tập trung trên một địa bàn thích hợp được gọi là đô thị. Như vậy, đô thị hóa với các khái niệm đa dạng tùy theo góc độ nghiên cứu của các tổ chức và các nhà khoa học, tuy nhiên, đều có những nét chung cơ bản phản ánh đặc trưng của đô thị hóa là: quá trình tập trung dân số vào các đô thị, là sự hình thành nhanh chóng các điểm dân cư đô thị trên cơ sở phát triển sản xuất và đời sống. Quá trình đô thị hóa là quá trình công nghiệp hóa đất nước, đồng thời cũng là quá trình biến đổi sâu sắc về cơ cấu sản xuất, cơ cấu nghề nghiệp, cơ cấu tổ chức sinh hoạt xã hội, cơ cấu tổ chức không gian kiến trúc... biến nông thôn thành thành thị, hay nói cách khác đô thị hóa là quá trình biến các làng quê với hoạt động nông nghiệp là chủ yếu thành các đô thị (thành phố, thị xã, thị trấn) với các hoạt động phi nông nghiệp là chủ yếu (từ 60% - 90% tùy theo các cấp độ đô thị) xóa bỏ dần thói quen của những người nông dân, xây dựng phong cách, thói quen, và tư duy, lối sống của người dân trong các đô thị. Quá trình đô thị hóa được diễn ra theo hướng: 1- Xây dựng mới ngay từ đầu: khu công nghiệp, khu chế xuất, khu du lịch vui chơi giải trí... 2- Mở rộng, nâng cấp và cải tạo các thành phố, tụ điểm dân cư thành các đô thị mới: sát nhập một số đơn vị hành chính lân cận để mở rộng quy mô của thành phố, thị xã, thị trấn. 3- Đô thị hỗn hợp: nghĩa là đô thị mới được xây dựng bên cạnh đô thị cũ. 4- Liên kết các đô thị lại với nhau tạo nên một trung tâm mới - vùng đô thị với quy mô lớn: hình thành tổ hợp khu công nghiệp, hình thành các thành phố trung tâm và các thành phố vệ tinh. Để đánh giá tình hình đô thị ở một nước người ta dùng hai chỉ tiêu: * Mức độ đô thị hóa, được tính bằng tỷ lệ phần trăm dân số đô thị so với tổng số toàn quốc hay vùng Mức độ đô thị hóa = Số dân đô thị (%) Tổng số dân * Tốc độ đô thị hóa Tốc độ đô thị hóa = Số dân đô thị cuối kỳ - Số dân đô thị đầu kỳ (%/năm) Số dân đô thị đầu kỳ x N Trong đó N là số năm giữa hai kỳ thống kê. Lịch sử đã chứng minh: [38, tr. 26-33] - Sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế thị trường tất yếu dẫn đến việc hình thành các trung tâm kinh tế, thương mại giao dịch lớn, tập trung. - Sự phát triển mạnh mẽ của phân công lao động xã hội hình thành các ngành mới đặc biệt là các ngành phi nông nghiệp, sự lớn mạnh của các ngành dịch vụ đã đóng góp phần hết sức to lớn vào phát triển kinh tế đất nước - được coi như ngành công nghiệp không có ống khói. - Trong thời đại khoa học công nghệ, CNH, HĐH, hội nhập với nền kinh tế thế giới, tất yếu sẽ hình thành các thành phố, các trung tâm kinh tế, chính trị, văn hóa, khoa học kỹ thuật, du lịch vui chơi giải trí,... - Phát triển đô thị đem lại nhiều ưu việt: đô thị hóa là hiện thân của nền sản xuất lớn, văn minh hiện đại là nơi tập trung mọi yếu tố vật chất và tinh thần cho sản xuất của xã hội. Do vậy, đây cũng là nơi sản xuất đạt được năng suất, chất lượng và hiệu quả cao. Đô thị (đặc biệt là các đô thị lớn) tạo nhiều khả năng cho người lao động lựa chọn ngành nghề, trường học, nơi làm việc,... Đồng thời đô thị cũng là nơi phát triển nhu cầu mới và tạo điều kiện tốt nhất để thỏa mãn những nhu cầu ấy, tạo điều kiện nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho mọi thành viên. Có thể nói: phát triển đô thị là tạo động lực cho nền kinh tế nói chung và với nông nghiệp nói riêng phát triển. Mặc dù phát triển đô thị cũng có những mặt trái: ô nhiễm môi trường, tiếng ồn, tai nạn ô tô, bệnh tật,... nhưng những ưu việt của phát triển đô thị là rất lớn không thể phủ nhận. Thực hiện quá trình CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn chính là từng bước đô thị hóa nông nghiệp, nông thôn xây dựng nền văn minh công nghiệp trong nông nghiệp, nông thôn. V.I. Lênin đã luôn nhấn mạnh vai trò chủ đạo của thành phố đối với nông thôn, vai trò tiến bộ của các thành phố lớn đối với sự phát triển của xã hội,... thành phố tất yếu dấn dắt nông thôn. Nông thôn tất yếu đi theo thành phố [24, tr. 5]. Lênin cho rằng: "dân cư nông thôn chuyển vào thành phố" là một hiện tượng tiến bộ [22, tr. 576 -578] "... thành phố là trung tâm sinh hoạt kinh tế, chính trị của sự tiến bộ" [23, tr. 341]. Thực tiễn đã và đang tiếp tục chỉ rõ, phát triển đô thị đang là xu thế của thời đại và do đó không có ngoại lệ đối với Việt Nam. 1.1.4. Nhân tố ảnh hưởng tới việc làm của lao động nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa Quá trình đô thị hóa, làm thay đổi mọi mặt của đời sống, xã hội của khu vực nông thôn đặc biệt là cơ cấu lao động và việc làm của lao động nông nghiệp. Việc làm của lao động nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa chịu ảnh hưởng của nhiều nhân tố: 1.1.4.1. Giảm diện tích đất canh tác Đô thị hóa làm giảm diện tích đất canh tác, đất canh tác bình quân trên một người lao động trong nông nghiệp giảm, làm cho lao động nông nghiệp thiếu việc làm gia tăng. Quá trình đô thị hóa là quá trình gia tăng và lớn lên của hệ thống đô thị, quá trình biến từng vùng nông thôn thành đô thị là nguyên nhân cơ bản làm giảm đất canh tác trong nông nghiệp. Trong xu thế phát triển của nền kinh tế, các cơ sở hạ tầng ngày càng được phát triển: đường giao thông, bến cảng, trung tâm thương mại,... Cũng góp phần làm giảm đất canh tác trong nông nghiệp, nông dân mất dần ruộng đất. với các nước đang phát triển, công nghệ ứng dụng trong lĩnh vực nông nghiệp còn chậm chạp và khá lạc hậu, phương thức canh tác theo lối truyền thống vẫn là chủ yếu, do vậy đất đai là yếu tố hết sức cơ bản và cần thiết đối với sản xuất nông nghiệp và khả năng tạo việc làm cho người lao động nông nghiệp. Nhiều đất khả năng tạo việc làm cho lao động nông nghiệp lớn, ít đất khả năng tạo việc làm cho lao động nông nghiệp sẽ giảm đi. Đô thị hóa đã đẩy nhanh quá trình phân công lao động, tạo cơ sở hạ tầng thuận lợi cho sản xuất phát triển, tuy nhiên với các nước đang phát triển có mức thu nhập trung bình thấp, trình độ văn hóa, khoa học kỹ thuật, tay nghề của người lao động thấp, không đủ khả năng khai thác những thuận lợi của quá trình đô thị hóa tạo ra, để giải quyết công ăn việc làm cho mình. Do vậy, quá trình đô thị hóa càng diễn ra nhanh chóng nguy cơ thất nghiệp và thiếu việc làm trong nông nghiệp, nông thôn càng gia tăng. Trong quy hoạch phát triển đô thị, vấn đề giải quyết việc làm cho lao động nông nghiệp (đặc biệt là những người "mất" đất canh tác) là vấn đề hết sức cần thiết và cấp bách. 1.1.4.2. Cơ cấu lao động và trình độ của người lao động Quá trình đô thị hóa là quá trình phát triển các thành phố, các trung tâm kinh tế, chính trị và xã hội; là quá trình CNH, HĐH đất nước. Biến nông thôn thành thành thị, phân công lao động được diễn ra nhanh, mạnh cả chiều sâu lẫn chiều rộng. Tạo nhiều công ăn việc làm cho người lao động. Việc làm ở các đô thị rất đa dạng và phong phú, bao gồm: lao động trong sản xuất kinh doanh nông nghiệp (chiếm tỷ trọng 10-40% lao động trong tổng số); lao động trong các nhà máy công nghiệp hiện đại; lao động trong các trung tâm kinh tế, văn hóa, chính trị và xã hội; lao động trong các ngành dịch vụ,... Cơ cấu lao động và việc làm là đơn đặt hàng cho "cung" lao động. Ngoài 10-40% lao động trong ngành nông nghiệp và một bộ phận không lớn trong một số ngành dịch vụ có trình độ văn hóa, khoa học công nghệ chưa cao, còn lại phần lớn lao động ở các đô thị là lao động được đào tạo, có trình độ văn hóa, khoa học công nghệ, trình độ quản lý, tri thức về nền kinh tế thị trường cao và rất cao. Với các nước đang phát triển, trình độ văn hóa, khoa học kỹ thuật,... của lao động nông nghiệp, nông thôn thường rất thấp, do vậy khi tiến hành CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn, xây dựng và phát triển các đô thị, phát triển các ngành phi nông nghiệp gắn với nền kinh tế thị trường, cơ hội tìm kiếm công ăn việc làm của lao động nông nghiệp ở các đô thị là rất khó khăn. Ngay cả trong sản xuất nông nghiệp ngày nay - thời đại khoa học công nghệ - lao động nông nghiệp cũng đòi hỏi phải được đào tạo và đào tạo lại. Cùng với tiến trình đô thị hóa, CNH, HĐH nông nghiệp nông thôn đặt ra những yêu cầu mới cho người lao động, đòi hỏi người lao động phải nâng cao năng lực, trình độ của mình. Nếu người lao động nông nghiệp nói riêng, người lao động trong các ngành nói chung không được đào tạo và đào tạo lại đáp ứng yêu cầu mới, thì tự họ sẽ mất công ăn việc làm, cơ hội tìm kiếm việc làm sẽ rất khó khăn tình trạng thất nghiệp và thiếu việc làm là không thể tránh khỏi. Thực trạng về lao động và việc làm ở các nước đang phát triển đã chứng minh: lao động có tay nghề cao, có trình độ chuyên môn giỏi đang rất thiếu, trong khi lao động thủ công và lao động có tay nghề thấp lại thừa với số lượng lớn. Do vậy, muốn giải quyết được công ăn việc làm cho lao động nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa cần thiết phải quan tâm tới việc đào tạo, đào tạo lại đội ngũ người lao động nông nghiệp nói riêng, lao động xã hội nói chung theo cơ cấu lao động hợp lý phù hợp với từng giai đoạn đô thị hóa, CNH, HĐH nông nghiệp nông thôn. 1.1.4.3. Sự gia tăng mạnh mẽ dân số ở khu vực nông nghiệp, nông thôn Xuất phát từ nhiều lý do: Trình độ nhận thức, quan niệm sống,... mà dẫn đến một thực tế là: tốc độ gia tăng dân số ở khu vực nông nghiệp, nông thôn thường cao hơn nhiều so với khu vực thành thị. Vì vậy diện tích đất canh tác bình quân đầu người thấp nay lại càng thấp hơn; thu nhập bình quân đầu người đã thấp, nay khó có thể được cải thiện, khả năng đào tạo và đào tạo lại cho người lao động nông nghiệp bị hạn chế; yêu cầu về lao động qua đào tạo, có chất lượng cao của xã hội ngày càng cao. Trong nông nghiệp, ngành trồng trọt vẫn là chủ yếu - tính thời vụ của lao động nông nghiệp cao, vì vậy, tình trạng thiếu việc làm, thất nghiệp của lao động nông nghiệp có xu hướng gia tăng. Đây là một thực tế cần sớm có biện pháp khắc