Đề tài Nghiên cứu quy trình lên men kết hợp để sản xuất bào tử nấm Metarhizium và khả năng diệt mối của bào tử nấm qua lây nhiễm

PhÇn IMë ®Çu 1.1. §Æt vÊn ®Ò Mèi (isoptera) lµ loµi c«n trïng cã ph¹m vi ph©n bè réng, ­a nhiÖt chóng sèng ë vïng cã ®iÒu kiÖn khÝ hËu nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi. Chóng sèng trong th©n ®ª, th©n ®Ëp, trong rõng, ®åi, c¸c th©n c©y gç, ®å dïng b»ng gç..., kh¸c víi nhiÒu lo¹i c«n trïng ®¬n sinh mçi tæ mèi lµ mét “®¬n vÞ sèng” hoÆc ®­îc coi lµ mét “x· héi” riªng biÖt, trong mçi tæ mèi tuú theo tõng loµi cã tõ vµi tr¨m ®Õn chôc triÖu con, chóng sinh s¶n rÊt nhanh vµ cã ph¹m vi ph©n bè réng. Trªn thÕ giíi ®· gi¸m ®Þnh ®­îc trªn 2700 loµi, ë n­íc ta ®· gi¸m ®Þnh ®­îc 106 loµi. Thøc ¨n chñ yÕu cña mèi lµ xenllulo cho nªn ng­êi ta ®· kh¸m ph¸ ®­îc vai trß cña mèi nh­ nã gióp cho sù ph©n huû th¶m thùc vËt nhanh chãng, chóng gãp phÇn c¶i t¹o tÝnh chÊt vËt lÝ cña ®Êt th«ng qua viÖc ®µo bíi th­êng xuyªn. Ngoµi ý nghÜa vÒ mÆt tù nhiªn mèi cßn cung cÊp nguyªn liÖu cho ngµnh y tÕ nh­ lµm thuèc ch÷a bÖnh thÊp khíp vµ tæ mèi ®­îc c¸c nhµ kiÕn tróc s­ ¸p dông trong c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc.... Nh­ng xÐt vÒ tæng thÓ th× mèi vÉn lµ loµi g©y h¹i. Do mèi lµ c«n trïng chuyªn dinh d­ìng trªn c¸c nguån thøc ¨n cã chøa xenlullo nªn mèi g©y h¹i nhµ cöa, c«ng tr×nh x©y dùng b»ng gç, ®ª ®iÒu nh­ng ®Æc biÖt nguy hiÓm h¬n mèi ®­îc xem lµ “Èn ho¹ th©n ®ª”, ®e do¹ nghiªm träng ®Õn cuéc sèng cña con ng­êi. Theo nghiªn cøu s¬ bé n­íc ta th× søc ph¸ ho¹i cña chóng thËt ghª gím. Ngoµi ra, mèi cßn ph¸ h¹i c©y c«ng nghiÖp vµ c©y hoa mµu nh­: cao su, cµ fª, chÌ, b«ng, c©y l¹c, s¾n... lµm cho c©y chÕt hoÆc sinh tr­ëng kÐm, cßi cäc tõ ®ã ¶nh h­ëng ®Õn n¨ng suÊt, chÊt l­îng c©y trång. Trong c¸c loµi mèi g©y h¹i ph¶i kÓ ®Õn c¸c loµi mèi nhµ Coptotermes, chóng ph¸ h¹i c¸c trang thiÕt bÞ ®å dïng b»ng gç, ®Æc biÖt h¬n lµ c¸c di tÝch lÞch sö. Hµng n¨m mèi lµm cho hµng chôc ng«i nhµ vµ c¸c di tÝch lÞch sö cã nguy c¬ bÞ sôp . ChÝnh v× vËy chóng ta cÇn phßng vµ trõ mèi. HiÖn nay cã nhiÒu ph­¬ng ph¸p phßng vµ diÖt mèi nh­ ph­¬ng ph¸p ho¸ häc, vËt lý, thñ c«ng… Tuy nhiªn c¸c ph­¬ng ph¸p trªn cßn tån t¹i nh÷ng h¹n chÕ. Ph­¬ng ph¸p ho¸ häc do thuèc kh«ng thÓ t¸c dông trùc tiÕp ®Õn tæ mèi ®­îc, khã t×m tæ mèi chÝnh, mïi vÞ bÞ mèi ph¸t hiÖn nhanh chãng, chi phÝ cho mçi lÇn nh­ thÕ tèn kÐm, ®ång thêi dÉn ®Õn tÝnh kh¸ng thuèc vµ nguy hiÓm h¬n lµ ph­¬ng ph¸p nµy ¶nh h­ëng trùc tiÕp tíi søc kháe con ng­êi vµ m«i tr­êng nÕu l­îng thuèc sau xö lÝ thõa hoÆc ph©n huû kh«ng hÕt cßn tån d­ l¹i. Ph­¬ng ph¸p vËt lÝ gÆp khã kh¨n trong viÖc x¸c ®Þnh tæ mèi v× trªn c¸c con ®ª ®Ëp tæ mèi th­êng n»m s©u trong lßng ®Êt. HiÖn nay, mét h­íng phßng trõ mèi míi ®ang ®­îc më ra ®ã lµ biÖn ph¸p phßng trõ sinh häc, hiÖn nay ph­¬ng ph¸p nµy ®· vµ ®ang cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh khoa häc ngiªn cøu ®· chØ ra r»ng mèi còng bÞ kÝ sinh vµ g©y bÖnh do nÊm (Metarhizium, Beauveria) vµ vi khuÈn Bacillus,...g©y ra. Trong c¸c chñng vi sinh vËt kÓ trªn th× Metarhizium lµ chñng nÊm cã hiÖu lùc diÖt mèi m¹nh nhÊt. MÆt kh¸c bµo tö nÊm cã kÝch th­íc bÐ (trung b×nh vµi) chóng l¹i kh«ng cã mïi vÞ nªn mèi khã ph¸t hiÖn. C¬ chÕ g©y h¹i cña bµo tö nÊm Metarhizium nh­ sau: Khi bµo tö nÊm b¸m dÝnh trªn c¬ thÓ mèi, gÆp ®iÒu kiÖn thÝch hîp sau 24 giê sÏ n¶y mÇm thµnh èng ®©m xuyªn qua líp vá kitin hót dinh d­ìng ®ång thêi tiÕt chÊt ®éc giÕt chÕt mèi. §©y lµ c¬ së kh¶ n¨ng diÖt mèi mét c¸ch l©u dµi, hiÖu qu¶ vµ rÊt an toµn ®èi víi m«i tr­êng vµ con ng­êi. §©y lµ mét ph­¬ng ph¸p diÖt trõ mèi rÊt hay vµ ®ang lµ mét h­íng ®i míi rÊt kh¶ thi, tuy nhiªn c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu tr­íc chØ míi gi¶i quyÕt ë møc ®é hoµn thµnh mét kh©u trong c¶ qu¸ tr×nh. Do vËy ®Ó kh¼ng ®Þnh vµ ®¸nh gi¸ hiÖu lùc diÖt mèi cña chÕ phÈm Metarhizium. V× vËy chóng t«i quyÕt ®Þnh thùc hiÖn ®Ò tµi. “ Nghiªn cøu quy tr×nh lªn men kÕt hîp ®Ó s¶n xuÊt bµo tö nÊm Metarhizium vµ kh¶ n¨ng diÖt mèi cña bµo tö nÊm qua l©y nhiÔm” 1.2. Môc ®Ých vµ yªu cÇu 1.2.1. Môc ®Ých: - Hoµn thµnh quy tr×nh lªn men kÕt hîp ®Ó s¶n xuÊt bµo tö nÊm Metarhizium (m4; m5) trong phßng trõ mèi. - §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng diÖt mèi b»ng trùc tiÕp vµ l©y nhiÔm cña chÕ phÈm Metarhizium (m4; m5) sau lªn men kÕt hîp. 1.2.2. Yªu cÇu: - X¸c ®Þnh ®­îc ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña nÊm Metarhizium (M4; M5). - Quan s¸t sù ph¸t triÓn cña bµo tö nÊm Metarhizium trªn m«i tr­êng nu«i cÊy kÕt hîp kh¸c nhau. - X¸c ®Þnh sù ¶nh h­ëng cña c¸c yÕu tè: L­îng mÉu, thêi gian lªn men kÕt hîp ®Õn sù h×nh thµnh bµo tö nÊm Metarhizium. - Thö kh¶ n¨ng diÖt mèi cña bµo tö chñng Metarhizium (M4; M5) sau khi lªn men kÕt hîp b»ng ph­¬ng ph¸p l©y nhiÔm vµ trùc tiÕp. PhÇn II Tæng quan tµi liÖu 2.1. Giíi thiÖu vÒ Metarhizium anisopliae Sorok. 