phục. 1.1.4.4. Vốn đầu tư Vốn đầu tư có ý nghĩa to lớn đối với việc làm của người lao động: Vốn dùng để xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật, mua sắm máy móc, thiết bị, đào tạo đội ngũ người lao động... Đặc biệt trong điều kiện ngày nay, để phát triển sản xuất đòi hỏi phải đổi mới nhanh chóng máy móc, thiết bị, tích cực ứng dụng tiến bộ khoa học - công nghệ, hơn nữa hoạt động trong nền kinh tế thị trường cạnh tranh ngày càng khốc liệt, tính rủi ro cao. Có vốn lớn, "trường vốn" đem lại lợi thế cho doanh nghiệp và người sản xuất, thực tế là: muốn phát triển một ngành nào đó đều cần phải có một lượng vốn đầu tư tương ứng cho một chỗ làm mới (ví dụ: để có một chỗ làm mới trong nông nghiệp cần một lượng vốn từ 10-15 triệu đồng còn trong lĩnh vực công nghiệp cần khoảng 50 triệu đồng cho một chỗ làm mới,...) Các nước đang phát triển phần lớn là các nước có xuất phát điểm thấp (nghèo, trình độ văn hóa, khoa học kỹ thuật,... thấp) đặc biệt trong lĩnh vực nông nghiệp, nông thôn. Quá trình đô thị hóa đã tạo ra nhiều cơ hội cho người lao động có việc làm nâng cao thu nhập, ổn định đời sống, song tình trạng đói, nghèo, thiếu vốn đầu tư đã làm hạn chế việc mở rộng cơ sở sản xuất hoặc phát triển các ngành nghề mới, thu hút lao động nông nghiệp bị giải phóng ra khỏi lĩnh vực nông nghiệp (mất đất, không có đất để canh tác do đô thị hóa...) hoặc một bộ phận lao động nông nghiệp thiếu việc làm lúc thời vụ nông nhàn. Do đó, nếu đứng trên góc độ nông nghiệp để tự giải quyết việc làm cho mình là rất khó khăn, để giải quyết vấn đề việc làm cho lao động nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa cần phải có sự quan tâm giúp đỡ của nhà nước cũng như các cấp, các ngành liên quan. 1.1.4.5. Vai trò của nhà nước Với xuất phát điểm thấp, bản thân nông nghiệp và những người lao động nông nghiệp không đủ khả năng để tự giải quyết công ăn việc làm cho chính mình trong quá trình đô thị hóa, để góp phần giải quyết công ăn việc làm cho người lao động nông nghiệp cần thiết phải có sự hỗ trợ của nhà nước trên nhiều mặt. Vai trò của nhà nước ảnh hưởng tới việc làm của người lao động nông nghiệp thông qua việc xây dựng chiến lược phát triển đất nước, quy hoạch phát triển đô thị. Qua quy hoạch phát triển các ngành, quy hoạch phát triển các vùng mà các ngành, các vùng xây dựng chiến lược, quy hoạch phát triển ngành, vùng mình, xây dựng đội ngũ người lao động cho phù hợp. Nếu quy hoạch đô thị gắn với quy hoạch phát triển nông nghiệp, nông thôn, gắn với chuyển dịch cơ cấu sản xuất nông nghiệp nông thôn các ngành sẽ hỗ trợ nhau và tạo điều kiện cho nhau phát triển, tạo nhiều việc làm cho người lao động. Ngoài ra, thông qua các chính sách, các chương trình, các dự án của mình nhà nước đã tác động tới việc xây dựng cơ sở hạ tầng, đào tạo nguồn nhân lực, hướng dẫn, khuyến khích người lao động phát triển ngành nghề, tạo việc làm, tạo vốn cho đầu tư phát triển ngành nghề: qua đền bù đất, qua vay ưu đãi, qua luật đầu tư, qua việc tạo lập môi trường kinh doanh, môi trường pháp lý ổn định, thu hút các nhà đầu tư trong và ngoài nước... 1.2. Kinh nghiệm quốc tế về giải quyết việc làm cho người lao động nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa Quá trình đô thị hóa đang diễn ra mạnh mẽ trên toàn thế giới, đặc biệt là ở các nước đang phát triển. Theo tính toán của Liên hợp quốc đến giữa năm 1990 dân số đô thị thế giới đã đạt đến mức 43% tức 2,3 tỉ người. Tỉ lệ này đã tăng nhanh gấp 2,5 lần dân số nông thôn. Vào năm 2005 sẽ có trên 50% dân số thế giới sống ở đô thị, và khoảng 60% vào năm 2025. ở các nước đang phát triển năm 1970, dân số đô thị chiếm 25%; năm 1990 lên tới 34%; năm 2015: 50% và lên 57% vào năm 2025. Như vậy, tốc độ tăng dân số đô thị ở các nước đang phát triển khá cao bình quân/ năm là: 3,8%, trong khi dân số nông thôn chỉ tăng 1,2% / năm. Sự phát triển mạnh mẽ của đô thị hóa, đã đặt ra rất nhiều vấn đề cần phải giải quyết: phát triển kinh tế đô thị, giải quyết việc làm cho người lao động, môi trường,... thực tiễn phát triển đô thị của các quốc gia trên thế giới nhất là các quốc gia trong khu vực đã có nhiều bài học kinh nghiệm được rút ra trong việc giải quyết các vấn đề trên, đặc biệt những kinh nghiệm quý báu trong giải quyết việc làm cho người lao động nói chung, lao động nông nghiệp nói riêng. Đây thực sự là những bài học hữu ích đối với vấn đề đô thị hóa và giải quyết việc làm cho lao động nói chung và lao động nông nghiệp nói riêng ở Việt Nam và các nước đang phát triển. Để giải quyết vấn đề việc làm cho lao động nông nghiệp, các quốc gia đang phát triển tập trung vào các vấn đề sau: 1.2.1. Làm tốt công tác quy hoạch đô thị, gắn quy hoạch phát triển đô thị với quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế Quy hoạch đô thị luôn là vấn đề được các nước phát triển cũng như các nước đang phát triển đặc biệt quan tâm. Vấn đề quy hoạch không gian, quy hoạch phát triển đô thị phát triển kinh tế đô thị, xác định rõ các trọng tâm phát triển kinh tế, giải quyết việc làm cho người lao động, môi trường,... là nội dung được tập trung giải quyết ngay từ khâu quy hoạch. ở cộng hòa Liên bang Đức, quy hoạch không gian liên quan tới sự phát triển trong toàn bộ lãnh thổ liên bang, các bang và các vùng. Với mục tiêu: đảm bảo sự thống nhất về điều kiện sống trong cả nước, tránh sự giãn cách quá xa giữa các bang, vùng miền. Quy hoạch không gian là công việc được nhà nước trực tiếp tiến hành vì nó mang tính liên ngành, liên địa phương. Nhà nước ban hành "khung" bao gồm các quy định về nội dung và thủ tục; các bang sẽ tự chịu trách nhiệm cụ thể hóa "khung" ở bang mình để thực hiện phát triển kinh tế ở bang mình thành phố hay thị trấn của mình. Quy hoạch phát triển các ngành do Bộ trưởng chủ quản chịu trách nhiệm thi hành. Các vấn đề Quy hoạch sử dụng mặt bằng, quy hoạch các cụm dân cư, các địa bàn trung tâm, các trọng tâm phát triển giải quyết tốt công ăn việc làm cho những người lao động được gắn chặt chẽ với nhau. Các công việc này được các cơ quan chức năng xây dựng, người dân được quyền xem đồ án dự thảo, được quyền góp ý về đồ án quy hoạch và phát triển đô thị; Hội đồng địa phương thông qua. Có thể nói: mục tiêu của quy hoạch ở đây là để phát triển, trước tiên là phát triển kinh tế, nhằm xóa bỏ sự cách biệt giàu nghèo giữa các bang, vùng, nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho người lao động. Với mục tiêu phát triển kinh tế, giải quyết việc làm cho người lao động ở các đô thị, chính quyền liên bang, các bang đã thực hiện một loạt đồng bộ các giải pháp: từ giúp đỡ hình thành các doanh nghiệp mới, chuẩn bị mặt bằng, cơ sở hạ tầng khuyến khích và đổi mới công nghệ, đổi mới việc thực hiện các chính sách tài chính ưu đãi: miễn giảm thuế, tín dụng, ưu đãi,... Thành phố Nordhorn và Lingen là những thành phố đi đầu trong các lĩnh vực này. Công tác quy hoạch và phát triển đô thị được thực hiện tốt đặc biệt là các quy hoạch "có tầm nhìn xa" đã là căn cứ (cơ sở) cho việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế, phát triển các ngành đúng hướng, giúp cho các nhà đầu tư có hướng đầu tư, mở rộng sản xuất, đồng thời cũng có thể ngăn chặn được một số dự án dạng "ăn xổi" dẫn đến hiệu quả kinh tế xã hội không cao, làm ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của các đô thị. Tạo nhiều công ăn việc làm cho người lao động. Tuy nhiên, bài học không thành công từ sự quy hoạch phát triển kinh tế của Philippin theo hướng: phát triển nhanh, mạnh CNH, HĐH các ngành thay thế hàng nhập khẩu các ngành có năng suất cao,... nước này hy vọng sẽ sớm biến từ một nước nông nghiệp lạc hậu, tỷ lệ thất nghiệp, thiếu việc làm cao (tỷ lệ thất nghiệp khoảng 10%, tỷ lệ thiếu việc làm là 35%) thành một nước công nghiệp, thu hút và tạo nhiều việc làm cho người lao động. Nhưng thực tế đã không như mong muốn. Kết quả là nông dân lũ lượt đổ xô ra các đô thị, khu công nghiệp để tìm kiếm việc làm, sản xuất nông nghiệp đình đốn, sa sút, trì trệ giá cả nông sản phẩm tăng vọt, giá cả nguyên liệu cho công nghiệp chế biến tăng,... chi phí tăng, mục tiêu thu hút tạo việc làm cho người lao động cũng không giải quyết được. Đây cũng là bài học bổ ích cho hướng quy hoạch chuyển dịch cơ cấu kinh tế cho chúng ta cũng như các nước đang phát triển đi lên từ nền văn minh nông nghiệp. 1.2.2. Thu hút đầu tư nước ngoài, huy động tối đa và sử dụng có hiệu quả nguồn vốn trong nước Phát triển mạnh các ngành nghề phi nông nghiệp tạo nhiều việc làm cho người lao động. Tạo việc làm cho người lao động luôn là chính sách ưu tiên số một và là chiến lược hàng đầu trong các kế hoạch 5 năm của các quốc gia (Hàn Quốc, Philippin, Thái Lan,...) trong quá trình đô thị hóa. Các quốc gia đang phát triển (đặc biệt là các nước trong khu vực) phần lớn đều là những nước nghèo, có tài nguyên, có nguồn nhân lực dồi dào (trình độ thấp), muốn phát triển đô thị, CNH, HĐH đất nước rất cần phải có vốn. Vốn cho đô thị hóa, CNH, HĐH có được từ hai nguồn: trước tiên phải huy động tối đa nguồn vốn trong nước thông qua việc kêu gọi dân chúng phát huy tinh thần tiết kiệm, "tiết kiệm tiêu dùng hiện tại để tăng tiêu dùng trong tương lai". Giảm tỉ lệ cất trữ, tăng vốn cho đầu tư sản xuất, phát triển ngành nghề. Thứ hai là: kêu gọi đầu tư nước ngoài (vốn, công nghệ, chất xám,...) thông qua việc thực hiện chính sách ưu đãi cho người đầu tư: miễn, giảm thuế, chính sách tự do luân chuyển tư bản, đơn giản hóa, gọn nhẹ trong việc cấp phép, thủ tục hành chính,... Nhờ thành công từ chính sách này đã giúp cho Hàn Quốc, Thái Lan, Inđônêxia, Xingapo,... vượt qua được khó khăn, thực hiện thành công CNH, HĐH nền kinh tế và trở thành các con "rồng" châu á. Tuy nhiên, ở mỗi thời kỳ chính phủ các nước này lại có chính sách tập trung vào một số đối tượng. Trước năm 1990, Hàn Quốc mục tiêu phát triển mạnh các ngành cần nhiều lao động, lao động không có kỹ năng hoặc kỹ năng thấp. Sau năm 1990 trở đi Hàn Quốc đẩy mạnh CNH, HĐH, đầu tư đổi mới công nghệ, biến đổi cơ cấu kinh tế thúc đẩy xuất khẩu, tăng năng suất lao động. Chương trình này của Hàn Quốc được Chính phủ đặt trong mối quan hệ đồng bộ với các biện pháp khác: Thực hiện chương trình trợ cấp thất nghiệp, mở rộng các chương trình đào tạo, đào tạo lại kỹ năng cho người lao động, áp dụng các chương trình bảo đảm việc làm, tăng hiệu quả của hoạt động thị trường lao động. Để tạo nhiều việc làm cho người lao động trong quá trình đô thị hóa, các nước trong khu vực thường tập trung phát triển mạnh các ngành nghề phi nông nghiệp: khai thác mỏ, phát triển mạnh công nghiệp chế biến, công nghiệp chế tạo, phát triển mạnh các ngành thuộc khu vực kinh tế phi chính thức (khu vực kinh tế bao gồm các hoạt động sản xuất quy mô nhỏ hoặc rất nhỏ), các hoạt động không đăng ký hoặc trốn tránh pháp luật, các hoạt động chưa được pháp luật quy định, do đó không chịu sự kiểm soát và điều tiết của nhà nước. ở thành phố ngành nghề đa dạng, đặc biệt trong lĩnh vực ăn uống, dịch vụ, và các ngành nghề truyền thống. Phát triển mạnh các ngành công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp theo hướng xuất khẩu. Sử dụng công nghệ thu hút nhiều lao động [41]. ở Hàn Quốc 96,9% người lao động có việc làm, tỉ lệ thất nghiệp thiếu việc làm thấp: 3-4%. Thái Lan là một quốc gia đang phát triển, có tốc độ tăng trưởng khá cao 5-6% bình quân năm và cũng là một quốc gia có thành tích cao trong khu vực về việc giải quyết công ăn việc làm cho người lao động (tỉ lệ thất nghiệp rất thấp 1-2% bình quân/ năm, tỷ lệ người thiếu việc làm cũng rất thấp, chỉ khoảng 4%, trong khi ở các nước đang phát triển tỷ lệ này thường chiếm tới hơn 25%) [41, tr. 41]. Thành tích đó có được từ các chính sách gắn kết giữa đô thị hóa, tăng trưởng và phát triển kinh tế, với chuyển dịch cơ cấu kinh tế, phát triển các ngành nghề. Trong đó các biện pháp tăng trưởng nhanh xuất khẩu hàng công nghiệp, hàng tiểu thủ công nghiệp, tạo thị trường xuất khẩu quốc tế nhằm nhanh chóng phát triển nền kinh tế, tạo nhiều việc làm, thu hút người lao động. Lựa chọn và áp dụng công nghệ phù hợp với điều kiện một nước kinh tế đang phát triển có nguồn lao động dồi dào đó là công nghệ sử dụng nhiều lao động: công nghệ hàng dệt may,... Phát triển khu vực kinh tế phi chính thức ở thành phố là các biện pháp cơ bản, quan trọng nhằm tạo nhiều công ăn việc làm cho người lao động Thái Lan mà Chính phủ quan tâm. Bănglađet là quốc gia hơn một nửa thu nhập quốc dân do nông nghiệp tạo ra, công nghiệp non trẻ chỉ chiếm 10% thu nhập quốc dân [41, tr. 16]; tốc độ tăng trưởng kinh tế 4-5% năm; tốc độ tăng dân số cao, quy mô dân số lớn (đứng thứ 9 trên thế giới). Có thể nói Bănglađét là một quốc gia nông nghiệp đang trong quá trình phát triển, xuất phát điểm thấp. Với quá trình đô thị hóa, phát triển nền kinh tế, giải quyết công ăn việc làm cho người lao động, Chính phủ đã xem xét trên cả hai phía"cầu" và "cung" lao động, nhà nước tích cực trợ giúp cho chương trình lao động và việc làm. Cụ thể chiến lược tạo việc làm như sau: 1- Tạo việc làm trong nông nghiệp: nhận thức rõ lực lượng lao động chủ yếu trong nông nghiệp nông thôn, do vậy để tạo việc làm cho người lao động trong nông nghiệp Chính phủ bắt đầu từ giới thiệu và hướng dẫn áp dụng các công nghệ mới trong khâu giống cây, con phục vụ sản xuất; trong sử dụng phân hóa học, kết hợp với việc xây dựng các công trình tưới tiêu phục vụ sản xuất nông nghiệp đặc biệt là gieo trồng lúa. Thực chất là tích cực áp dụng tiến bộ khoa học công nghệ, thực hiện thâm canh hóa sản xuất nông nghiệp nhằm đem lại năng suất cao chất lượng tốt, giá thành hạ phục vụ cho nâng cao đời sống của dân cư, có hàng cho xuất khẩu. Phát triển mạnh khu vực kinh tế tư nhân nhằm đảm bảo cung cấp đầu vào cho sản xuất nông nghiệp kịp thời. Thực hiện chính sách tín dụng ưu đãi nhằm trợ giúp cho các trang trại có quy mô vừa và nhỏ phát triển. Với sự trợ giúp của các tổ chức Chính phủ và các tổ chức phi Chính phủ đã và đang có vai trò tích cực tạo việc làm cho người lao động. 2- Tạo việc làm trong công nghiệp: mặc dù ở Bănglađet, công nghiệp còn non trẻ nhưng Chính phủ đã tập trung sức phát triển các ngành phù hợp với lợi thế của đất nước, tạo nhiều việc làm cho người lao động như: điện máy, cao su, dầu khí, dệt, nghề in,... đặc biệt phát triển mạnh công nghiệp dệt may với quy mô nhỏ. Chính sách công nghiệp mới được ban hành vào năm 1982 chuyển hướng phát triển công nghiệp sang khu vực tư nhân. Chính phủ cho phép thành lập các trung tâm nguồn việc làm (Employment Resource Center), cung cấp các thông tin tín dụng, thị trường, công nghệ mới,và đào tạo người lao động theo nhóm mục tiêu. 3- Tạo việc làm thông qua phát triển các công việc công cộng đặc biệt là thông qua các hoạt động xây dựng cơ sở hạ tầng cho khu vực nông thôn, tăng cường cơ sở vật chất kỹ thuật tạo đà cho phát triển sản xuất, thu hút các nhà đầu tư trong và ngoài nước, nhằm tạo nhiều việc làm mới cho người lao động. 4- Tạo việc làm thông qua các chương trình "việc làm" của các tổ chức Chính phủ, phi chính phủ trong và ngoài nước giúp đỡ. Các tổ chức Chính phủ và phi chính phủ trong và ngoài nước luôn có các hoạt động hỗ trợ, tạo việc làm cho người lao động thông qua các hoạt động trợ giúp như: vốn đào tạo nâng cao trình độ cho người lao động, cung cấp thông tin,... do vậy bản thân người lao động phải tích cực tìm hiểu, tham gia để được trợ giúp, nhằm tạo việc làm mới cho chính mình. 1.2.3. Đào tạo và đào tạo lại đội ngũ người lao động theo yêu cầu mới của sự phát triển các ngành Đô thị hóa là xu thế của thời đại, đô thị hóa luôn gắn với quá trình CNH, HĐH, thực chất là cuộc đại cách mạng trong các quốc gia nông nghiệp, phá vỡ lực lượng sản xuất cũ, quan hệ sản xuất cũ; đặt ra các yêu cầu mới cho sự phát triển. Các ngành nghề mới ra đời, ngay cả bản thân ngành nông nghiệp cũng không thể như cũ được, đặc biệt trong thời đại ngày nay, thời đại của khoa học công nghệ, thời đại của liên kết, hội nhập kinh tế quốc tế,... Nhận thức được điều này, Chính phủ các nước (đặc biệt là các nước đang phát triển) rất chú trọng tới việc đào tạo và đào tạo lại đội ngũ người lao động. - ở Hàn Quốc từ sau năm 1990 quá trình đô thị hóa CNH, HĐH diễn ra mạnh mẽ, các chủ doanh nghiệp thực hiện quá trình đổi mới cơ cấu ngành, tăng cường ứng dụng tiến bộ khoa học công nghệ nhằm tăng năng suất lao động và chất lượng sản phẩm, Chính phủ mở rộng các chương trình đào tạo, đào tạo lại kỹ năng của người lao động [41, tr. 44]. - ở Philippin: khác với Thái Lan và Hàn Quốc, Philippin có tỉ lệ tăng dân số hàng năm khá cao do sự thống soái của phe phái nhà thờ. Tỉ lệ thất nghiệp và thiếu việc làm hàng năm rất cao. Sự tụt hậu của nền kinh tế do những sai lầm trong quản lý, tham nhũng, bất ổn định về chính trị đã ảnh hưởng không nhỏ đến tốc độ phát triển kinh tế, gia tăng việc làm, nâng cao mức sống người lao động. Định hướng phát triển nguồn nhân lực của Philippin là Chính phủ rất quan tâm tới hệ thống thông tin nguồn nhân lực như sức khỏe, dinh dưỡng, giáo dục mức sinh, sử dụng nguồn nhân lực và tạo việc làm cho người lao động. Chiến lược quan trọng được áp dụng ở Philippin vào cuối những năm 1980-1990 là: khuyến khích tự tạo việc làm thông qua các chương trình giáo dục và đào tạo định hướng phát triển nông thôn, nông nghiệp; giáo dục kỹ thuật nghề nghiệp và các kỹ năng, cung cấp những hiểu biết về kinh doanh và quản lý trong giáo dục cao đẳng và giáo dục phổ thông trung học. Nhờ vậy đã giúp cho một số lớn người lao động từ làm thuê vươn lên thành chủ doanh nghiệp, thu hút được nhiều lao động, tạo nhiều chỗ làm mới, góp phần làm giảm sức ép về lao động và việc làm cho xã hội. - ở Bănglađet: để tạo việc làm cho người lao động trong điều kiện mới, Chính phủ đã thực hiện chương trình nâng cao chất lượng đội ngũ người lao động, bắt đầu từ việc giới thiệu, hướng dẫn áp dụng các công nghệ mới trong gây giống phục vụ trồng trọt, phân hóa học, xây dựng các công trình tưới tiêu phục vụ sản xuất đặc biệt là gieo trồng lúa. Chính phủ cho phép thành lập các trung tâm nguồn việc làm, cung cấp các thông tin về tín dụng, thị trường, kiến thức cần thiết về công nghệ mới. Bên cạnh việc thực thi chính sách mở rộng giáo dục, đào tạo kỹ năng cho người lao động,... khuyến khích người lao động tự tạo việc làm tăng thu nhập, tăng cường sức khỏe. 1.2.4. Giảm tỷ lệ phát triển dân số nông nghiệp, nông thôn Chính sách dân số luôn được các Chính phủ ở các nước trong khu vực quan tâm. Các nước trong khu vực phần lớn đều có xuất phát điểm là những nước nông nghiệp, vốn dĩ là những nước nghèo, trình độ người lao động thấp, sản xuất kém phát triển, tốc độ tăng dân số cao, sức ép về lao động và việc làm rất lớn. Vấn đề việc làm - thu nhập - ổn định và nâng cao đời sống người lao động luôn là bài toán khó đối với các nhà quản lý và Chính phủ các nước. Đã có một thời gian khá dài lao động dồi dào là một lợi thế của các nước đang phát triển nhưng ngày nay lợi thế này đang ngày càng bị mất dần đi bởi xu thế phát triển của nhân loại. Khoa học - công nghệ diễn ra như vũ bão, sự phát triển của nền kinh tế tri thức, kinh tế thị trường và hội nhập kinh tế quốc tế, đòi hỏi đội ngũ người lao động phải có trình độ chuyên môn cao, sức khỏe tốt có ý thức tác phong công nghiệp hóa. Cơ hội tìm kiếm việc làm của người lao động có tay nghề thấp và những người lao động thủ công trong điều kiện ngày nay là rất khó khăn, do vậy, sức ép về lao động và việc làm ngày càng căng thẳng hơn. Để giải quyết công ăn việc làm cho người lao động, bên cạnh các biện pháp khuyến khích đầu tư phát triển sản xuất, đào tạo, đào tạo lại đội ngũ người lao động,... chính sách giảm tỷ lệ phát triển dân số, đặc biệt dân số nông nghiệp,nông thôn được coi là một giải pháp quan trọng trước mắt, đồng thời đây cũng là chính sách cơ bản, lâu dài. Hàn Quốc, Thái Lan, Malaixia, Philippin... là các quốc gia đạt được nhiều thành công trong lĩnh vực này. ở Hàn Quốc trước năm 1985 tốc độ tăng dân số đạt ở mức 2,7% bình quân năm và đến năm 2003 xuống còn 0,7%/năm [41, tr. 43]; Thái Lan trước năm 1985, tốc độ tăng dân số đạt: 2-3%/ năm nhưng đến năm 2003 cũng giảm xuống còn 0,7%/năm,... [43]. Đây quả thực là một cuộc cách mạng về lĩnh vực dân số. Nhờ chính sách kiên định về dân số, kế hoạch hóa gia đình nên vấn đề việc làm, thất nghiệp, thiếu việc làm luôn được Chính phủ kiểm soát, chủ động giải quyết. 