2.1.1. S¬ l­îc vÒ lÞch sö ra ®êi cña Metarhizium. Tõ nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû xix, c¸c nhµ khoa häc trªn thÕ giíi ®· nghiªn cøu vµ nhËn thÊy nhiÒu lo¹i c«n tr×ng bÞ nhiÔm bÖnh vµ chÕt bëi c¸c chñng vi nÊm thuéc líp nÊm bÊt toµn (Deutermyceter). N¨m 1878, nhµ b¸c häc ng­êi Nga Metschnhikov trong khi nghiªn cøu bÖnh cña bä cøng h¹i lóa m× ®Ó t×m ph­¬ng ph¸p phßng trõ ®· ph¸t hiÖn bÖnh “nÊm xanh” (nÊm Entomophthora, nay ®æi tªn lµ Metarhizium anisopliae). «ng ®· cïng ng­êi häc trß cña m×nh lµ Isac Craxinstic nghiªn cøu m«i tr­êng nu«i cÊy loµi nÊm nµy cho viÖc thö nghiÖm hµng ngh×n kilogram nÊm ®Ó t¸ch bµo tö thuÇn khiÕt vµ ®em thö nghiÖm s©u non bä ®Çu dµi (Boxthinoderes punctriventric) h¹i cñ c¶i ®­êng. KÕt qu¶ lµ sau khi dïng bµo tö vµ chÊt bét nÒn ®Ó tung ra ®ång ruéng diÖt s©u non ®· cho hiÖu qu¶ g©y chÕt 55-80% sau 10-14 ngµy. KÓ tõ ®ã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu lín, nhá vÒ kh¶ n¨ng øng dông Metarhizium cho phßng trõ nhiÒu ®èi t­îng g©y h¹i kh¸c nhau ®· ®­îc tiÕn hµnh. Cho ®Õn nay ®· x¸c ®Þnh ®­îc h¬n 200 loµi c«n trïng lµ ®èi t­îng tÊn c«ng cña lo¹i nÊm nµy trong ®ã cã c¶ loµi mèi lµ lo¹i c«n trïng ®Æc biÖt nguy h¹i ®èi víi chóng ta. 2.2.2. §Æc ®iÓm h×nh th¸i cña Metarhizium anisopliae Metarhizium anisopliae thuéc hä moniliaceae, bé nÊm b«ng moniliales, líp nÊm bÊt toµn Deuteromycetes (Fungi imperfecty), cã kiÓu ph¸t sinh bµo tö trÇn cña nhãm Hyphomycetes [4]. Trong chi Metarhizium cã hai lo¹i nÊm ®­îc x¸c ®Þnh nhiÒu trong viÖc kÝ sinh g©y bÖnh cho c«n trïng ®ã lµ Metarhizium anisopliae vµ Metarhizium flavoviride. NÊm Metarhizium cã mµu lôc hoÆc xanh lôc nªn ng­êi ta gäi lµ nÊm lôc c­¬ng. §Æc ®iÓm h×nh th¸i: Sîi nÊm ph¸t triÓn trªn bÒ mÆt c«n trïng cã mµu tõ tr¾ng ®Õn hång, cuèng sinh bµo tö ng¾n, mäc táa trßn trªn ®Çu sîi nÊm dµy ®Æc. Bµo tö trÇn h×nh que 3,5 x 6, 4 x 7,2. Mµu tõ lôc x¸m ®Õn oliu ®Õn lôc. Bµo tö xÕp thµnh h×nh chuçi kh¸ chÆt chÏ vµ nh×n b»ng m¾t th­êng ng­êi ta cã thÓ thÊy bµo tö ®­îc t¹o ra trªn bÒ mÆt c¬ thÓ c«n trïng mét líp phÊn kh¸ râ mµu xanh lôc [14]. NÊm Metarhizium anisopliae cã bµo tö d¹ng h×nh trô, h×nh h¹t ®Ëu, khuÈn l¹c cã mµu xanh hoÆc hång. Chóng ph¸t triÓn nhanh trªn m«i tr­êng Czapek- Dox khi nu«i ë nhiÖt ®é 28oC (nu«i trong tñ ®Þnh «n) sau 8 – 10 ngµy nu«i cÊy th× khuÈn l¹c cã ®­êng kÝnh 7 - 8,5 cm. Lo¹i nÊm Metarhizium anisopliae cã hai loµi lµ d¹ng bµo tö nhá vµ lín. Tuy nhiªn Metarhizium anisopliae lµ chñng g©y bÖnh m¹nh nhÊt trªn c«n trïng thuéc bé c¸nh cøng Coleoptera. 2.1.3. §Æc ®iÓm sinh lý sinh ho¸ cña Metarhizium anisopliae. NÊm Metarhizium anisopliae sinh tr­ëng rÊt tèt trªn nÒn c¬ chÊt cã kitin, chóng sèng ®­îc ë nhiÖt ®é thÊp 80C, cã biªn ®é vÒ ®é Èm réng ë n¬i tÝch lòy nhiÒu CO2vµ thiÕu O2 chóng cã thÓ sèng tíi 445 ngµy. ë nhiÖt ®é nhá h¬n 100C vµ lín h¬n 450C th× nÊm kh«ng thÓ h×nh thµnh bµo tö. NhiÖt ®é thÝch hîp cho sù n¶y mÇm cña bµo tö lµ 280C vµ pH = 6,8 - 70 hoÆc dao ®éng tõ 3,3 – 8,5. NÊm cã kh¶ n¨ng ph©n gi¶i xenlulose vµ kitin (l«ng vµ líp vá ngoµi cña c«n trïng) [14]. §éc tè diÖt c«n trïng cña nÊm: Gåm mét sè ®éc tè cã tªn lµ DestruxinA, B, C, hay D. C¸c ngo¹i ®éc tè nµy lµ s¶n phÈm thø cÊp vßng peptit, L-prolyn, L –leucine, anhydrie, L-prolyn, L-valine anhydride vµ Desmethyl Destruxin B [12]. 2.1.4. C¬ chÕ g©y bÖnh cña Metarhizium Bµo tö nÊm ph¸t t¸n trong giã hoÆc l©y nhiÔm qua tiÕp xóc gi÷a c¸c c¸ thÓ mang mÇm bÖnh. sau khi b¸m vµo c¬ thÓ c«n trïng, gÆp Èm ®é nhiÖt ®é thÝch hîp (x©m nhËp qua ®­êng h« hÊp) bµo tö nÊm n¶y mÇm tiÕt ra ®éc tè Destruxin lµm tª liÖt hÖ thÇn kinh c«n trïng vµ sö dông dinh d­ìng cña c«n trïng tõ ®ã lµm cho c¸c c¬ hÖ c¬ quan c«n trïng suy yÕu dÇn ®i vµ chÕt sau 2-5 ngµy phô thuéc vµo kÝch cì cña c«n trïng. X¸c c«n trïng chÕt th­êng kh«, kh«ng cã mïi thèi. Sau vµi ngµy sîi nÊm sÎ ®©m qua líp vá kitin l¹i ph¸t t¸n bµo tö ra ngoµi vµ tiÕp tôc mét chu tr×nh g©y bÖnh míi víi c«n trïng kÕ tiÕp. 2.2. T×nh h×nh nghiªn cøu sö dông Mertarhizium trong phßng trõ mèi 2.2.1. T×nh h×nh nghiªn cøu sö dông Metarhizium trªn thÕ giíi Nh÷ng n¨m cuèi cña thÕ kû xx, rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· kh¼ng ®Þnh trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn vi nÊm lµ mét nh©n tè g©y chÕt quan träng ®èi víi nhiÒu loµi c«n trïng. Mçi nhãm c«n trïng cã thÓ bÞ ¶nh h­ëng bëi mét sè vi nÊm nhÊt ®Þnh. Ng­êi ta ®· x¸c ®Þnh h¬n 700 loµi vi nÊm lµ mÇm bÖnh cho c¸c loµi c«n trïng. Tuy nhiªn, c¨n cø vµo møc ®é g©y chÕt, ®iÒu kiÖn nu«i cÊy, ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt vµ phæ t¸c dông, ng­êi ta chØ tËp trung nghiªn cøu vµo 4 nhãm vi nÊm: Metarhizium, Beauveria, Verticilum vµ Paecilomyces [14], [15]. Metarhizium ®­îc x¸c ®Þnh lµ mÇm bÖnh nguy hiÓm cña h¬n 200 loµi c«n trïng. Tuy Metarhizium chØ cã 3 loµi nh­ng l¹i cã rÊt nhiÒu chñng kh¸c nhau vµ mçi chñng thÝch nghi cao ®èi víi nhãm c«n trïng x¸c ®Þnh. Trong nghiªn cøu øng dông, vÊn ®Ò quan träng hµng ®Çu lµ ph¶i tuyÓn chän ®­îc c¸c chñng thÝch nghi, cã hiÖu lùc cao ®èi víi mét nhãm c«n trïng x¸c ®Þnh (Hanel 1982, Tanada vµ Kaya 1993) theo Milner vµ céng sù [15]. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, xuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu sö dông vi nÊm ®Ó diÖt trõ c«n trïng, nhÊt lµ nghiªn cøu sö dông Metarhizium ®Ó phßng trõ mèi. vµ kÕt qu¶ lµ 11 chÕ phÈm vi nÊm diÖt c«n trïng ®· ®­îc ®­a vµo sö dông, trong ®ã cã 3 chÕ phÈm Metarhizium: chÕ phÈm BioBlast cña Mü dïng ®Ó diÖt mèi ®Êt §µi Loan (Coptotermes formosanus); chÕ phÈm GreenMuscle cña Nam Phi ®Ó diÖt ch©u chÊu (Locusts); chÕ phÈm BioGreen cña óc ®Ó diÖt bä ng« ®Çu ®á (Red- headed cokchafer). ë óc, nhãm nghiªn cøu thuéc viÖn nghiªn cøu c«n trïng cña thµnh phè Canbera, do tiÕn sü Milner (1998) chñ tr× ®· nghiªn cøu tuyÓn chän tõ 97 chñng Metarhizium, ph©n lËp tõ c¸c nguån kh¸c nhau, nh­ng chØ cã 2 chñng FI-1186 vµ FI- 610 lµ cã hiÖu lùc m¹nh vµ æn ®Þnh ®èi víi 2 loµi mèi Nasutitermes exitosus vµ Coptotermes lacteus. Hä ®· tiÕn hµnh hµng lo¹t thÝ nghiÖm vµ cho thÊy r»ng nÊm kh«ng l©y nhiÔm vµo c¸c vËt chñ b»ng con ®­êng tiªu hãa, mµ nã trùc tiÕp x©m nhËp qua vá c¬ thÓ, cho nªn c¶ Êu trïng cßn non còng cã thÓ bÞ tiªu diÖt. X¸c mèi bÞ chÕt do nÊm sÏ kh« cøng, ®Çy sîi nÊm tr¾ng, sau ®ã t¹o thµnh thÕ hÖ bµo tö míi mµu xanh ®Ëm. C¸c bµo tö chØ n¶y mÇm khi gÆp ®é Èm cao vµ thêi tiÕt thÝch hîp. Tuy nhiªn c¸c thö nghiÖm nµy míi chØ ®­îc thùc hiÖn trong phßng thÝ nghiÖm ë quy m« nhá. T¹i Canada, nhãm nghiªn cøu do tiÕn sü Bary H.Track (1999) ®øng ®Çu thuéc phßng thÝ nghiÖm c«n trïng häc, tr­êng ®¹i häc tæng hîp Toronto ®ang thö nghiÖm mét sè chñng nÊm Metarhizium ®Ó diÖt c¸c loµi kiÕn vµ loµi mèi Reticulitermes flavipes (loµi mèi g©y h¹i nghiªm träng cho c«ng tr×nh kiÕn tróc ë thµnh phè Toronto). Hä ®· ph©n lËp ®­îc mét sè chñng vi nÊm cña loµi Metarhizium anisopliae cã ho¹t lùc cao víi mèi Reticulitermes flavipes. Hä quan s¸t thÊy bµo tö vi nÊm b¸m lªn vá c¬ thÓ cña mèi, mäc xuyªn vµo c¸c m« vµ hÖ tuÇn hoµn, råi giÕt chÕt mèi trong vßng 24-48 giê, tïy thuéc vµo liÒu l­îng vµ t¸c dông. Bµo tö vi nÊm cã thÓ l©y truyÒn tõ c¸ thÓ nµy sang c¸ thÓ kh¸c th«ng qua hµng lo¹t c¸c ho¹t ®éng tiÕp xóc trùc tiÕp víi nhau gi÷a c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ nh­ viÖc trao ®æi thøc ¨n, sù tiªu thô chÊt tiÕt, viÖc lµm vÖ sinh cho nhau... VÊn ®Ò ®ang ®­îc hä quan t©m lµ nghiªn cøu kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn vµ ng¨n chÆn c¸c con mèi ®· bÞ nhiÔm bµo tö vi nÊm cña quÇn thÓ mèi. ë Mü, t¹i trung t©m cña hiÖp héi nghiªn cøu mèi ngÇm §µi Loan, M. Guadalupe Rojas vµ céng sù (2000), ®· chøng minh c¸c bµo tö cña c¸c loµi vi nÊm nµy cã thÓ b¸m vµo vá kitin cña c¬ thÓ mèi Coptotermes formosanus ®Ó n¶y mÇm, sau ®ã sîi nÊm ph¸t triÓn ®©m xuyªn vµo c¬ thÓ mèi vµ diÖt mèi rÊt tèt. Hä kh¼ng ®Þnh bµo tö nÊm kh«ng ®éc víi ng­êi, ®éng vËt vµ m«i tr­êng. H­íng nghiªn cøu cña hä lµ sö dông bµo tö vi nÊm trén víi diflubensuzon trong c¸c vÞ trÝ ®Æt b¶ hçn hîp. N¨m 2002, TiÕn sü Haimanot Abebe ®· tiÕn hµnh thö nghiÖm bµo tö Metarhizium trªn mèi Macrotermes subhyalinus ë vïng Lenkemt Zuria (Ethiopia). ¤ng ®· thö nghiÖm bµo tö ë ba nång ®é lµ 4,6; 9,3 vµ 20 gram bµo tö / tæ, c¸c tæ Macrotermes thö nghiÖm cã tuæi tõ 2 ®Õn 3 n¨m. Sau 60 ngµy thö nghiÖm tû lÖ mèi chÕt ®¹t 61%, 64% vµ 74% ë c¸c nång ®é t­¬ng øng. Sau 75 ngµy t¸c gi¶ cßn quan s¸t thÊy nÊm Xylaria mäc trªn c¸c tæ mèi ®· thÝ nghiÖm. T¹i héi nghÞ ho¸ häc cña mü th¸ng 4/2002 ng­êi ta ®· ®­a ra vµ nhÊt trÝ lµ ph¶i thay thÕ c¸c ph­¬ng ph¸p phßng trõ mèi vµ c«n trïng, hiÖn nay b»ng b· mèi vµ c¸c chÕ phÈm sinh häc nh­ vi nÊm Metarhizium, beauveria vµ vi khuÈn bacillus. ChÕ phÈm Bio Blast cña mü do Ecoscience s¶n xuÊt b¸n ra thÞ tr­êng dùa vµo kÕt qu¶ thö nghiÖm trªn mèi Coptotemes fomosanus ë 1000 ®iÓm kh¾p 11 bang bÞ mèi h¹i ë n­íc mü, chÕ phÈm nµy ®­îc s¶n xuÊt theo ph­¬ng ph¸p lªn men xèp vµ ®­îc sö dông ë hai d¹ng bét mÞn vµ huyÒn phï, hiÖn nay ng­êi ta ®ang tiÕn hµnh nghiªn cøu cho thªm chÊt phô gia ®Ó t¨ng tÝnh dÝnh b¸m vµ lµm sao ®­a ®­îc l­îng bµo tö Metarhizium vµo Ýt nhÊt lµ 10% sè c¸ thÓ cña quÇn thÓ mèi. 2.2.2. Nghiªn cøu ë trong n­íc ViÖc nghiªn cøu nÊm g©y bÖnh trªn c«n trïng ®· ®­îc c¸c c¸n bé khoa häc kü thuËt ë mét sè tr­êng ®¹i häc vµ viÖn nghiªn cøu b¾t ®Çu t×m hiÓu vµ ®i s©u nghiªn cøu chóng tõ nh÷ng n¨m 70 cña thËp kû XX. Theo Ph¹m B×nh QuyÒn (1994), c¬ së khoa häc cña phßng trõ sinh häc, phßng trõ tæng hîp lµ hiÓu ®óng quy luËt c¬ chÕ tù nhiªn cña sù ®iÒu chØnh sè l­îng c«n trïng, nh»m sö dông tèi ­u c¸c c¬ chÕ ®ã vµo viÖc h¹n chÕ t¸c h¹i do c«n trïng g©y nªn nãi chung vµ mèi nãi riªng. T¸c gi¶ ®· ph©n tÝch rÊt s©u s¾c quan hÖ gi÷a vËt chñ vµ vËt ký sinh th«ng qua yÕu tè quÇn thÓ cña vËt chñ vµ vËt ký sinh. §èi víi c¸c nhãm c«n trïng kh«ng cã ®êi sèng x· héi, vai trß ®iÒu chØnh sè l­îng c«n trïng cña dÞch bÖnh th­êng chØ thÓ hiÖn khi mËt ®é quÇn thÓ gia t¨ng ®Õn møc gÇn cùc ®¹i [12]. N¨m 1981 GS.TS NguyÔn L©n Dòng nghiªn cøu nÊm lôc c­¬ng Metarhizium m« t¶ h×nh th¸i, ph©n tÝch c¬ chÕ t¸c dông, h­íng dÉn c¸ch ph©n lËp, nu«i cÊy vµ ph­¬ng ph¸p s¶n xuÊt sinh khèi Metarhizium [4]. Tõ n¨m 1992, Ph¹m ThÞ Thïy vµ céng sù thuéc viÖn B¶o vÖ Thùc vËt ®· ph©n lËp, nu«i cÊy vµ thö nghiÖm c¸c chñng Metarhizium thuéc 2 loµi Metarhizium anisopliae vµ Metarhizium flavoviride ®Ó phßng trõ cho c¸c loµi s©u bä h¹i c©y n«ng, l©m nghiÖp b»ng ph­¬ng ph¸p phun trùc tiÕp bµo tö Metarhizium trªn ®ång ruéng [5], [6], [7], [8]. N¨m 1996, T¹ Kim ChØnh ®· ph©n lËp, nu«i cÊy mét sè chñng Metarhiziumanisopliae vµ thö nghiÖm ®Ó diÖt ch©u chÊu di c­ vµ c¸c loµi