1.2.5. Thực hiện chính sách xuất khẩu lao động Các nước đang phát triển phần lớn là những quốc gia có nguồn nhân lực dồi dào (chủ yếu là lao động có trình độ thấp, nền kinh tế chưa phát triển, khả năng thu hút người lao động (tạo việc làm mới) chưa cao, ở nhiều nước sức ép về lao động và việc làm lớn. Để giải quyết vấn đề công ăn việc làm cho người lao động, đồng thời làm giảm áp lực với xã hội, nhiều quốc gia đã chọn con đường xuất khẩu lao động ra nước ngoài làm biện pháp quan trọng, là chiến lược cơ bản, lâu dài. Biện pháp này đã đem lại nhiều tác dụng cho cả nhà nước, người lao động và xã hội: nhà nước có nguồn thu, người lao động có việc làm, có thu nhập, giảm sức ép về việc làm cho xã hội,... Lao động được đưa sang các nước có nhiều việc làm, thiếu lao động: châu Âu, Hàn Quốc, Đài Loan,... Tuy nhiên, trong điều kiện ngày nay với sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ,... yêu cầu người lao động tham gia thị trường xuất khẩu lao động phải được đào tạo, thích nghi với điều kiện mới của lao động ở các nước nhận lao động. 1.2.6. Sự hỗ trợ tích cực của nhà nước Tại các quốc gia đang phát triển vai trò của nhà nước hết sức to lớn trong việc tạo việc làm cho người lao động. ở hầu hết các nước, vai trò của nhà nước về vấn đề này được thể hiện ngay từ khâu đầu tiên: quy hoạch đô thị, quy hoạch phát triển nền kinh tế, phát triển các ngành nghề đến việc trực tiếp hoặc gián tiếp xây dựng kết cấu hạ tầng, đào tạo, đào tạo lại, nâng cao trình độ cho đội ngũ người lao động. Nhà nước ban hành các chính sách khuyến khích người lao động tự tạo việc làm, phát huy năng lực sáng tạo của người lao động, bảo vệ lợi ích của người lao động trong nước cũng như lao động làm việc ở nước ngoài,... Thực thi chính sách dân số, giảm tỷ lệ tăng dân số. Trợ cấp thất nghiệp cho người lao động thất nghiệp chưa có việc làm, bảo hộ cho sản xuất và người lao động trong nước. Đây là những bài học quý giá cho quá trình đô thị hóa, CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn cho Việt Nam và những nước đi sau. Chương 2 Thực trạng về việc làm cho lao động nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa ở nước ta hiện nay 2.1. Thực trạng của quá trình đô thị hóa và ảnh hưởng của nó tới việc làm cho lao động nông nghiệp ở nước ta 2.1.1. Thực trạng quá trình đô thị hóa ở Việt Nam 2.1.1.1. Đô thị hóa ở Việt Nam trước năm 1986 Lịch sử hình thành và phát triển hệ thống đô thị ở Việt Nam luôn gắn liền với lịch sử đấu tranh dựng nước và giữ nước của dân tộc. Với vị trí địa lý khá độc đáo, nằm gần Trung tâm khu vực Đông nam á, gồm hai khu vực sớm phát triển của thế giới là Đông á và Nam á, từ xa xưa Việt Nam đã được coi như là một trung tâm quan trọng, một địa bàn tiềm năng để phát triển kinh tế. Đó là các điều kiện thuận lợi để ra đời các tụ điểm kinh tế hoặc các cảng thị trên khắp các vùng trên cả nước. Các đô thị ở Việt Nam ra đời từ rất sớm. - Trong thời kỳ Bắc thuộc (từ thế kỷ II đến thế kỷ X), các nhà nước phong kiến thống trị đã rất chú trọng tới việc xây thành, đắp lũy; đặc biệt là việc xây dựng các "lỵ sở" hay các căn cứ quân sự - hành chính. Tại các khu vực lãnh thổ này các hoạt động tiểu thủ công nghiệp cùng với các hoạt động thương mại dịch vụ có điều kiện phát triển mạnh, đây chính là cơ sở cho sự hình thành và phát triển của hàng loạt các đô thị cổ ở Việt Nam: Nổi bật trong số đó là Luy Lân (Thuận Thành - Bắc Ninh), Tống Bình (Hà Nội), một số cảng thị được phát triển gắn liền với các hoạt động buôn bán với nước ngoài như: Lạch Trường (Thanh Hóa), óc Eo (An Giang) Hội An (Quảng Nam). - Trong thời kỳ phong kiến, sau khi đã giành được quyền tự chủ, bên cạnh việc củng cố chính quyền và xây dựng quân đội các triều đại phong kiến ở Việt Nam rất chú trọng tới việc thiết lập các hệ thống phong kiến ở Việt Nam rất chú trọng tới việc thiết lập các hệ thống phòng thủ, đặc biệt là xây dựng hệ thống đồn trú ở các khu vực trọng yếu, đây là cơ sở ban đầu cho sự xuất hiện hàng loạt các đô thị "đồn trú" "hành chính" và các đô thị "thương mại - trạm dịch". Điển hình là: Vĩnh Bình (Lạng Sơn), Vân Đồn (Quảng Ninh) vào thế kỷ XI - XIV Cảng thị Phố Hiến (Hưng Yên), Hội An (Quảng Nam), Sài Gòn - Gia Định vào thế kỷ XVII - XVIII; Hải Phòng, Đà Nẵng vào thế kỷ XIX. Hình thành và phát triển các đô thị trung tâm, các cố đô được chuyển dịch qua nhiều nơi: từ Cổ Loa đến Hoa Lư (Ninh Bình) đời nhà Đinh và Tiền Lê; Thăng Long đời nhà Lý, Thiên Trường (Hà Nam) đời nhà Trần, Tây Đô (Thanh Hóa) đời nhà Hồ, Phú Xuân - Huế (đời nhà Nguyễn) rồi trở lại Thăng Long - Đông Đô - Kẻ Chợ (Đời Hậu Lê). - Trong thời kỳ Pháp thuộc. Ngay từ những ngày đầu xâm lược nước ta để thực hiện mục đích chiếm đóng lâu dài, thực dân Pháp đã thực hiện chính sách "chia để trị". Với việc phân chia các vùng lãnh thổ thành các tỉnh, huyện với quy mô nhỏ, đây là nguyên nhân chính dẫn đến sự tăng nhanh, về số lượng các đô thị trong kỳ này, một mạng lưới đô thị hành chính cùng với hệ thống các điểm dịch đồn trú được hình thành trên khắp các vùng lãnh thổ trong cả nước. Các ngành công nghiệp: khai khoáng, khai thác và chế biến nông lâm sản, công nghiệp dệt, may,... được chú trọng phát triển. Do nền kinh tế kém phát triển, hệ thống cơ sở hạ tầng kinh tế đô thị hết sức nghèo nàn, lạc hậu, các đô thị thực hiện chức năng hành chính là chủ yếu vì vậy quá trình đô thị hóa diễn ra hết sức chậm chạp, mãi tới giữa thế kỷ XX tỷ lệ dân cư đô thị mới chỉ chiếm 4-7% dân số. Phần lớn các đô thị Việt Nam đều có quy mô nhỏ, chỉ có một số đô thị có quy mô trung bình: Hà Nội, Sài Gòn - Gia Định, Hải Phòng. Trong giai đoạn này có sự tách biệt rõ nét giữa các đô thị với các vùng nông thôn xung quanh. Một hệ thống luật lệ về quản lý đô thị của Pháp được áp đặt, lối sống đô thị theo kiểu phương Tây được du nhập, sự khác biệt giữa mức sống của dân đô thị với các vùng nông thôn khá lớn. - Trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ: đất nước bị chia cắt làm hai miền. ở miền Nam, cùng với, việc gia tăng các hoạt động quân sự Mỹ đã đẩy mạnh các hoạt động kinh tế đặc biệt là kinh tế tại các đô thị. Quá trình đô thị hóa được đẩy mạnh, đặc biệt là sự hình thành và phát triển của hệ thống các đô thị quân sự: Cam Ranh, Trà Nóc, Đắc Tô, Xuân Lộc, Chu Lai, Vị Thanh, Phù Cát, Phú Bài, A Lưới, Thượng Đức,...dân cư và lao động ở các vùng nông thôn đổ dồn về các đô thị [24, tr. 57] tỷ lệ dân cư đô thị tăng lên nhanh chóng: năm 1950: 10%, 1965: 30% năm 1975: đã chiếm tới 45% dân số miền Nam. Một đặc điểm khá quan trọng, nổi bật trong quá trình đô thị hóa là: đô thị hóa không gắn liền với quá trình công nghiệp hóa các ngành công nghiệp nặng, công nghiệp sản xuất tư liệu sản xuất không được chú trọng phát triển. ở miền Bắc, Sau khi hòa bình lập lại (1954), hệ thống các đô thị vốn đã lạc hậu, nhỏ bé, lại bị chiến tranh tàn phá nặng nề sớm được khôi phục và phát triển. Quá trình đô thị hóa được đẩy mạnh, trên cơ sở tốc độ phát triển của nền kinh tế khá cao, đặc biệt là sự phát triển của ngành công nghiệp - hình thành một hệ thống các đô thị công nghiệp: Thái Nguyên, Việt Trì, Sông Công, Lâm Thao, Uông Bí - Phả Lại, Tĩnh Túc, Cam Đường, Thác Bà,... - Sau năm 1975 đến 1985, cách mạng dân tộc dân chủ đã hoàn thành, hòa bình được lập lại, cả nước cùng đi lên CNXH, đây là những thuận lợi cơ bản để đẩy mạnh quá trình công nghiệp hóa và đô thị hóa. Song do những hậu quả nặng nề của chiến tranh cùng những hạn chế của cơ chế quản lý kế hoạch hóa tập trung cao độ, quan liêu bao cấp, tốc độ phát triển của nền kinh tế, tốc độ đô thị hóa trong thời kỳ này diễn ra hết sức chậm chạp, kém hiệu quả. 2.1.1.2. Đô thị hóa ở Việt Nam từ năm 1986 đến nay Công cuộc đổi mới một cách toàn diện nền kinh tế đã được đề ra tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI (năm 1986), với sự phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường định hướng XHCN có sự quản lý của Chính phủ. Công cuộc đổi mới đã mang lại sự khởi sắc cho nền kinh tế. Tuy nhiên những năm đầu của thời kỳ đổi mới, nền kinh tế gặp không ít khó khăn, hàng loạt các ngành kinh tế vẫn chưa thoát khỏi tình trạng trì trệ, thậm chí tình trạng lạm phát còn ở mức cao (vào các năm 1985-1988, tốc độ tăng giá đã đạt tới mức kỷ lục, năm 1986 giá tăng gấp 8,8 lần, năm 1988 giá tăng gấp 127 lần so với năm 1985) [29, tr. 59]. Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VII (năm 1991) đã khẳng định quyết tâm và tính đúng đắn của công cuộc đổi mới, những thiếu sót phát sinh từ công cuộc đổi mới dần dần được khắc phục, nền kinh tế dần dần đi vào ổn định và bắt đầu phát triển với tốc độ tăng trưởng cao. Thời kỳ 1986-1990 tốc độ tăng trưởng: bình quân 3,9% năm; thời kỳ 1991-1995: bình quân đạt 8,2%/ năm, thời kỳ 1996-2000: bình quân đạt 6,7%/năm, thời kỳ 2001-2004 bình quân đạt gần 7%/ năm. Đặc biệt là tốc độ tăng trưởng của sản xuất công nghiệp rất cao 13%/ năm. Các ngành dịch vụ phát triển và ngày càng đa dạng, đặc biệt là sự phát triển rất nhanh của các ngành giao thông vận tải, du lịch, tài chính ngân hàng,... đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu sản xuất và đời sống của dân cư. Các hoạt động sản xuất nông nghiệp cũng được phát triển mạnh mẽ trên một số lĩnh vực: sản xuất lương thực,... từ một quốc gia thường xuyên phải nhập lương thực thì nay đã trở thành một cường quốc xuất khẩu lương thực (hàng năm xuất khẩu từ 2,5 - 4 triệu tấn gạo, đứng thứ 2 thế giới). Ngày nay cả nước đang bước vào giai đoạn CNH, HĐH phấn đấu đến 2020 hoàn thành CNH, HĐH trên phạm vi cả nước. Đi đôi với sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế, hệ thống đô thị đã phát triển nhanh chóng cả về số lượng và chất lượng, trở thành các "trung tâm", hoặc "đầu tầu" của sự phát triển kinh tế xã hội trong từng vùng, từng miền của đất nước. Hệ thống đô thị ngày nay ở Việt Nam được hình thành và phát triển trên nền tảng hệ thống đô thị được hình thành và phát triển qua các giai đoạn lịch sử, gắn liền với các điều kiện tự nhiên, kinh tế, chính trị và xã hội, hợp thành một cấu trúc không gian tuyến - điểm, từ Bắc xuống Nam, dọc theo bờ biển Đông (Thái Bình Dương) và từ Tây sang Đông dọc theo lưu vực các con sông lớn như sông Hồng, sông Thái Bình, sông Mã, sông Lam, sông Sài Gòn, sông Đồng Nai, sông Cửu Long,... nguồn gốc tạo nên những đồng bằng lớn, đất đai phì nhiêu, màu mỡ, nguồn nước dồi dào, đi lại thuận lợi,... Hiện nay cả nước có hơn 680 đô thị, trong đó có 5 thành phố trực thuộc Trung ương: Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, thành phố Cần Thơ, thành phố Đà Nẵng và thành phố Hải Phòng; 83 thành phố, thị xã thuộc tỉnh và 595 thị trấn. Về phát triển đô thị: Trong những năm qua do tác động của nền kinh tế thị trường và các chính sách mở cửa, chính sách mới về nhà đất và sự quan tâm của Đảng Chính phủ đối với công tác quy hoạch, đầu tư cải tạo và xây dựng cơ sở hạ tầng,... các đô thị nước ta đã phát triển nhanh cả về số lượng và chất lượng... Các đô thị đảm nhiệm được vai trò là trung tâm phát triển công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, các ngành nghề mới, trung tâm phát triển và chuyển giao công nghệ trong vùng, trung tâm giao lưu thương mại trong nước và nước ngoài, thu hút đầu tư, phát triển kinh tế đối ngoại; trung tâm dịch vụ, phát triển văn hóa giáo dục, nâng cao dân trí, phát triển nguồn lực, giữ vai trò quan trọng trong tăng thu ngân sách cho nhà nước, đi đầu trong việc đảm bảo an ninh quốc phòng. Công tác quản lý đô thị: Trong những năm qua công tác quản lý đã có nhiều chuyển biến: nhận thức về đô thị và quản lý đô thị trong nền kinh tế thị trường đã được nâng cao, nhiều văn bản pháp luật về quản lý đô thị thuộc nhiều lĩnh vực đã được ban hành tương đối đồng bộ. Các thành phố, thị xã và một số thị trấn đã có quy hoạch chung nhiều quy hoạch chi tiết được duyệt. Nội dung và phương pháp lập quy hoạch xây dựng đô thị bước đầu được đổi mới. Việc phát triển đô thị từ hình thức chia lô, riêng lẻ, manh mún, tự phát đang được chuyển dần sang hình thức xây dựng tập trung, theo dự án, tạo điều kiện thu hút các nguồn lực vào mục đích phát triển đô thị. Lập lại kỷ cương, trật tự trong quản lý đô thị, những tồn tại lịch sử về nhà đất trong đô thị đang được giải quyết, giá trị đất đô thị bước đầu được khai thác và sử dụng tạo nguồn lực phát triển đô thị. Về dân số đô thị: Qua bảng 2.1 chúng ta nhận thấy: năm 1995 có gần 15 triệu người sống ở các đô thị, chiếm 20,75% dân số cả nước, đạt tốc độ tăng 3,55%/năm, năm 2000 có 18,7719 triệu người, chiếm 24,18% dân số cả nước, tốc độ tăng 3,82%/ năm; năm 2002 có hơn 20 triệu người, chiếm 25,11% dân số cả nước, tốc độ tăng 2,84%/năm, năm 2003 có gần 21 triệu người, chiếm 25,8%, tốc độ tăng 4,23%/năm. Như vậy mỗi năm dân số đô thị tăng hơn 500.000 người. Riêng năm 2003 dân số đô thị tăng 847.400 người. Bảng 2.1: Dân số đô thị ở Việt Nam Năm Tổng số Thành thị Nông thôn Số lượng (người) Cơ cấu (%) Tỉ lệ tăng (%) Số lượng (người) Cơ cấu (%) Tỷ lệ tăng (%) 1995 71995,5 1.4938,1 20,75 3,55 57.057,4 79,25 1,17 2000 77635,4 18.771,9 24,18 1,82 58.863,5 75,82 0,6 2001 78.685,8 19.469,3 24,74 3,72 59.216,5 75,26 0,6 2002 79.727,4 20.022,1 25,11 2,84 59.705,3 74,89 0,83 2003 80.902,4 20.869,5 25,80 4,23 60.032,9 74,20 0,55 Nguồn: Niên giám thống kê 2004, Hà Nội, 2005 Tuy nhiên đánh giá chung dân số đô thị nước ta tăng còn chậm và mang tính không đều rất rõ nét (bảng 2.2). Quá trình đô thị hóa diễn ra ở một số địa phương với tốc độ cao: Hà Nội (tốc độ tăng dân số đô thị 2003 so với 2000 đạt: 115,6%), Hưng Yên cũng chỉ tiêu này đạt 111,3%, Hà Nam đạt 120,6%), Thái Bình đạt 126,5%; Lào Cai đạt 125,5%; Lai Châu đạt 114,3%; Hòa Bình đạt 111,7%; Quảng Ngãi đạt 125,7%; khu vực Tây Nguyên đạt trên 110%; thành phố Hồ Chí Minh đạt 110,8%; Ninh Thuận đạt 143,2%; Bình Phước, Tây Ninh đều đạt trên 120%. Riêng Cần Thơ, đạt tốc độ kỷ lục 167,3% (Bảng 2.2), còn lại đa phần phát triển rất chậm chạp. Các đô thị Việt Nam gắn liền với các khu công nghiệp, khu du lịch, vui chơi và giải trí. Qua nghiên cứu có nhiều nguyên nhân dẫn đến các đô thị có tốc độ tăng dân cư đô thị cao nhưng nguyên nhân chủ yếu là ở các đô thị này các khu công nghiệp, khu chế xuất và du lịch phát triển mạnh, nguyên nhân thứ 2 là các đô thị được nâng cấp từ loại 3 lên loại 2, hay từ loại 2 lên loại 1,... Bảng 2.2: Tốc độ tăng dân số đô thị ở Việt Nam 2001/2000 2002/2000 2003/2000 2002/2001 2003/2002 2001/2000 2002/2000 2003/2000 2002/2001 2003/2002 Cả nước 103,7% 106,7% 111,2% ĐB. sông Hồng 103,6 107,4 111,9 102,8 104,2 Duyên hải NTB 106,4 105,8 108,1 102,3 102,1 Hà Nội 103,6 108,5 115,6 103,7 104,2 Đà Nẵng 103,6 104,9 104,4 101,2 99,5 Hải Phòng 103,6 106,2 108,9 104,7 106,6 Quảng Nam 103,6 106,5 105,7 102,8 99,2 Vĩnh Phúc 103,6 106,2 108,3 102,5 102,7 Quảng Ngãi 103,6 113,4 125,7 109,5 110,9 Hà Tây 103,6 106,1 107,6 102,6 101,9 Bình Định 101,0 102,7 106,9 101,6 104,1 Bắc Ninh 103,6 110,9 113,4 102,3 102,2 Phú Yên 102,2 103,4 109,4 101,8 105,8 Hải Dương 103,6 106,01 100,7 107,04 95,01 Khánh Hòa 105,8 107,8 108,8 101,8 100,8 Hưng Yên 103,6 108,9 111,3 102,34 102,17 Tây Nguyên 103,6 107,0 110,8 103,3 103,6 Hà Nam 103,6 105,9 120,6 105,14 113,8 Kon Tum 103,6 107,9 108,2 104,2 100,2 Nam Định 103,6 106,0 104,2 102,3 98,3 Gia Lai 103,6 106,8 111,9 103,1 104,8 Thái Bình 103,5 105,9 126,5 102,3 119,4 'Đắc Lắc 103,6 107,2 110,2 103,5 102,7 Ninh Bình 103,6 105,4 106,9 ,101,8 101,4 Lâm Đồng 103,6 106,6 111,5 102,9 104,5 Đông Bắc 102,7 104,9 105,9 102,2 101,0 Đông Nam Bộ 103,8 106,7 111,9 102,8 104,9 Hà Giang 101,9 104,4 107,3 102,4 102,8 Tp.Hồ Chí Minh 103,6 105,5 110,8 101,9 105,0 Cao Bằng 101,3 102,7 100,9 101,3 98,3 Ninh Thuận 110,8 124,9 143,2 112,7 114,6 Lào Cai 103,6 107,2 125,5 103,5 117,0 Bình Phước 103,5 106,8 122,4 103,2 114,6 Bắc Cạn 103,7 106,4 107,9 102,6 101,4 Tây Ninh 104,8 120,2 125,2 111,5 104,1 Lạng Sơn 101,6 103,8 106,7 102,1 102,8 Bình Dương 103,6 107,8 103,5 104,1 96,0 Tuyên Quang 103,6 106,9 104,4 103,2 97,7 Đồng Nai 103,6 106,6 107,3 102,9 100,6 Yên Bái 103,6 105,2 103,8 102,1 98,6 Bình Thuận 103,6 108,4 119,1 104,6 109,9 Thái Nguyên 103,0 104,5 107,9 101,4 103,3 Bà Rịa-Vũng Tàu 103,6 107,3 111,8 103,6 104,2 Phú Thọ 103,6 106,0 104,6 102,6 98,4 ĐBS Cửu Long 104,6 107,4 116,1 102,7 108,1 Bắc Giang 102,6 105,0 103,2 102,4 98,2 Long An 103,6 106,4 105,7 102,7 99,3 Quảng Ninh 102,3 104,4 103,5 102,1 98,7 Đồng Tháp 102,2 103,7 105,2 101,5 101,5 Tây Bắc 103,2 106,4 109,4 103,1 102,8 An Giang 103,6 106,1 115,9 102,9 109,3 Lai Châu 103,6 107,3 114,3 104,7 106,5 Tiền Giang 103,6 106,1 105,4 102,3 99,4 Sơn La 102,4 105,8 103,5 103,3 97,8 Vĩnh Long 103,6 106,2 102,3 102,5 96,3 Hòa Bình 103,6 106,3 111,7 102,6 105,1 Bến Tre 103,6 106,1 110,9 102,4 104,5 Bắc Trung Bộ 103,5 106,0 106,4 102,4 100,3 Kiên Giang 103,6 106,7 107,8 103,0 101,0 Thanh Hóa 103,6 105,9 107,4 102,2 101,4 Cần Thơ 112,6 114,3 167,3 101,6 146,3 Nghệ An 103,6 106,5 104,3 102,8 97,9 Trà Vinh 103,6 106,6 108,2 102,9 101,5 Hà Tĩnh 105,1 106,8 106,7 101,9 99,8 Sóc Trăng 103,6 106,7 104,9 103,0 98,3 Quảng Bình 103,6 106,9 104,8 103,2 98,0 Bạc Liêu 102,6 108,0 108,2 105,2 100,2 Quảng Trị 101,5 103,1 106,0 101,7 102,8 Cà Mau 103,6 106,8 102,9 103,1 96,3 Thừa thiên-Huế 103,6 106,4 107,9 102,8 92,5 Nguồn: Niên giám thống kê 2004, Hà Nội, 2005 + Đất đô thị: Đất đô thị ở nước ta chiếm tỷ trọng thấp: hiện nay đất đô thị ở nước ta chiếm 79.200 ha chiếm 0,24% tổng diện tích cả nước, bình quân 40m2/ người, dự kiến đến 2010 đất đô thị sẽ lên tới 243.200 ha chiếm 0,74% diện tích đất tự nhiên của cả nước như vậy diện tích đất đô thị sẽ tăng hơn so với hiện trạng 164.000 ha, trong đó dự kiến có 90.400 ha lấy từ đất nông nghiệp. Bình quân diện tích đất 80 m2/người. Dự kiến đến năm 2020 đất đô thị sẽ là 460.000 ha, chiếm khoảng 1,4% diện tích đất bình quân cả nước, bình quân 100m2/người. Tăng 380.800 ha so với hiện nay và hàng trăm ngàn ha sẽ lấy từ đất nông nghiệp. Đi liền với xu thế đất đô thị tăng lên, là đất nông nghiệp có xu hướng ngày càng giảm xuống. Tuy nhiên, quá trình phát triển đô thị ở nước ta vẫn còn nhiều yếu kém: đại đa số các đô thị rơi vào tình trạng lạc hậu, hệ quả của những năm chiến tranh tàn phá nặng nề, trình độ phát triển của lực lượng sản xuất ở mức thấp, nền kinh tế kém hiệu quả bị tác động bởi cơ chế quản lý tập trung quan liêu bao cấp trong nhiều năm, thêm vào đó là một số quyết định nóng vội trong chính sách phát triển đô thị, đặc biệt là sự tác động của nền kinh tế thị trường ở giai đoạn đầu phát triển đã để lại những mâu thuẫn khá gay gắt được thể hiện trên những mặt sau: + Cơ sở kinh tế - kỹ thuật động lực phát triển đô thị còn yếu, tăng trưởng về kinh tế chưa cân đối với tăng trưởng về dân số. Trong thời gian qua, tốc độ tăng trưởng kinh tế đô thị trung bình hàng năm đạt 13-15%, mỗi năm đã giải quyết việc làm cho một triệu lao động. Tuy nhiên, hai ngành dịch vụ và công nghiệp là động lực phát triển đô thị quan trọng nhất mới chỉ thu hút được 27,7% tổng số lao động xã hội. Cả nước vẫn đang trong thời kỳ bùng nổ dân số, tỷ lệ tăng tự nhiên vẫn còn khá