s©u bÖnh h¹i c©y n«ng nghiÖp. T¸c gi¶ còng thö nghiÖm bµo tö M. anisopliae trªn mèi Coptotermes formosanus vµ cho biÕt mèi chÕt do nÊm sau 3 ngµy lµ 91,35% ë mËt ®é 18 x 107 bµo tö / ml. Ngoµi ra, t¸c gi¶ cßn thö nghiÖm trªn ch©u chÊu di c­ (Locusta mirgratioria) vµ hiÖu qu¶ ®¹t tíi 92,2%. N¨m 1997, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi ®· nghiÖm thu ®Ò tµi: “Nghiªn cøu vi nÊm Metarhizium ansopliae chèng mèi h¹i c©y trång”. Trong ®ã ®· ph©n lËp ®­îc nhiÒu chñng nÊm cã kh¶ n¨ng chèng mèi quan träng vµ ®­îc b¶o qu¶n t¹i B¶o tµng gièng vi sinh vËt cña tr­êng. N¨m 1998 D­¬ng Ngäc Khª vµ céng sù thuéc viÖn khoa häc l©m nghiÖp ®· nghiªn cøu vµ tuyÓn chän mét sè chñng nÊm Metarhizium ®Ó thö kh¶ n¨ng diÖt mèi coptotemes fomosanus trong phßng thÝ nghiÖm, c¸c nghiªn cøu ®· ®­a ra ®­îc c¸c chÕ phÈm LT50 , LT100 , LD50, LD100 cña c¸c chñng Metarhizium ®· tuyÓn chän ®èi víi Coptotemes fomosanus vµ cho biÕt cã 3 chñng cã hiÖu lùc diÖt mèi cao nhÊt [2] Ph¹m ThÞ Thïy vµ céng sù (2002- 2003) ®· nghiªn cøu sö dông nÊm Metarhizium anisopliae ®Ó diÖt bä h¹i dõa cho tØnh B×nh §Þnh b»ng ph­¬ng ph¸p phun trùc tiÕp. KÕt qu¶ cho thÊy chÕ phÈm nÊm Metarhizium anisopliae ®Òu cã hiÖu qu¶ cao víi s©u non vµ tr­ëng thµnh cña bä dõa, ®Æc biÖt lµ hiÖu qu¶ kÐo dµi ®Õn 8 tuÇn sau phun, hiÖu qu¶ thÓ hiÖn râ khi c©y dõa phôc håi mµu xanh trë l¹i, ®iÓm gi¸ trÞ nhÊt cña chÕ phÈm nÊm lµ hiÖu qu¶ kÐo dµi, nÊm kh«ng g©y « nhiÔm m«i tr­êng vµ nguy hiÓm ®èi víi con ng­êi, kh«ng lµm mÊt ®i nh÷ng loµi kÝ sinh thiªn ®Þch cã Ých kh¸c. Tõ n¨m 1998 ®Õn n¨m 2002, TrÞnh V¨n H¹nh vµ céng sù ë Trung t©m nghiªn cøu phßng trõ mèi ®· nghiªn cøu tuyÓn chän c¸c chñng Metarhizium cã hiÖu lùc cao ®Ó phßng trõ c¸c loµi mèi g©y h¹i ®iÓn h×nh ë n­íc ta, nh­ loµi mèi nhµ nguy hiÓm nhÊt Coptotermes formosanus Shiraki; loµi mèi h¹i ®ª Odontotermes hainanensis vµ loµi mèi h¹i ®Ëp Macrotermes annandalei. Khi nu«i cÊy trªn m«i tr­êng Czapek - Dox vµ m«i tr­êng Sabouraud cã bæ sung kitin ®· thu ®­îc hµng tr¨m gram bµo tö víi khèi l­îng trung b×nh tõ 1,9 x 109 ®Õn 8,25 x 1010 bµo tö/g. KÕt qu¶ thö nghiÖm trùc tiÕp vµ l©y nhiÔm ®èi víi mèi trong ®iÒu kiÖn phßng thÝ nghiÖm vµ trªn m« h×nh nh­ sau [9], [10]. Tõ 23 chñng vi nÊm thu thËp vµ ph©n lËp tõ c¸c nguån kh¸c nhau ®· tuyÓn chän ®­îc 9 chñng Metarhizium trong ®ã cã 2 chñng ph©n lËp tõ tæ mèi chÕt ngoµi hiÖn tr­êng cã kh¶ n¨ng g©y bÖnh lµm chÕt mèi trong ®iÒu kiÖn phßng thÝ nghiÖm. Víi 3 chñng chän läc cã hiÖu lùc diÖt mèi cao nhÊt lµ M1, M2, M3 th× LT50 ®èi víi mèi Coptotermes formosanus trung b×nh lµ 2,6 ngµy sau khi nhiÔm bµo tö Metarhizium. Bµo tö cña c¸c chñng M1, M2, M3 kh«ng chØ cã kh¶ n¨ng diÖt mèi C. formosanus khi tiÕp xóc trùc tiÕp mµ cßn ®­îc truyÒn tõ c¸ thÓ nµy sang c¸ thÓ kh¸c trong ®µn mèi, tû lÖ sè c¸ thÓ mèi bÞ nhiÔm bµo tö lóc ®Çu ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh. HiÖu qu¶ cña ph­¬ng ph¸p thö nghiÖm diÖt mèi C. formosanus b»ng l©y nhiÔm bµo tö M1 rÊt râ rµng. Tû lÖ nhµ d©n thö nghiÖm hÕt mèi ®¹t gÇn 90%. KÕt qu¶ nµy më ra triÓn väng trong viÖc nghiªn cøu s¶n xuÊt chÕ phÈm diÖt mèi C. formosanus b»ng l©y nhiÔm thay thÕ c¸c biÖn ph¸p dïng ho¸ chÊt nh­ hiÖn nay. Mèi c¸nh O. hainanensis bÞ chÕt 100% sau 5 - 10 ngµy ë trong ®Êt ®· r¾c bµo tö M3 cho phÐp nghÜ tíi kh¶ n¨ng nghiªn cøu s¶n xuÊt chÕ phÈm ®Ó phun phßng mèi c¸nh trªn mÆt ®ª vµo mïa mèi bay ph©n ®µn. Mét phÇn cña kÕt qu¶ nghiªn cøu trªn ®· ®­îc tr×nh bµy t¹i Héi nghÞ Quèc tÕ vÒ Vi sinh vËt t¹i Bangkok, Th¸i Lan th¸ng 7 / 2000. N¨m 1997 ®¹i häc quèc gia hµ néi ®· nghiÖm thu ®Ò tµi “ nghiªn cøu vi nÊm Metarhizium anisopliae chèng mèi h¹i c©y trång”. Trong ®ã ®· ph©n lËp ®­îc nhiÒu chñng nÊm cã kh¶ n¨ng chèng mèi quan träng vµ ®­îc b¶o qu¶n t¹i b¶o tµng gièng vi sinh vËt cña tr­êng. §· cã nhiÒu c«ng tr×nh ®i s©u nghiªn cøu vÒ ho¹t tÝnh cña Enzym ngo¹i bµo cña c¸c chñng nÊm Metarhizium nh­ lµ: - N¨m 1995 t¸c gi¶ Smithson S.L vµ céng sù ®· nh©n v« tÝnh vµ ®Æc tr­ng cña gen m· ho¸ enzym Protease ph©n gi¶i cutin tõ nÊm g©y bÖnh cho c«n trïng Metarhizium anisopliae [17]. - N¨m 2000 t¸c gi¶ Gillespie J.P; Charnley A.K ®· nªu vai trß cña Protease ph©n gi¶i cutin tõ nÊm g©y bÖnh cho c«n trïng Metarhizium anisopliae. Më ra h­íng nghiªn cøu míi cho c«ng nghÖ sinh häc trong viÖc phßng chèng bÖnh do c«n trïng g©y ra [18]. Míi ®©y, sinh viªn Lª Thïy Quyªn, tr­êng Đại học Phương Đ«ng, ®· nghiªn cøu thµnh c«ng đề tµi: “Nghiªn cøu c«ng nghệ sản xuất chế phẩm nấm Metarhizium anisopliae sorok để ứng dụng phßng trừ s©u h¹i c©y trồng”. ChÕ phÈm nÊm Metarhizium tõ nghiªn cøu cña Lª Thuú Quyªn diÖt trõ c¸c loµi s©u xanh b­ím tr¾ng, s©u khoang ¨n l¸ vµ ®Æc biÖt lµ kh¶ n¨ng tiªu diÖt ®­îc mét sè loµi c«n trïng h¹i c©y sèng trong ®Êt nh­ bä hung, mèi ®Êt... øng dông thùc tÕ cña nÊm Metarhizium ®Ó tiªu diÖt bä hung ®en ¨n mÝa, mèi ®Êt ¨n th«ng tr¾ng, bå ®Ò, h¹i c©y ®iÒu, c©y ¨n qu¶, s©u xanh b­ím tr¾ng ¨n su hµo, b¾p c¶i, s©u khoang h¹i cµ chua... cho kÕt qu¶ diÖt trõ s©u bÖnh h¬n 70%. Mét h­íng míi ®ang ®­îc c¸c nhµ khoa häc nghiªn cøu ®Ó s¶n xuÊt sinh khèi cña nÊm Metarhizium trªn c¸c nguån c¬ chÊt rÎ tiÒn mµ vÉn thu ®­îc sinh khèi lín [5]. Nghiªn cøu sö dông Metarhizium ®Ó phßng trõ mèi lµ mét h­íng nghiªn cøu ®ang ®­îc nhiÒu nhµ khoa häc trong vµ ngoµi n­íc quan t©m. C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ ph©n lËp, nu«i cÊy, tuyÓn chän vµ thö nghiÖm bµo tö thuÇn khiÕt ®Ó diÖt trõ trùc tiÕp mét c¸ thÓ mèi nhÊt ®Þnh trong ®iÒu kiÖn phßng thÝ nghiÖm ®· lµm s¸ng tá c¬ chÕ g©y bÖnh vµ hiÖu lùc diÖt mèi cao cña nÊm ®èi víi mèi. Tuy nhiªn, ®iÒu quan träng kh«ng chØ lµ tuyÓn chän ®­îc c¸c chñng Metarhizium cã hiÖu lùc diÖt mèi cao trong phßng thÝ nghiÖm mµ cßn ph¶i nghiªn cøu ®­îc quy tr×nh lªn men ®Ó s¶n xuÊt thu bµo tö ®­îc nhiÒu. Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt thu bµo tö ph¶i sö dông ®­îc nguån nguyªn liÖu th«, rÎ tiÒn mµ vÉn thu ®­îc l­îng bµo tö nhiÒu tõ ®ã lùa chän ra ®­îc m«i tr­êng thÝch hîp nhÊt ®Ó s¶n xuÊt trªn qui m« réng víi mét gi¸ thµnh ph¶i rÎ. §Ó lùa chän ®­îc quy tr×nh lªn men kÕt hîp thÝch h¬p cho sù sinh tr­ëng vµ ph¸t triÓn cña c¸c chñng Metarhizium th× ®Ò tµi chóng t«i ®¸p øng ®­îc mét phÇn tuy nhiªn ®Ó cã quy tr×nh lªn men kÕt hîp thÝch h¬p nhÊt th× cÇn nghiªn cøu thªm. 2.2. Mèi nhµ Coptotermes foramsanus Shiraki Loµi mèi Coptotermes lµ gièng mèi ph©n bè réng r·i trªn thÕ giíi. Chóng thuéc hä Rhinotermitidae hay cßn gäi lµ nhãm mèi ngÇm ®« thÞ (Urban subterranean termite). §Õn nay ®· x¸c ®Þnh ®­îc 28 loµi thuéc gièng mèi nµy [1], [3]. §Æc tr­ng cña gièng mèi nµy lµ mèi lÝnh cã h×nh ovan hoÆc h×nh trøng. Trªn ®Çu cã mét lç tr¸n låi ra phÝa tr­íc. Tõ ®ã mèi lÝnh tiÕt ra dÞch mµu tr¾ng s÷a. DÞch nµy sÏ chuyÓn thµnh mét chÊt co gi·n nh­ cao su khi tiÕp xóc víi kh«ng khÝ. R©u cã tõ 14-16 ®èt, tÊm l­ng ngùc tr­íc b»ng ph¼ng. Mèi c¸nh ®Çu h×nh trøng, r©u cã tõ 18-23 ®èt. TÊm l­ng ngùc tr­íc hÑp h¬n ®Çu, vÈy c¸nh tr­íc hÑp h¬n phÝa c¸nh sau, g©n c¸nh h×nh l­íi mµu nh¹t, mÆt c¸nh cã l«ng [1]. Coptotermes lµ gièng mèi g©y nhiÒu thiÖt h¹i cho con ng­êi do kh¶ n¨ng thÝch nghi cao víi ®iÒu kiÖn m«i tr­êng. Chóng cã thÓ tÊn c«ng trùc tiÕp c¸c vËt liÖu, ®å dïng b»ng gç hoÆc ®i xuyªn qua m¹ch v÷a xi m¨ng m¸c thÊp, ®i ngÇm d­íi líp bª t«ng, nhùa ®­êng vµo lµm tæ trong c¸c c«ng tr×nh x©y dùng, g©y ¶nh h­ëng ®Õn sù æn ®Þnh, an toµn vµ mü quan c«ng tr×nh. V× vËy, mèi Coptotermes ®­îc xÕp vµo nhãm mèi h¹i c«ng tr×nh x©y dùng (cßn gäi lµ mèi nhµ). Tuy nhiªn, mét sè loµi thuéc nhãm nµy cßn g©y h¹i cho c©y vµ lµm tæ trong th©n ®ª, ®Ëp [11]. 2.2.1. ®Æc tÝch sinh häc: Trong c¸c loµi thuéc gièng Coptotermes th× Coptotermes formosanus Shiraki lµ loµi cã ph©n bè réng nhÊt trªn thÕ giíi. Loµi mèi nµy cã nguån gèc tõ §µi Loan (Trung Quèc), lµm tæ ngÇm trong ®Êt vµ c¸c cÊu tróc kh¸c cña c«ng tr×nh, nªn cßn cã tªn gäi chung lµ mèi ngÇm §µi Loan (Formosan subterranean termite-FST). Nã ®­îc ®­a vµo nhËt b¶n, Guam, Srilanka, Nam Phi vµ Mü sau chiÕn tranh thÕ giíi thø hai, nh÷ng chiÕc tµu thñy lµ ph­¬ng tiÖn chë loµi mèi ngÇm nµy ph¸t t¸n ®i kh¾p thÕ giíi. §Õn n¬i ë míi, nhê sù thÝch øng cao vµ kh¶ n¨ng sinh s¶n lín mèi Coptotermes formosanus ®· nhanh chãng ph¸t triÓn vµ më réng vïng ph©n bè cña m×nh. Tuy mèi Coptotermes formosanus lµ mét loµi bay yÕu, nh­ng víi kh¶ n¨ng thay thÕ mèi chóa vµ ph©n ®µn nhanh chãng cïng víi viÖc con ng­êi di chuyÓn ®Êt vËt liÖu ®· bÞ nhiÔm mèi còng gãp phÇn t¹o ra sù lan trµn trong néi ®Þa cña loµi mèi nµy. PhÇn lín c¸c ®µn mèi Coptotermes formosanus lµm tæ ngÇm d­íi ®Êt hay trong c¸c cÊu tróc c«ng tr×nh x©y dùng. Tæ cña chóng kh¸ lín, xèp th­êng cã h×nh nãn hoÆc cã thÓ cã h×nh d¹ng kh¸c phô thuéc vµo vÞ trÝ lµm tæ, cã mµu n©u ®en hoÆc mµu x¸m tro [1], [3]. Mèi sö dông chÊt tiÕt trén víi gç vôn vµ ®Êt lµm nguyªn liÖu x©y tæ. CÊu tróc tæ tu©n theo mét quy ®Þnh kh¸ chÆt chÏ. C¸c cét ®Êt ®­îc x©y theo d¹ng nh÷ng “c¸nh sao” vµ ®­îc nèi víi nhau mét c¸ch tinh vi, thuËn lîi cho mèi di chuyÓn, nh­ng l¹i c¶n trë cho nh÷ng kÎ muèn x©m nhËp. PhÝa d­íi ®¸y tæ, mèi t¹o ra nhiÒu phiÕn máng xÕp chång lªn nhau, trªn c¸c phiÕn cã nh÷ng lç nhá ®Ó mèi cã thÓ chui qua. Gi÷a c¸c phiÕn lµ c¸c khe, hèc rçng, sèng æn ®Þnh ë mét trong nh÷ng khoang ®ã, ®­îc gäi lµ hoµng cung. Coptotermes formosanus lµ loµi mèi kh«ng lµm v­ên cÊy nÊm, nªn tæ cña chóng cã cÊu tróc rçng vµ ®¬n gi¶n h¬n c¸c loµi mèi lµm tæ cã v­ên cÊy nÊm. ViÖc ®iÒu tiÕt vi khÝ hËu trong tæ còng ®¬n gi¶n. Chóng tËp trung sè l­îng c¸ thÓ vÒ tæ khi nhiÖt m«i tr­êng xuèng thÊp vµ ph©n t¸n khi nhiÖt ®é lªn qu¸ cao [1]. Hµng n¨m vµo kho¶ng th¸ng 4, th¸ng 5 vµ th¸ng 6 cã khi sím h¬n ®©y lµ lóc mµ thêi tiÕt, còng nh­ khÝ hËu thuËn lîi cho mèi bay ra giao hoan, ®©y lµ kho¶ng thêi gian mµ nh÷ng tæ mèi míi b¾t ®Çu ®­îc h×nh thµnh. Mèi th­êng bay vµo lóc hoµng h«n, ®é Èm kho¶ng 95%. Vµo mïa mèi bay cã thÓ b¾t gÆp hµng ngµn mèi c¸nh bay ë ngoµi cöa sæ, xung quanh nguån s¸ng cè ®Þnh. Sau mét vµi giê bay, chóng h¹ c¸nh xuèng ®Êt hay bÊt kú vÞ trÝ nµo ®Ó tù rông c¸nh vµ cÆp ®«i. Mçi tæ Coptotermes formosanus cã sè l­îng mèi c¸nh tr­ëng thµnh lín nh­ng chØ cã mét sè Ýt mèi c¸nh cã thÓ cÆp ®«i vµ x©y dùng tæ ®­îc, sè cßn l¹i bÞ chÕt hoÆc lµm nguån thøc ¨n cho ®èi t­îng kh¸c. Coptotermes formosanus th­êng chän n¬i cã ®é Èm thÝch hîp, kÝn ®¸o vµ yªn tÜnh bªn trong c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc ®Ó lµm tæ. Tæ cã thÓ lµm s©u trong ®Êt tõ 0.5-1.5m. Mét sè nghiªn cøu cßn cho biÕt ®· t×m thÊy tæ cña chóng ë ®é s©u 1.8-3m. Ngoµi lo¹i tæ ch×m trong ®Êt kh¸ phæ biÕn, Coptotermes formosanus cßn x©y dùng tæ kh«ng trùc tiÕp tiÕp xóc víi ®Êt, ®­îc gäi lµ tæ næi (Aerial colonies). Khi mét cÆp mèi c¸nh thµnh c«ng trong viÖc t×m thÊy mét vÞ trÝ thÝch hîp ®Ó x©y dùng tæ nh­ nguån thøc ¨n, ®é Èm trong tßa nhµ, chóng b¾t ®Çu h×nh thµnh mét quÇn thÓ mµ kh«ng cÇn liªn hÖ víi ®Êt. Còng cã tr­êng hîp do mét ®iÒu kiÖn bÊt lîi nµo ®ã (ch¼ng h¹n nh­ nÒn nhµ bÞ ngËp n­íc), mèi di c­ tæ tõ d­íi ®Êt vµo trong kÕt cÊu cña c«ng tr×nh x©y dùng. Ng­êi ta thèng kª ®­îc 25% tæ mèi Coptotermes formosanus t×m thÊy ë c¸c thµnh phè phÝa ®«ng Nam bang Florida thuéc vÒ lo¹i tæ kh«ng tiÕp xóc víi ®Êt. 2.2.2. C¸c thµnh phÇn ®¼ng cÊp trong tæ mèi: Mèi, Ong, KiÕn… ®­îc xÕp vµo c«n trïng x· héi kh¸c víi nhiÒu loµi c«n trïng ®¬n sinh, mçi tæ mèi lµ mét ®¬n vÞ sèng hoÆc ®­îc coi lµ mét x· héi riªng biÖt trong mçi tæ mèi tuú theo tõng lo¹i cã tõ vµi tr¨m ®Õn hµng chôc triÖu con. Sì dÜ mèi ®­îc xem nh­ lµ con trïng x· héi v× mçi nhãm c¸ thÓ ®ãng vai trß riªng biÖt, ®µn mèi chØ tån t¹i khi ®ñ c¸c nhãm nµy, mçi nhãm lµ mét ®¼ng cÊp cã chøc n¨ng riªng nh­ x· héi con ng­êi, lµ lo¹i c«n trïng cã sù ph©n chia c«ng viÖc trong ®êi sèng x· héi, tæ chøc theo b¶n n¨ng, cã sù chuyªn ho¸ vÒ h×nh th¸i vµ chøc n¨ng. Mèi cã hai lo¹i h×nh lín: Mèi sinh s¶n vµ mèi kh«ng sinh s¶n mçi lo¹i h×nh nµy chia ra nhiÒu ®¼ng cÊp kh¸c nhau. Mèi sinh s¶n: Lo¹i mèi nµy cã th©n h×nh t­¬ng ®èi lín nhÊt lµ mèi chóa cã bông rÊt to c¬ thÓ cña chóng cã c¬ quan ph¸t dôc hoµn chØnh gåm mèi vua, mèi chóa mèi c¸nh nguyªn thñy vµ mèi c¸nh ng¾n hay cßn gäi lµ mèi chóa thay thÕ. Chóng cã chøc n¨ng sinh s¶n hoÆc sÏ lµm nhiÖm vô sinh s¶n trong t­¬ng lai. C¸c ®¼ng cÊp nµy cã mÆt ®Çy ®ñ ë c¸c quÇn thÓ tr­ëng thµnh, tû sè l­îng c¸ thÓ cña mçi ®¼ng cÊp thay ®æi tïy thuéc vµo loµi vµ tuæi ®µn mèi [1]. Mèi c¸nh cã 2 lo¹i: Mèi c¸nh nguyªn thñy (cßn gäi lµ mèi c¸nh thùc thô) vµ mèi c¸nh ng¾n (cßn gäi lµ mèi c¸nh thay thÕ hay mèi c¸nh bæ sung). C¬ thÓ mèi c¸nh nguyªn thñy th­êng cã mµu vµng n©u, dµi 12- 15mm vµ cã c¸nh, mèi c¸nh lµ do mèi non tr¶i qua mét sè lÇn lét x¸c mµ thµnh chóng còng ®i kiÕm ¨n nh­ mèi thî, trªn c¸nh cã rÊt nhiÒu l«ng nhá vµ hÖ g©n c¸nh ®Æc tr­ng cã thÓ dïng ®Ó ph©n biÖt víi c¸c loµi kh¸c, chóng cã líp vá bao bäc c¬ thÓ dµy nªn chóng cã thÓ sèng trong ®iÒu kiÖn kh« vµi ngµy vµ chóng cã kh¶ n¨ng bay giao hoan ®Ó t¹o thµnh tæ mèi míi. Hµng n¨m vµo cuèi mïa xu©n khi ¸p suÊt kh«ng khÝ thÝch hîp, nhÊt lµ vµo lóc tr­íc c¸c c¬n m­a gi«ng hoÆc lóc hoµng h«n, thêi ®iÓm c¸c loµi ®éng vËt ¨n c«n trïng ban ngµy hoÆc ban ®ªm ch­a ho¹t ®i kiÕm ¨n hoÆc ®i rÊt Ýt. Do vËy thêi ®iÓm nµy tr¸nh ®­îc nh÷ng nguy hiÓm ®em l¹i cho chóng, chóng bay ra khái tæ vµ h­íng tíi nh÷ng n¬i cã ¸nh s¸ng, sau 10 ®Õn 15 phót th× rông c¸nh vµ chóng cÆp ®«i con ®ùc víi con c¸i, con nä nèi ®u«i con kia, con c¸i ®i tr­íc con ®ùc theo sau, con c¸i sÏ dÉn ®i t×m mét n¬i c­ tró. NÕu tho¸t ®­îc nguy hiÓm vµ t×m thÊy ®­îc c¸c vÕt nøt do lón hoÆc mét ®iÓm thÝch hîp chóng sÏ t¹o ra mét tæ míi. Mét tæ Coptotermes formosanus tr­ëng thµnh cã thÓ sinh ra 70.000 mèi c¸nh, nh­ng th­êng chØ cã 1 tû lÖ Ýt mèi c¸nh lËp ®«i vµ x©y ®­îc tæ, sè cßn l¹i ®Òu bÞ tiªu diÖt bëi nh÷ng con vËt kh¸c nh­ t¾c kÌ, nhÖn, cãc, chim... [3]. NhiÒu ®«i kh«ng bÞ ¨n thÞt nh­ng còng kh«ng tån t¹i ®­îc do gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n trong qu¸ tr×nh x©y tæ nh­ ®iÒu kiÖn m«i tr­êng, thøc ¨n, ®é Èm ë n¬i chóng Èn n¸u. Khi ®µo ®­îc mét kho¶ng nhá cho m×nh, ®«i mèi chóa b¾t ®Çu ®Î trøng, mèi chóa cã träng l­îng lín h¬n 300 lÉn so víi mèi thî, mèi chóa ®¶m nhiÖm chøc n¨ng sinh s¶n chÝnh trong tæ, mèi chóa ®­îc vÝ nh­ mét cç m¸y ®Î, c¶ cuéc ®êi tr­ëng thµnh cña nã ®­îc dµnh cho viÖc ®Î trøng víi nhÞp ®é h¬n 1 qu¶ trong 1 phót. §ît ®Çu mèi c¸i ®Î kho¶ng 15-30 trøng. Sau kho¶ng 2-4 tuÇn trøng në thµnh mèi non. Mèi c¸nh sÏ ch¨m sãc cho mèi non ®Õn khi mèi non ®­îc 3 th¸ng tuæi (sau 3 lÇn lét x¸c). Råi mèi c¸i míi ®Î tiÕp ®ît thø 2, mèi non ®Î ra tõ nh÷ng qu¶ trøng nµy sÏ ®­îc nhãm mèi ®ît ®Çu tr«ng nom, ch¨m sãc. Tõ ®ã, mèi c¸i ®Î liªn tôc nh­ mét c¸i m¸y vµ sau kho¶ng 3-5 n¨m tõ mét tæ mèi ban ®Çu nh­ vËy sÏ ph¸t triÓn thµnh mét tæ mèi tr­ëng thµnh cã tíi vµi triÖu c¸ thÓ [3]. Vµo giai ®o¹n nµy chóng g©y thiÖt h¹i lín cho c«ng tr×nh x©y dùng, n¬i chóng lµm tæ vµ nh÷ng c«ng tr×nh l©n cËn. Tõ ®©y trong tæ xuÊt hiÖn mèi c¸nh nguyªn thñy vµ mèi c¸nh ng¾n. Mèi c¸nh ng¾n ®­îc coi nh­ mét nguån hËu bÞ ®Ó sinh s¶n thay thÕ cho mèi vua vµ mèi chóa khi cÇn thiÕt. Lo¹i mèi nµy c¸nh bÞ tiªu gi¶m, m¾t mï vµ mµu s¾c c¬ thÓ nh¹t h¬n so víi mèi c¸nh nguyªn thñy. Chóng kh«ng bao giê rêi khái tæ vµ chØ trë thµnh c¸c c¸ thÓ sinh s¶n khi mèi vua hoÆc mèi chóa bÞ chÕt hoÆc kh«ng ®¸p øng ®­îc kh¶ n¨ng sinh s¶n cÇn thiÕt cña quÇn thÓ. Nhê sù cã mÆt cña mèi chóa thay thÕ nªn khi mét phÇn quÇn thÓ cña loµi mèi nµy bÞ t¸ch biÖt khái c¸ thÓ sinh s¶n nguyªn thñy vÉn cã thÓ sinh s¶n vµ tån t¹i ®Ó ph¸t triÓn thµnh tæ míi [1]. Mèi kh«ng sinh s¶n: Gåm cã hai lo¹i mèi thî vµ mèi lÝnh Mèi thî (hay cßn gäi lµ mèi lao ®éng), còng tõ mèi non tr¶i qua 5 ®Õn 7 lÇn lét x¸c mµ thµnh, mèi thî cã mµu tr¾ng s÷a ®ång ®Òu tõ ®Çu ®Õn bong, chóng lµ thµnh phÇn quan träng trong tæ lµ ®¼ng cÊp ®«ng nhÊt chiÕm 80-90% sè l­îng c¸ thÓ cña quuÇn thÓ mèi. Mèi thî gåm mèi thî lín vµ mèi thî nhá lµm nhiÖm vô kiÕm thøc ¨n, x©y tæ vµ ch¨m sãc mèi vua, mèi chóa, mèi non, vËn chuyÓn trøng mèi...