cao (bình quân hàng năm vẫn ở mức trên 1,4%), tăng dân số cơ học và di dân tự do tại các đô thị ngày càng lớn, yếu tố hạ tầng tại các đô thị đều bị quá tải. Tỉ lệ dân số trong độ tuổi lao động chưa có việc làm tại các đô thị vẫn còn cao (tỉ lệ này trên cả nước năm 2000: 6,44%, năm 2001: 6,28%, năm 2002: 6,01%, năm 2003: 5,78%. Đặc biệt ở một số đô thị lớn: Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh luôn ở mức trên 7%/năm). Số người sống lang thang, cơ nhỡ, vô gia cư đang là một trong những vấn đề xã hội bức xúc, nhất là trong các đô thị lớn ở nước ta. + Tình trạng phân bố dân cư và sử dụng đất nông nghiệp vào mục đích xây dựng đô thị đang là một nguy cơ lớn đối với vấn đề an toàn lương thực, thực phẩm và việc làm cho người lao động nông nghiệp. Mật độ dân số trung bình cả nước: 200 người/km2 được phân thành 4 vùng: vùng có mật độ dân cư rất cao trên 500 người/km2, trong đó một số khu vực có mật độ dân số trên 1000 người/km2 là thành phố Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh và Thái Bình; vùng có mật độ dân số cao từ 200-500 người/km2: đồng bằng sông Hồng, đồng bằng sông Cửu Long và Đồng Nai, vùng có mật độ dân số trung bình; và vùng có mật độ dân số thấp dưới 100 người/km2 vùng núi, trung du và Tây Nguyên. Hiện nay, trên 70% đô thị và dân số đô thị ở các vùng đồng bằng, ven biển nơi tập trung chủ yếu quỹ đất nông nghiệp của cả nước. Đáng lưu ý hơn cả là phần lớn đất sử dụng vào mục đích xây dựng đô thị và chuyên dùng đều là đất rất tốt cho sản xuất nông nghiệp. Nếu giữ nguyên tình trạng phân bổ dân cư hiện nay thì quỹ đất nông nghiệp sẽ giảm đi trung bình mỗi năm gần 10.000 ha, đây là nguy cơ rất lớn đối với vấn đề việc làm cho hàng chục vạn người lao động nông nghiệp bị mất đất do đô thị hóa; vấn đề an toàn lương thực, thực phẩm hiện tại và trong tương lai. + Cơ cấu tổ chức không gian, hệ thống phân bố dân cư trên địa bàn cả nước mất cân đối, sự cách biệt giữa đô thị, nông thôn, giữa vùng phát triển và kém phát triển còn lớn. Hình thái phân bố dân cư kiểu đô thị - nông thôn vẫn đang phổ cập, trong đó 80% dân số sống ở nông thôn trên 9.000 xã với hơn 90% diện tích cả nước. 20% số dân sống ở đô thị, giữa đô thị và nông thôn gần như đối lập nhau do thiếu hệ thống giao thông liên lạc và các điều kiện gắn kết các mối quan hệ tương hỗ về kinh tế, xã hội, văn hóa, dịch vụ và nghỉ ngơi giải trí. Các vùng chậm phát triển và chưa phát triển vẫn chiếm tỷ lệ cao khoảng trên 80% diện tích tự nhiên cả nước, trong khi chỉ có 18% diện tích còn lại là vùng phát triển. Thế cân bằng chiến lược giữa ba vùng Bắc - Trung - Nam chưa được hình thành. Khu vực miền Trung vẫn chưa có các trung tâm kinh tế lớn, đối trọng với các vùng kinh tế trọng điểm miền Bắc và miền Nam. Hệ thống đô thị, các trung tâm kinh tế vẫn chưa hình thành đều khắp trong các vùng. Gần 50% dân số đô thị tập trung vào hai thành phố lớn là Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh. Vùng trung du, miền núi và hải đảo còn thiếu các đô thị, trung tâm kinh tế là cực tăng trưởng thúc đẩy sự phát triển kinh tế xã hội của vùng. Các đô thị lớn có sức hút mạnh đang tạo ra sự tập trung dân cư, công nghiệp quá tải, nhưng chưa có biện pháp hữu hiệu điều hòa quá trình tăng trưởng đó, trong khi các đô thị nhỏ và vừa kém sức hấp dẫn, không đủ khả năng đảm nhiệm nổi vị trí và vai trò trung tâm của mình trong mạng lưới đô thị quốc gia. + Cơ sở hạ tầng đô thị nhìn chung còn yếu kém, không đảm bảo các tiêu chuẩn phát triển đô thị trong điều kiện CNH, HĐH. * Về hạ tầng xã hội: diện tích nhà ở tại các đô thị mới đạt trên 80 triệu m2 các loại, bình quân 5,8m2/ người. Cơ sở hạ tầng xã hội và kỹ thuật tại các khu dân cư đô thị nhìn chung không đồng bộ, bị xuống cấp nên chất lượng môi trường ở rất thấp. * Mạng lưới giao thông trong và ngoài đô thị chưa phát triển, gây trở ngại cho các mối liên hệ giữa đô thị với các vùng lân cận và nông thôn. Tại các đô thị lớn giao thông công cộng chiếm tỷ lệ rất thấp, tình trạng ách tắc giao thông rất phổ biến, tỷ lệ đất dành cho giao thông tĩnh mới đạt dưới 5% đất đô thị. * Cấp nước tại các đô thị mới chỉ đảm bảo cho khoảng 47% số dân đô thị, tỷ lệ thất thoát nước lên tới 45%; nguồn cấp nước cấp cho đô thị, khu công nghiệp chưa có quy hoạch và kế hoạch khai thác hợp lý. * Mạng lưới thoát nước và vệ sinh đô thị giải quyết chưa tốt, hiện tượng ngập úng, ô nhiễm môi trường còn khá phổ biến. * Điện năng cung cấp tại các đô thị tuy đã được cải thiện, song mới đạt khoảng 107 KWh/người, nhưng không ổn định. + Quá trình đô thị hóa trên từng vùng lãnh thổ và cả nước đang đặt ra những nhiệm vụ khẩn thiết đối với công tác bảo vệ môi trường. ở nước ta, tài nguyên thiên nhiên sử dụng không hợp lý, thiếu kế hoạch, quỹ rừng bị suy giảm nghiêm trọng, nhất là rừng phòng hộ và rừng đầu nguồn, thiên tai xảy ra liên miên. Tại các vùng đô thị hóa nhanh, bộ khung bảo vệ thiên nhiên là những vành đai xanh, hệ thống công viên vườn hoa, hồ chứa nước,... chưa được quy hoạch và có biện pháp bảo vệ tốt. Chỉ tiêu đất để trồng cây xanh quá thấp, trung bình mới chỉ đạt 0,5-1,0 m2/người. Tình trạng ô nhiễm đất, nước và không khí ở một số khu công nghiệp và đô thị đang ở mức báo động. + Quản lý đô thị nhìn chung vẫn chưa tốt, chưa làm chủ được tình hình phát triển đô thị. Nhận thức quan niệm về quản lý nhà nước về đô thị chưa được đổi mới, chưa phù hợp với yêu cầu phát triển đô thị. Tình trạng đô thị phát triển lộn xộn, dọc các trục quốc lộ, không theo quy hoạch còn khá phổ biến, chưa có biện pháp ngăn chặn hữu hiệu, kịp thời. Quy hoạch chi tiết đô thị còn nhiều yếu kém. Các chính sách, biện pháp cơ chế tạo vốn và tạo điều kiện phát huy sức mạnh của cộng đồng vào mục đích xây dựng đô thị còn thiếu. Các thủ tục hành chính trong giao đất, cấp phép xây dựng và thẩm định các dự án đầu tư còn nhiều phiền hà, phân công, phân cấp trong quản lý xây dựng đô thị còn chồng chéo, năng lực của chính quyền đô thị còn kém, các tồn tại lịch sử trong quản lý nhà và đất đô thị chậm được giải quyết đang là trở ngại lớn cho việc thiết lập lại trật tự kỷ cương và tạo nguồn lực phát triển đô thị. 2.1.2. ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa tới việc làm của lao động nông nghiệp Nông thôn Lao động Lao động Đô thị Sơ đồ 2.1: Mối quan hệ việc làm của người lao động trong nông nghiệp với các đô thị Quá trình đô thị hóa nước ta từ sau năm 1986 đến nay đã phát triển khá mạnh mẽ, khối lượng xây dựng (đặc biệt là cơ sở hạ tầng) rất lớn - có thể nói bằng cả mấy chục năm trước đây cộng lại. Mặc dù quá trình đô thị hóa ở nước ta vẫn còn nhiều điểm cần tiếp tục khắc phục, hoàn thiện nhưng nói chung đã có những tác động tích cực đối với quá trình phát triển đổi mới CNH, HĐH đất nước. Các đô thị, trung tâm kinh tế chính trị - xã hội ra đời và phát triển mạnh mẽ, xâm nhập vào nông nghiệp nông thôn, đã tạo ra sự biến đổi toàn diện xã hội nông thôn, thúc đẩy quá trình phát triển của phân công lao động xã hội trong các làng quê, thúc đẩy quá trình phân công lao động trong nông nghiệp, nông thôn thay đổi cách thức, điều kiện làm việc của người lao động trong nông nghiệp. Tuy nhiên quá trình đô thị hóa ở nước ta diễn ra mang tính không đều, tập trung chủ yếu ở một số vùng, địa phương như đã nêu ở phần trên, đầu tư trực tiếp nước ngoài ở nước ta cũng diễn ra không đều giữa các địa phương, hiệu quả của việc đầu tư không cao (đầu tư dàn trải làm kéo dài thời gian thực hiện dự án; tình trạng lãng phí tham nhũng khá phổ biến,...) đang là những rào cản làm chậm quá trình phát triển nền kinh tế, quá trình đô thị hóa đồng thời cũng là những cản trở tới việc làm cho lao động xã hội nói chung, lao động nông nghiệp nói riêng ở nước ta. Sự xuất hiện các đô thị, các trung tâm kinh tế - chính trị - xã hội ngay trong lòng các làng quê, trong lòng nông nghiệp, nông thôn đã gây tác động mạnh mẽ tới lao động, việc làm của người lao động nông nghiệp nước ta hiện nay. * Tác động trực tiếp: - Hàng năm sự phát triển mạnh mẽ của hệ thống đô thị nước ta đã lấy đi gần 10.000 ha đất canh tác. Điều đáng lưu ý là đất canh tác bị mất đi đều là những đất có chất lượng tốt và rất tốt đối với sản xuất nông nghiệp. Trong điều kiện diện tích đất nông nghiệp bình quân đầu người ở nông thôn nước ta hiện nay rất thấp (năm 2000 tính bình quân đạt: 0,15876 ha/người, năm 2001: 0,15844 ha/ người, năm 2002: 0,15755 ha/ người, như vậy, hàng năm chính quá trình đô thị hóa đã đẩy hơn 63.000 người dân ở nông thôn rơi vào cảnh không có đất để ở, để hoạt động sản xuất kinh doanh, sinh sống. Với một đất nước chưa phát triển như nước ta sức ép về lao động và việc làm hàng năm là rất lớn nay lại phải đối mặt với một thực trạng của quá trình đô thị hóa, người dân mất đất không có điều kiện làm việc lớn đến như vậy, quả thật là gánh nặng đã nặng rồi nay còn nặng hơn - vấn đề này đòi hỏi các nhà quản lý phải sớm giải quyết. Từ thực trạng khảo sát 1.402 hộ gia đình với 42.092 người trong đó có 23.746 người lao động trong độ tuổi thuộc diện bàn giao đất cho đô thị hóa của 33 xã, phường và 6 huyện thành phố Hải Dương năm 2004 (một điểm rộng của đô thị hóa phía Bắc hiện nay), chúng ta nhận thấy tình hình biến động đất đai rất lớn. Bảng 2.3: Diện tích đất của các hộ gia đình Đơn vị tính: ha Tên địa bàn D. tích đất TP Hải Dương H. Cẩm Giàng H. Bình Giang H. Nam Sách H. Kim Thành H.Chí Linh Tổng số - Diện tích đất trước khi thu hồi 840,850 274.336 104.273 267,447 282,849 222,717 1.992,47 - DT đất nhà thu hồi 583,915 103,639 34.664 93,954 221,843 123,756 1.184,771 - DT đất còn lại sau khi thu hồi con số 256,935 143,697 69.604 173,493 61,004 98,961 803,644 % thu hồi so trước thu hồi 69,44 47,62 33,24 35,13 48,43 55,57 59,66 Nguồn: Số liệu điều tra của tỉnh Hải Dương Như vậy bình quân chung của tỉnh Hải Dương đất đai nhà nước huy động chuyển quyền sử dụng rất lớn lên tới 59,66% trong đó có huyện Kim Thành 78,43% thành phố Hải Dương 69,44% và huyện Chí Linh 55,57% việc thu hồi đất nông nghiệp trực tiếp ảnh hưởng tới việc làm của người lao động nông nghiệp ở các địa phương. Theo số liệu điều tra trực tiếp về việc làm của 11.402 hộ bàn giao đất cho đô thị hóa ở tỉnh Hải Dương tại bảng 2.3. Chúng ta nhận thấy rất rõ ở nơi nào mất đất càng nhiều (nhà nước thu hồi đất, chuyển quyền sử dụng) thì tỷ lệ người lao động thiếu việc làm và thất nghiệp càng gia tăng, số người đủ việc làm giảm sút. Trước lúc bàn giao đất 74,15% lao động có việc làm, sau khi thu hồi đất số người đủ việc làm chỉ còn lại 49,62% so với tổng số người lao động (đặc biệt như huyện Chí Linh số người đủ việc làm trước khi thu hồi đất 74,94% nhưng sau khi thu hồi đất số người đủ việc làm chỉ còn lại 21,93%, số người thiếu việc làm và chưa có việc làm gia tăng một cách mạnh mẽ, trước lúc thu hồi đất tỷ lệ người lao động nông nghiệp thiếu việc làm: 15,84%, tỷ lệ người chưa có việc làm 10,01% nhưng sau khi thu hồi đất tỷ lệ người thiếu việc làm lên tới 35,80% gấp hơn2 lần so với trước lúc thu hồi đất, tỷ lệ người chưa có việc làm: 14,58% gấp 1,5 lần so với trước khi thu hồi đất. Sau khi thu hồi đất Trước khi thu hồi đất Biểu đồ 2.1: Tình trạng việc làm trước và sau khi bàn giao đất Nguồn: Số liệu điều tra của tỉnh Hải Dương - Do đô thị hóa, người dân mất đất, nhưng lại được đền bù một khoản tiền khá lớn, với tiền đền bù này đã giúp cho rất nhiều gia đình nông dân thực hiện việc đầu tư, đổi mới ngành nghề, tạo công ăn việc làm mới nâng cao thu nhập, ổn định, cải thiện đời sống. Tuy nhiên cũng không ít gia đình nông dân lại rơi vào tình trạng trước đây nghèo khó, thiếu thốn đủ thứ, nay nhờ quá trình đô thị hóa, tuy mất đất nhưng lại được một khoản tiền lớn, và thế là họ tìm cách thỏa mãn những khát khao bấy lâu nay vẫn bị dồn nén. Họ dùng tiền đền bù trước hết là xây nhà, sau đó mua sắm tiện nghi phục vụ cho sinh hoạt gia đình và bản thân, phần còn lại họ không dùng vào việc tìm kiếm việc làm, hay đầu tư phát triển một ngành nghề gì đó mà họ lao vào ăn chơi, nghiện hút trả thù cho lúc họ nghèo khó không có tiền, đến khi nghĩ lại thì họ trở về với bàn tay trắng. Đây là một thực tế rất đau lòng đang diễn ra hàng ngày, hàng giờ ở các làng quê Việt Nam. Tuy nhiên, đây cũng là một hậu quả của một cách làm thiếu chín chắn, thiếu khoa học của Chính phủ và những nhà quản lý. Chúng ta chưa có một kế hoạch đầy đủ cho vấn đề này, từ việc giá cả đền bù, cấp đất tái định cư và quan trọng hơn là phải cho họ một nghề thích hợp, hướng dẫn, tạo điều kiện cho họ đứng vững và phát triển trong điều kiện mới. Những hậu quả và thiếu sót này phải sớm được khắc phục. Qua điều tra ở 11.402 hộ thuộc diện bàn giao đất cho đô thị hóa ở Hải Dương về sử dụng tiền đền bù của nhà nước qua bảng 2.5. chúng ta nhận thấy: Bảng 2.5: Việc sử dụng tiền đền bù của nhà nước Đơn vị tính: % STT Tên địa bàn Đầu tư SXKD nông nghiệp Đầu tư SXKD phi nông nghiệp Học nghề Mua sắm đồ dùng sinh hoạt Xây dựng hoặc sửa chữa nhà ở Chi khác 1 TP Hải Dương 2,76 39,04 7,47 4,43 18,22 28,08 2 Huyện Cẩm Giàng 1,57 38,03 2,86 14,50 24,22 18,77 3 Huyện Nam Sách 0,02 35,35 15,74 19,36 20,63 8,90 Toàn tỉnh 1,45 37,49 8,69 12,76 21,02 18,59 Nguồn: Số liệu điều tra tỉnh Hải Dương. Sau khi có được khoản tiền đền bù khá lớn các hộ gia đình nông dân đã dùng tới 53,8% vào các việc: mua sắm đồ dùng sinh hoạt, sửa chữa nhà cửa và dùng vào các mục đích đầu tư cho sản xuất kinh doanh, học nghề, tuy nhiên điều đáng phấn khởi là ở hầu hết các gia đình đã dành ra trên 1/3 khoản tiền này cho phát triển các ngành phi nông nghiệp. Tuy nhiên, khoản tiền chi phí cho học nghề lại quá thấp trong khi số người trong độ tuổi lao động đã qua đào tạo tại Hải Dương ở khu vực nông thôn có đất bàn giao hiện đang rất thấp(chiếm 5,54% so với tổng số người lao động). Rõ ràng cơ cấu chi tiêu tiền đền bù của nhà nước của người dân như vậy là chưa hợp lý với mục tiêu giải quyết việc làm mới cho người lao động nông nghiệp bị thu hồi đất, gây ảnh hưởng rất lớn tới việc giải quyết công ăn việc làm cho người lao động nông nghiệp ở khu vực này. Đây cũng là một nguyên nhân làm cho tỉ lệ lao động thất nghiệp, thiếu việc làm của những người lao động nông nghiệp sau khi bàn giao đất cho nhà nước tăng cao hơn nhiều so với trước lúc bàn giao [35]. - Đô thị xuất hiện và ngày càng phát triển làm cho "cầu" về lao động tăng, nhiều ngành nghề mới ra đời tạo khả năng giải quyết công ăn việc làm cho người lao động nông nghiệp, trực tiếp là những người mất đất do đô thị hóa, cũng như cho lao động xã hội. Với sự phát triển của các nhà máy, khu công nghiệp, các trung tâm văn hóa - khoa học kỹ thuật,... đòi hỏi một lượng lao động lớn - tuy nhiên như đã phân tích ở phần đầu của luận văn - lao động trong các đô thị và các khu công nghiệp phần lớn là lao động có kỹ thuật có tay nghề cao, tuy nhiên bên cạnh những ngành nghề đó, đô thị cũng mở ra rất nhiều yêu cầu khác đặc biệt là về các lĩnh vực dịch vụ, người lao động ở mọi cấp độ đều có thể làm được như: dịch vụ ăn uống, vận chuyển, cắt tóc, gội đầu,... Bảng 2.6: Cơ cấu ngành kinh tế Thời kỳ Vị trí số 1 Vị trí số 2 Vị trí số 3 1960 - 1959 (Miền Bắc) Nông nghiệp 38 - 51% Dịch vụ 29 - 33% Công nghiệp 28 - 32% 1960 - 1975 Miền Bắc Miền Nam NN: 29,1 - 30,9% Dịch vụ: 49,7 - 56,2% CN: 32,1 - 36,8% NN: 34,5-36,4% Dịch vụ: 29,1-30,9% CN: 14,5-19,3% 1976 - 1991 Nông nghiệp 34,8 - 37,8% Công nghiệp 32,1 - 36,4% Dịch vụ 26,6 - 32,3% 1992 - 1993 Dịch vụ 38,8% Nông nghiệp 33,9% Công nghiệp 27,3% 1994 - 2000 Dịch vụ 39,3 - 43,7% Công nghiệp 28,8 - 36,2% Nông nghiệp 24,5 - 26,1% 2001 - 2004 Công nghiệp 36,73% - 39,94% Dịch vụ 38,23 - 38,73% Nông nghiệp 21,83 - 24,54% Nguồn: Tổng cục Thống kê. Mặt khác, đô thị xuất hiện, các nhà máy phát triển cũng làm cho "cầu" về nguyên vật liệu, "cầu" về nông sản phẩm (lương thực thực phẩm) tăng. Để đáp ứng yêu cầu này đòi hỏi quanh các đô thị và khu công nghiệp phải xây dựng, phát triển các vùng sản xuất nguyên liệu tập trung, các vùng nông nghiệp sản xuất hàng hóa, tạo điều kiện mở rộng, phát triển chính bản thân ngành nông nghiệp, tạo nhiều việc làm cho người lao động nông nghiệp. Đô thị phát triển, công nghiệp phát triển cung cấp tư liệu sản xuất, tiến bộ khoa học công nghệ, hỗ trợ vốn,... cho nông nghiệp, cho người lao động, tạo điều kiện cho nông nghiệp phát triển theo hướng sản xuất hàng hóa, tập trung trên quy mô lớn CNH, HĐH, thu hút nhiều lao động. - Nhờ đô thị hóa, cơ cấu nền kinh tế nước ta đã có những chuyển biến tích cực, theo hướng tiến bộ, thúc đẩy nền kinh tế phát triển tạo cơ hội tăng việc làm cho người lao động. Qua bảng 2.6 chúng ta nhận thấy: Tỷ trọng các ngành công nghiệp, xây dựng và dịch vụ đã gia tăng một cách khá rõ nét vào các năm 1992-2000 ngành dịch vụ đã phát triển mạnh mẽ, vươn lên vị trí hàng đầu trong nền kinh tế (chiếm 38,8% vào năm 1992-1993, 39,3% lên 43,7% vào giai đoạn 1994-2000) công nghiệp vươn lên từ 28,8% - 36,2% giai đoạn 1994-2000 lên mức 36,73% - 39,94% giai đoạn 2001-2004; Tạo nhiều công ăn việc làm cho những người lao động. Trong giai đoạn 2001-2004 ngành dịch vụ có xu hướng chững lại và nhường vị trí số một cho công nghiệp, đây là một vấn đề đòi hỏi Chính phủ, các ngành các cấp liên quan cần tiếp tục nghiên cứu, tìm biện pháp khắc phục (xu thế của thế giới ngành dịch vụ phát triển rất mạnh mẽ, nhiều quốc gia tỉ lệ đóng góp của ngành dịch vụ cho nền kinh tế lên tới mức 70-80%). Điều đó cũng thể hiện rõ nét trong cơ cấu vốn đầu tư trực tiếp vào Việt Nam, vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài vào lĩnh vực dịch vụ chỉ chiếm 16,3%, đặc biệt từ sau khủng hoảng kinh tế khu vực, dòng vốn này vẫn chưa phục hồi đáng kể, cơ chế thu hút vốn vào lĩnh vực này còn chưa đồng bộ, thiếu rõ ràng, thiếu thông thoáng, thậm chí mới dừng ở mức thí điểm. Bên cạnh đó, sự tham gia của khu vực tư nhân trong đầu tư và cung ứng dịch vụ hạ tầng còn ít ỏi và nhiều hạn chế. Đây chính là rào cản lớn nhất đối với đầu tư nước ngoài vào lĩnh vực dịch vụ. Việc ưu tiên phát triển các ngành công nghiệp sử dụng nhiều lao động, các ngành đòi hỏi vốn đầu tư và tay nghề của người lao động không cao đã góp phần lớn vào việc phát triển nền kinh tế đất nước, tạo nhiều việc làm mới thu hút lao động của xã hội. - Nhờ đô thị hóa cơ sở vật chất kỹ thuật được tăng cường, kinh tế đô thị phát triển, tạo điều kiện cho người lao động có nhiều cơ hội tìm kiếm việc làm. Hàng năm Chính phủ đã bỏ ra hàng trăm tỷ đồng để đầu tư phát triển (năm 2000: 153.333,0 tỷ năm 2001: 163.543,0 tỷ; năm 2002: 193.098,5 tỷ, năm 2003 đạt 219.675 tỷ đồng). Đặc biệt là từ năm 2001 đến nay vốn đầu tư phát triển được tăng mạnh, vốn đầu tư phát triển bình quân của giai đoạn 2001 đến nay đạt gần 200.000 tỉ đồng/năm, bằng 159% mức bình quân mỗi năm trong kế hoạch 5 năm: 1996 - 2000. Nếu tính theo giá so sánh 1994 thì tốc độ tăng vốn đầu tư phát triển bình quân mỗi năm giai đoạn 2001 đến nay đạt 13% điểm đáng chú ý là, trong cơ cấu vốn đầu tư phát triển tỷ trọng đóng góp của khu vực ngoài quốc doanh (đặc biệt là kinh tế tư nhân) và kinh tế thuộc khu vực có vốn đầu tư nước ngoài tăng đáng kể (Phụ lục 1, 2). Khối lượng giá trị tài sản cố định mới tăng với tốc độ cao năm 2001 đạt 106,77%, năm 2002 đạt 108,94%, năm 2003 đạt 115,27% (so với năm trước); đặc biệt giai đoạn 2001 đến nay bình quân mỗi năm giá trị tài sản mới tăng hơn 112 nghìn tỉ đồng, bằng 140,9% mức bình quân năm trong kế hoạch 5 năm: 1996 - 2000. Nhờ vậy hệ thống cơ sở hạ tầng được tăng cường khá mạnh mẽ. Trong 2 năm 2001-2002, ngành giao thông vận tải đã cải tạo, nâng cấp và làm mới 4567 km đường quốc lộ và các đường nhánh, 454 km đường sắt, 35937 m cầu đường bộ và 4690 m cầu đường sắt, ngành điện đã hoàn thành và đưa vào sử dụng 2548 Mw công suất điện, 1026 km đường dây 220 KV, 1370 km đường dây 110KV và 5421 MVA công suất các trạm biến áp. Ngành bưu điện tiếp tục tăng tốc độ đầu tư và đổi mới công nghệ, lắp đặt được 6,2 triệu máy điện thoại cố định cho các hộ thuê bao (đạt mức bình quân 7,6 máy/ 100 dân). Hiện nay cả nước có 8356 xã có điện thoại lắp đặt tại văn phòng ủy ban, trong đó có 42/61 tỉnh, thành phố có 100% số ủy ban có lắp điện thoại. Tổng công ty bưu chính viễn thông đã xây dựng được trên 7.000 điểm bưu điện trên địa bàn nông thôn. Cơ sở hạ tầng dịch vụ của ngành y tế và giáo dục trong những năm qua cũng đã tăng đáng kể, nhất là ở các xã, phường: năm 2002 cả nước có 98,5% số xã, phường có trạm y tế. Năm học 2002 - 2003 các địa phương đã đầu tư xây dựng thêm 2239 phòng học cho các lớp mầm non và 85.466 phòng học cho các lớp phổ thông. Hệ thống các trường dạy nghề cũng được tăng lên đáng kể: năm 2000 có 431 trường (178 trường Đại học và cao đẳng, 253 trường trung học chuyên nghiệp); năm 2001 có 443 trường (trong đó: 191 trường Đại học và cao đẳng, 252 trường trung học chuyên nghiệp), năm 2002 có 447 trường (trong đó: 202 trường Đại học và cao đẳng, 245 trường trung học chuyên nghiệp), năm 2003 có 482 trường (trong đó có 214 trường Đại học và cao đẳng, 268 trường trung học chuyên nghiệp. Nhiều khu công nghiệp được xây dựng, nhiều thị trấn, thị tứ, thị xã, thành phố được xây dựng, mở rộng, cải tạo, nâng cấp, nhiều bến cảng được xây dựng và đi vào hoạt động (cảng Cái Lân,...), nhiều doanh nghiệp được xây dựng: tính đến cuối năm 2004, cả nước đã có 150.000 doanh nghiệp trong các ngành kinh tế đăng ký hoạt động theo Luật doanh nghiệp, và gần 70.000 trang trại hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp. Tạo việc làm cho hàng triệu lao động. * Tác động gián tiếp: Thực hiện chủ trương đô thị hóa, Nhà nước, chính quyền các địa phương đã bỏ ra một lượng vốn rất lớn và nhiều công sức xây dựng kết cấu hạ tầng, nhờ đó đã làm cho các ngành sản xuất phát triển, cơ cấu nền kinh tế biến đổi theo hướng tiến bộ, nhiều doanh nghiệp ra đời, khai thác được lợi thế của đất nước, đồng thời thu hút được nhiều nhà đầu tư nước ngoài đối với Việt Nam. Tạo điều kiện cho nền kinh tế phát triển, các ngành, các đơn vị sản xuất phát triển, quan hệ quốc tế phát triển đã tạo điều kiện cho người lao động có nhiều việc làm hơn, góp phần giảm áp lực thất nghiệp, thiếu việc làm trong nông nghiệp, nông thôn nói riêng, trong toàn xã hội nói chung. Trong lĩnh vực này, Việt Nam trong những năm qua đã đạt được rất nhiều thành tựu nổi bật. Với sự phát triển mạnh mẽ các đô thị, các trung tâm kinh tế - văn hóa - chính trị - xã hội của Việt Nam trong những năm qua, cùng với sự quyết tâm của toàn Đảng, toàn dân trên toàn con đường đổi mới đã tạo nên một Việt Nam hấp dẫn, thân thiện với bạn bèn trên thế giới đặc biệt là các nhà đầu tư trong khu vực và trên thế giới. Trong những năm qua Việt Nam đã thu hút được một lượng vốn đầu tư trực tiếp từ nước ngoài (FDI) cũng như lượng ODA khá lớn, năm sau cao hơn năm trước. Dòng chảy của vốn đầu tư nước ngoài vào Việt Nam đã tạo ra rất nhiều cơ hội cho chúng ta thực hiện thành công chiến lược phát triển kinh tế, CNH, HĐH đất nước, góp phần thực hiện thành công quá trình đổi mới nền kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, nâng cao năng lực cạnh tranh của sản phẩm, tạo nhiều công ăn việc làm cho người lao động. Bảng 2.7: Tình hình thực hiện đầu tư trực tiếp nước ngoài và đóng góp của khu vực có vốn đầu tư nước ngoài vào nền kinh tế Việt Nam(Thời kỳ 1998 - 2004) Đơn vị: Triệu USD 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Vốn FDI thực hiện - Tốc độ tăng trưởng (%) 2.368 2.535 107,05 2.413 95,18 2.450 101,53 2.591 105,76 2.650 102,28 2.850 107,55 Doanh thu của các doanh nghiệp FDI - Tốc độ tăng trưởng (%) 4.380 5.711 130,34 7.921 138,69 9.800 123,72 12.000 122,45 13.000 108,33 18.600 143,08 Xuất khẩu từ khu vực FDI - Tốc độ tăng trưởng (%) 1.982 2.590 130,68 3.320 128,18 3.673 110,63 4.542 123,66 5.225 115,03 8.600 164,59 Nhập khẩu từ khu vực FDI - Tốc độ tăng trưởng (%) 2.668 3.382 126,76 4.350 128,62 4.984 114,57 6.584 132,10 8.713 132,34 8.974,4 103,00 Tạo việc làm (1000 người) - Tốc độ tăng trưởng (%) 270 296 109,62 379 128,04 450 118,73 590 131,11 665 112,71 739 111,13 Nộp ngân sách nhà nước - Tốc độ tăng trưởng (%) 317 271 73,05 324 119,56 373 115,12 459 123,06 470 102,39 800 170,21 Nguồn: Cục Đầu tư nước ngoài, Bộ Kế hoạch đầu tư Vietnam Economic Times, November - December2004 Theo Bộ Kế hoạch và Đầu tư, từ năm 1988 đến 2004 số dự án được cấp phép đầu tư lên tới 6120 dự án với tổng số vốn đăng ký 47860,8 triệu USD. Với kết quả này, Việt Nam đã hoàn thành kế hoạch thu hút vốn đầu tư nước ngoài giai đoạn 2001 - 2005 từ cuối năm 2004. Điểm nổi bật trong thu hút vốn đầu tư nước ngoài của năm 2004 là số vốn bổ sung từ các dự án đang hoạt động có xu hướng tăng mạnh (70,5%). Đây cũng là năm thứ tư liên tục mức vốn của các dự án đang hoạt động bổ sung vốn để mở rộng quy mô sản xuất. Điều này, một mặt, thể hiện môi trường đầu tư và kinh doanh của Việt Nam ngày càng được cải thiện, các nhà đầu tư ngày càng yên tâm bỏ vốn kinh doanh tại Việt Nam. Mặt khác, các dự án đầu tư nước ngoài tại Việt Nam vẫn hoạt động có hiệu quả. Kết quả điều tra trong một nghiên cứu của Đại sứ quán Hàn Quốc và phòng xúc tiến thương mại và đầu tư Hàn Quốc là một trong những minh chứng thuyết phục. Theo nghiên cứu này, 92,5% số nhà đầu tư Hàn Quốc bày tỏ rằng họ rất hài lòng về môi trường đầu tư tại Việt Nam, trong đó 61,0% nhà đầu tư được hỏi khẳng định rằng họ vẫn đang có ý định đầu tư thêm vào Việt Nam. Nhiều dự án công nghệ cao đã được đầu tư phát triển tại Việt Nam. Trong những năm gần đây, Việt Nam được đánh giá là một trong những nước tiếp nhận ODA tương đối lớn (một trong 10 nước nhận ODA lớn nhất thế giới) với quy mô ngày càng tăng trong khi xu hướng chung của dòng chảy ODA toàn cầu có xu hướng đi xuống. Trong giai đoạn 1994 - 2004 các nhà tài trợ cam kết tổng số 26,04 tỉ USD. Các cam kết này là căn cứ để ký kết các hiệp định tài trợ với tổng giá trị 21,1 tỉ USD. Trung bình mức cam kết tài trợ ODA hàng năm cho Việt Nam tương đương 6% GDP, 24% chi tiêu công và khoảng 10% nhập khẩu. Trong dòng vốn ODA vào Việt Nam phần vốn không hoàn lại vẫn chiếm tỉ trọng đáng kể. Với dòng chảy ODA và FDI vào Việt Nam không ngừng tăng đã ghi nhận sự tin tưởng của cộng đồng thế giới và các nhà đầu tư nước ngoài với quá trình cải cách, mở cửa của Việt Nam. Các khoản vốn ODA này đã góp phần tăng cường cơ sở hạ tầng cho đất nước, giúp Chính phủ thực hiện được hàng loạt các chương trình: trồng rừng, xóa đói giảm nghèo,... Với lượng vốn FDI và ODA thu hút khá lớn vào Việt Nam, đã tạo điều kiện phát triển các ngành, tạo nhiều công ăn việc làm cho người lao động. Qua bảng 2.7 chúng ta nhận thấy các doanh nghiệp FDI đã tạo chỗ làm cho hàng trăm ngàn người lao động: năm 1998 tạo chỗ làm mới cho 270 nghìn người, năm 2000 tạo cho 296 nghìn người, năm 2004 tạo cho 739 nghìn người có công ăn việc làm, có thu nhập, ổn định đời sống [5]. Như vậy, hàng năm Việt Nam có thể tạo ra chỗ làm cho hơn 1 triệu người lao động, riêng năm 2004 tạo chỗ làm cho 1,55 triệu người. Đây quả thật là một thành tích không nhỏ mà chúng ta đã đạt được trong thời gian qua. 2.2. thực trạng về việc làm của lao động nông nghiệp nước ta hiện nay 2.2.1. Tiềm năng của lao động nông nghiệp Việt Nam Việt Nam vốn là một quốc gia nông nghiệp đang trong quá trình đô thị hóa, CNH, HĐH, do vậy đánh giá về tiềm năng của lao động nông nghiệp Việt Nam chúng tôi có nhận xét như sau: - Việt Nam có lực lượng lao động nông nghiệp đông đảo. Bảng 2.8: Lực lượng lao động chia theo độ tuổi lao động khu vực nông thôn Đơn vị: người Chung Nông thôn Từ đủ 15 tuổi trở lên Trong độ tuổi lao động Từ đủ 15 tuổi trở lên Trong độ tuổi lao động Số lượng Tỉ lệ Số lượng Tỉ lệ Số lượng Tỉ lệ Số lượng Tỉ lệ 75,58 75,14% Toàn quốc 43.242.489 100 40.792571 100 32.681.212 100 301.651.890 100 - ĐBS Hồng 9717..000 22,47 9.016.683 22,10 7.797.148 23,38 7.182.174 23,43 - Đông Bắc 5.117.173 11,84 4.850.095 11,89 4.239.102 12,97 4.005.747 13,07 - Tây Bắc 1.373.737 3,25 1.328.706 3,2 1.201.254 3,67 1.161.770 3,79 - Bắc Trung Bộ 5.214.650 12,06 4.856.631 11,91 4.544833 13,91 4.218.519 13,76 - Duyên hải NTB 3.582639 8,29 3.305.332 8,10 2.590.690 7,92 2.366.849 7,72 - Tây Nguyên 2.415.782 5,59 2.293.666 5,62 1.768.887 5,41 1.672.917 5,46 - Đông Nam Bộ 6.536.904 15,13 6.302.338 15,45 3.019.161 9,23 2.897.950 9,45 - ĐBS. Cửu Long 9.284604 (21,47) 8839120 21,67 7.520.137 21,01 7.145.964 23,32 Nguồn: Số liệu thống kê Lao động - Việc làm ở Việt Nam 2004, Nxb Lao động xã hội - Hà Nội, 2005. Qua bảng 2.8 chúng ta nhận thấy, số người lao động trong độ tuổi lao động ở nông thôn nước ta cao: Số người đủ 15 tuổi trở lên có trên 32 triệu người (chiếm 75,58% của cả nước), số người lao động trong độ tuổi lao động ở khu vực nông thôn: 30.651.890 người chiếm 75,14% lực lượng lao động của toàn xã hội. Bảng 2.9: Cơ cấu lao động nông thôn chia theo độ tuổi Tổng số (người) Tỉ lệ (%) Lao động nông nghiệp cả nước - Chia theo nhóm tuổi 15 - 19 30.651.890 3.479.329 100 11,35 20 - 24 4.263.622 13,91 25 - 29 3.734.861 12,18 30 - 34 4.292.396 14,00 35 - 39 4.318.865 14,09 40 - 44 4.226.231 13,49 45 - 49 3.314.465 10,82 50 - 54 2.348.587 7,66 55 - 59 643.741 2,20 - Chia theo trình độ văn hóa + Không biết chữ và chưa tốt nghiệp cấp 1 5.991.796 19,55 + Tốt nghiệp cấp 1 9.873.499 32,21 + Tốt nghiệp cấp 2 10.801.220 35,24 + Tốt nghiệp cấp 3 3.985.375 13,00 - Chia theo trình độ chuyên môn + Chưa qua đào tạo 25.934.9536 84,61 + Đã qua đào tạo nghề và tương đương 3.296.956 10,75 Trong đó: CNKT có bằng 592.162 1,93 + Trung học chuyên nghiệp 880.457 2,87 + Cao đẳng, đại học trở lên 539.881 1,77 Nguồn: Số liệu thống kê Lao động - việc làm ở Việt Nam 2004, Nxb Lao động