®Ó duy tr× sù sèng cho quÇn thÓ. Ngoµi ra cßn mét sè chøc n¨ng nh­ dù b¸o thêi vô giao hoan vµ th«ng tin gi÷a c¸c c¸ thÓ. Mèi thî cña loµi Reticulitermes fukiensis cã tíi 5 lo¹i kh¸c nhau: Êu trïng, Êu trïng lín, thî nhá, thî trung b×nh, vµ thî lín. Nh­ng ë Coptotermes formosanus chØ thÊy Êu trïng, mèi thî lín, mèi thî nhá. Mèi thî cña loµi Coptotermes formosanus còng bÞ mï, tuy vËy chóng di chuyÓn rÊt nhanh nhÑn, c¬ thÓ cña mèi thî th­êng nhá, mµu tr¾ng nh¹t, chóng lµm mäi c«ng viÖc ®Ó duy tr× sù ph¸t triÓn cña ®µn. Cã thÓ thÊy mèi thî lµ lùc l­îng lao ®éng chÝnh trong quÇn thÓ Coptotermes formosanus. Mèi thî cã thÓ sèng trung b×nh kho¶ng 2- 4 n¨m [1]. Mèi lÝnh (cßn gäi lµ mèi b¶o vÖ): ChiÕm 10-15% sè l­îng c¸ thÓ trong quÇn thÓ nèi. §Çu cña chóng cã mµu vµng chanh, h×nh ovan, hµm cong, th©n cã mµu tr¾ng nh¹t. Khi bÞ t¸c ®éng c¬ häc hoÆc hãa häc chóng th­êng tiÕt ra dÞch mµu tr¾ng tõ lç fontanell ë phÝa tr­íc ®Çu. T¸c dông cña chÊt dÞch nµy cã thÓ g©y c¶n trë sù di chuyÓn cña vi sinh vËt kh¸c, lµm yÕu sinh vËt bÞ tÊn c«ng. V× vËy chÊt tiÕt nµy cã t¸c dông tù vÖ. Do sù chuyÓn hãa, hµm cña mèi lÝnh Coptotermes formosanus chØ ®­îc dïng nh­ mét thø vò khÝ tÊn c«ng kÎ thï. Do ®ã, mèi lÝnh kh«ng tù kiÕm thøc ¨n ®­îc mµ cÇn ph¶i ®­îc mèi thî cho ¨n. C«ng viÖc cña mèi lÝnh lµ b¶o vÖ tæ vµ b¶o vÖ ®µn mèi thî khi ®i kiÕm thøc ¨n khái sù tÊn c«ng cña c¸c sinh vËt kh¸c. ë vÞ trÝ ®­êng mui vµ hang giao th«ng bÞ vì, mèi ph¸t c¸c tÝn hiÖu b¸o ®éng, tËp trung mèi lÝnh xung quanh, s½n sµng tÊn c«ng bÊt kÓ kÎ nµo muèn x©m ph¹m vµo tæ cña chóng. Ngoµi ra mèi lÝnh cßn v©y quanh vµ b¶o vÖ lç vò hãa khi mèi c¸nh chuÈn bÞ bay giao hoan. Trong quÇn thÓ Coptotermes formosanus c¸c c¸ thÓ th­êng xuyªn trao ®æi thøc ¨n vµ c¸c chÊt tiÕt, ®©y lµ ho¹t ®éng sèng b×nh th­êng ®Ó t¨ng c­êng hiÖu qu¶ sö dông thøc ¨n cña chóng. Sù trao ®æi thøc ¨n vµ chÊt tiÕt nµy gäi lµ qu¸ tr×nh dinh d­ìng t­¬ng hç (trophallaxis). Nhê qu¸ tr×nh nµy mµ c¸c vi khuÈn céng sinh trong ruét mèi ®­îc truyÒn qua nhau gi÷a c¸c c¸ thÓ mèi trong quÇn thÓ. Ngoµi ra, mèi cßn cã tËp tÝnh lµm s¹ch c¬ thÓ cña mçi c¸ thÓ vµ gi÷a c¸c c¸ thÓ ®ång lo¹i víi nhau khi trªn c¬ thÓ cã vËt l¹ bÞ ph¸t hiÖn [3]. Mèi Coptotermes formosanus lµ loµi cã sè l­îng c¸ thÓ kh¸ lín so víi nhiÒu loµi mèi kh¸c. Su. N-Y vµ R.H. Scheffrahn (1998) ®· sö dông ph­¬ng ph¸p th¶ ra b¾t l¹i c¸c c¸ thÓ ®¸nh dÊu ®Ó nghiªn cøu sè l­îng c¸ thÓ trong 7 tæ mèi Coptotermes formosanus ë vïng §«ng Nam Bruward cña n­íc Mü víi diÖn tÝch 800.000m2. KÕt qu¶ cho thÊy sè l­îng c¸ thÓ cña 7 tæ mèi dao ®éng trong kho¶ng 1,4 - 6,8 triÖu con, lín h¬n rÊt nhiÒu so víi loµi lµm tæ ch×m kh¸c nh­ Hetrotermes aureus lµ 20.000 c¸ thÓ, Reticulitermes flavipes lµ 200.000 c¸ thÓ, Microtermes sp lµ 50.000 c¸ thÓ. ChØ cã loµi Macrotermes darwinensis lµ cã sè l­îng t­¬ng ®­¬ng 7x106 c¸ thÓ. Bªn c¹nh viÖc x¸c ®Þnh sè l­îng c¸ thÓ, nghiªn cøu cña Su. N-Y vµ R.H. Scheffrahn còng x¸c ®Þnh ®­îc sinh khèi cña 7 tËp ®oµn Coptotermes formosanus nãi trªn. TËp ®oµn cã sinh khèi lín nhÊt lµ 34.3kg vµ tËp ®oµn cã sinh khèi nhá nhÊt lµ 4.5kg . Ph¹m vi kiÕm thøc ¨n cña mét tæ mèi Coptotermes formosanus còng ®· ®­îc nhiÒu t¸c gi¶ ®Ò cËp ®Õn. Theo King vµ Spin (1969), Lai (1997), Li vµ céng sù (1967), loµi Coptotermes cã thÓ ®i kiÕm thøc ¨n theo mét qu·ng ®­êng dµi tíi h¬n 100m so víi vÞ trÝ lµm tæ. Su. N-Yvµ R.H. Scheffrahn còng x¸c ®Þnh chiÒu dµi cña qu·ng ®­êng kiÕm ¨n vµ ph¹m vi ph©n bè cña 7 tËp ®oµn nghiªn cøu. TËp ®oµn ®i kiÕm ¨n xa nhÊt lµ 115m víi diÖn tÝch vïng kiÕm ¨n lµ 3.571m2, tËp ®oµn ®i kiÕm thøc ¨n gÇn nhÊt lµ 43m víi diÖn tÝch vïng kiÕm ¨n lµ 162m2. Nghiªn cøu cña Thosmas G.Shelton ®· x¸c ®Þnh vïng kiÕm thøc ¨n cña mét tËp ®oµn réng tíi 16.150 m2 [20]. 2.2.3. Vai trß cña mèi ®èi víi ®êi sèng con ng­êi 2.1.3.1. Lîi Ých cña mèi Mèi còng nh­ nhiÒu loµi c«n trïng còng ®ãng vai trß quan träng mang l¹i nhiÒu lîi Ých cho con ng­êi vµ m«i tr­êng tù nhiªn. KÕt qu¶ nghiªn cøu cña mét sè nhµ khoa häc cho thÊy: Narariff (1931) quan s¸t ë ¨ngola thÊy sù h×nh thµnh ®¸ ong cã sù tham gia cña mèi, ë Trinidad còng thÊy mèi Nasutitermet cã liªn quan víi ®¸ lateritic (Grifith, 1953). C¸c ®¸ ong nµy ë ch©u phi kÕt thµnh tõng m¶ng lín. Quan s¸t ë Xu®¨ng, Erhart (1951-1953) nhËn thÊy trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®¸ Lateritic cã sù t¸c ®éng cña mèi ®èi víi ®Êt rõng. Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm cã lîi dÔ nhËn thÊy cña mèi lµ ¨n nh÷ng chÊt cã hµm l­îng xenlulose cao gióp ph©n gi¶i th¶m thùc vËt trong rõng. Sù ho¹t ®éng cña chóng lµ ®iÒu kiÖn rÊt tèt cho tù nhiªn. Thø nhÊt chóng gióp dêi chuyÓn tõ bÒ mÆt ®Êt c¸c x¸c chÕt vµ thèi r÷a cña thùc vËt, biÕn chóng thµnh nh÷ng phÇn ®¬n gi¶n kh«ng cã mïi vÞ khã chÞu vµ tÈy trõ chÊt cã h¹i cho m«i tr­êng vµ con ng­êi. Thø hai chóng gi÷ mét phÇn rÊt quan träng lµ ph©n gi¶i x¸c ®éng vËt, thùc vËt thµnh chÊt ®¬n gi¶n cã thÓ ®­îc sö dông thµnh nguån dinh d­ìng cho thùc vËt ph¸t triÓn chÝnh v× vËy ng­êi ta vÝ mèi nh­ mét ng­êi dän dÑp trong tù nhiªn[1]. Bªn c¹nh nh÷ng lîi Ých ph©n gi¶i xenlullo th× chóng lµm t¬i xèp nh÷ng phÇn ®Êt cøng b»ng viÖc mang chóng lªn bÒ mÆt, ®Æt chóng ra ph¬i n¾ng th«ng qua viÖc ®µo bíi lµm ®­êng hÇm. Mét sè l­îng lín c¸c ®­êng hÇm, ®­êng mui næi do mèi t¹o ra ®· lµm thuËn tiÖn cho viÖc th«ng khÝ trong ®Êt viÖc nµy rÊt cÇn thiÕt cho sù ph¸t triÓn cña thùc vËt. Mèi cã thÓ ®µo s©u tõ 1.5 ®Õn 3m ®iÒu nµy rÊt cÇn sù vËn ®éng mao dÉn cña ®Êt. X¸c mèi chÕt vµ c¸c s¶n phÈm phô cña chóng r¬i xuèng ®Êt lµm ®Êt t¬i xèp [3]. ë Burkinafaso ®Êt n«ng nghiÖp ®· b¹c mµu tr¬ cøng ra nh­ ®¸, ng­êi d©n trén mèi víi ph©n h÷u c¬ vµ nhµo vµo c¸c lç ®µo trªn mÆt ®Êt, tõ ®ã mèi sÏ t¹o ra v« sè hÇm hµo d­íi lßng ®Êt gióp ®Êt dÉn n­íc tèt h¬n trong mïa m­a, c¸c nhµ khoa häc ®· ®i s©u nghiªn cøu phÇn néi t¹ng cña mèi vµ ®· ph©n tÝch kü thÊy bé m¸y tiªu ho¸ cña mèi chiÕm 70% träng l­îng c¬ thÓ, ho¹t ®éng gièng nh­ nhµ m¸y ho¸ chÊt, khi lµm tæ mèi gi÷ l¹i vËt chÊt h÷u c¬ lµm cho qu¸ tr×nh kho¸ng ho¸ chËm l¹i vµ c¸c hîp chÊt khã ph©n huû sÏ ph©n huû dÔ dµng h¬n, gióp cho c©y trång hÊp thô tèt h¬n, cÊu tróc cña tæ mèi gióp cho ®Êt ®ai bµo mßn Ýt h¬n vµ ng¨n ngõa röa tr«i tèt h¬n Ngoµi ra mèi cßn cã t¸c dông kh¸c nh­: Mèi cã hµm l­îng dinh d­ìng rÊt cao, do vËy hiÖn nay trªn thÕ giíi ®· cã mét sè nghiªn cøu sö dông mèi lµm thøc ¨n vµ ch÷a bÖnh (mèi c¸nh ng©m r­îu ch÷a bÖnh thÊp khíp). T¹i bê biÓn ngµ ng­êi ta lÊy tæ mèi gåm hçn hîp ®Êt, n­íc bät vµ ph©n cña mèi ®­îc dïng lµm bét chØnh h×nh ch÷a sai khíp, ng­êi d©n ë ®©y còng dïng hçn hîp nµy ®Ó lµm thuèc ch÷a bÖnh thuû ®Ëu vµ bÖnh quai bÞ. ë Benin, mèi cßn lµ mãn ¨n ­a thÝch rÊt ®­îc trÎ em ­a chuéng. HiÖn nay, ng­êi ta cßn thu b¾t vµ nu«i mèi ®Ó lµm thøc ¨n cho gµ, chim... Mèi còng ®ang lµ ®èi t­îng nghiªn cøu cña c¸c nhµ khoa häc trong viÖc kh¶o s¸t ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña c¸c biÖn ph¸p t¸c ®éng lªn c«n trïng x· héi... C¸c nhµ kiÕn tróc s­ ®ang nghiªn cøu tæ mèi cã cÊu tróc th«ng khÝ rÊt tèt, kh«ng khÝ bªn ngoµi luån vµo tæ qua c¸c lç trªn mÆt ®Êt, ban ®Çu kh«ng khÝ se l¹nh l¹i, sau ®ã tiÕp xóc víi bÇy mèi ë s©u bªn trong nªn nãng dÇn lªn, nhÑ h¬n vµ tho¸t ra ngoµi, chÝnh v× vËy t¹i Mali c¸c ®Òn thê håi gi¸o ®­îc x©y dùng theo thiÕt kÕ rÊt gièng víi cÊu tróc tæ mèi. HiÖn nay c¸c nhµ khoa häc ®ang ®i s©u ph©n tÝch vµ lµm râ thµnh phÇn vi sinh vËt cña mèi ®Ó tõ ®ã ph©n lËp ra ®­îc nh÷ng vi sinh vËt cã Ých ®Ó t¹o ra chÕ phÈm sinh häc trong viÖc xö lÝ r¸c th¶i cã hµm l­îng xenlullo cao, mét c¸ch an toµn, mang l¹i hiÖu qu¶ cao vµ nhanh nhÊt. §èi víi c¸c nhµ ®Þa chÊt th× qua ph©n tÝch ®Êt cña c¸c tæ mèi ®ïn tõ d­íi lßng ®Êt ®é s©u 20m nªn cø quan s¸t ng­êi ta cã thÓ t×m thÊy c¸c kho¸ng chÊt vµ kim lo¹i quý. 2.1.3.2. T¸c h¹i cña mèi Bªn c¹nh nh÷ng Ých lîi nãi trªn th× mèi mang l¹i trªn th× mèi cßn lµ mét loµi c«n trïng g©y nhiÒu thiÖt h¹i cho con ng­êi: Mèi lµ loµi c«n trïng chuyªn dinh d­ìng trªn c¸c nguån thøc ¨n cã chøa cenllulose, chóng cã ®Æc ®iÓm chung sau ®©y. Hµm cña mèi thî (mèi ®i kiÕm ¨n) lµ hµm nhai nghiÒn nªn chóng cã thÓ gÆm ®­îc c¸c lo¹i gç cøng kÓ c¶ lim, chóng còng cã thÓ c¾m ph¸ ®­îc c¶ nh÷ng vËt liÖu b»ng Plastic, cho nªn t¸c h¹i cña chóng ®èi víi nÒn kinh tÕ kh«ng ph¶i lµ nhá. Mèi lµm tæ trong c¸c c«ng tr×nh kiªn cè, víi sè l­îng mèi Coptotermes formosanus ë giai ®o¹n tr­ëng thµnh lªn ®Õn vµi triÖu c¸ thÓ th× nhu cÇu t×m kiÕm thøc ¨n vµ n¬i lµm tæ lµ rÊt cÊp thiÕt. Do ®ã trªn ®­êng t×m kiÕm n¬i lµm tæ chóng cã thÓ ®i xuyªn qua c¸c m¹ch v÷a xi m¨ng m¸c thÊp, ®i ngÇm d­íi líp bª t«ng, líp nhùa ®­êng vµo lµm tæ s©u bªn trong vµ tiÕn hµnh ph¸ huû c¸c ®å vËt vµ c¸c cÊu kiÖn gç trong c«ng tr×nh, ph¸ huû hÖ thèng c¸p ®iÖn ngÇm, c¸c thiÕt bÞ ®iÖn tö, g©y sôt lón cho nÒn mãng c«ng tr×nh, g©y ¶nh h­ëng ®Õn tÝnh bÒn v÷ng cña c¸c c«ng tr×nh. §èi víi nh÷ng ng«i nhµ lµm hoµn toµn b»ng gç th× nguy c¬ bÞ mèi tÊn c«ng lµ rÊt cao. Nh÷ng toµ nhµ nµy khi ph¸t hiÖn ra bÞ mèi ph¸ ho¹i th× ®· h­ háng ®Õn 2/3 do ®Æc ®iÓm cña loµi mèi ¨n môc rçng bªn trong nh­ng nh×n bªn ngoµi vÉn rÊt khã ph¸t hiÖn nªn rÊt dÔ bÞ sôp ®æ bÊt k× lóc nµo kh«ng biÕt. Do mèi lµm tæ ngÇm vµ di chuyÓn trong c¸c ®­êng mui d­íi ®Êt nªn mèi cßn g©y h¹i cho c¸c tr¹m biÕn thÕ ®iÖn vµ d©y c¸p ngÇm ch«n d­íi ®Êt [11]. Ph¸ huû hoÆc lµm gi¶m sót gi¸ trÞ c¸c s¶n phÈm dù tr÷, tµi liÖu l­u tr÷, tÊn c«ng trùc tiÕp vµo c¸c s¶n phÈm b¶o qu¶n trong nhµ kho nh­ giÊy, bao b×, s¸ch b¸o, l­¬ng thùc, b¶o tµng mµ nhiÒu khi kh«ng thÓ ®o ®Õm b»ng tiÒn. Lµm gi¶m n¨ng suÊt c©y trång: GÇn nh­ tÊt c¶ sù tæn th­¬ng do mèi g©y ra cho thùc vËt lµ kÕt qu¶ cña viÖc trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp cña qu¸ tr×nh cè g¾ng thu nhËn thøc ¨n. Mèi tÊn c«ng vµo c¸c cét chèng b»ng gç ë c¸c v­ên hå tiªu hoÆc thanh long, mèi gÆm hót dÞch rÔ cña c¸c c©y c«ng nghiÖp kh¸c nh­ chÌ, cµ phª, ca cao... lµm cho c©y cßi cäc gi¶m n¨ng suÊt, chÊt l­îng [1]. Nh­ng t¸c h¹i lín nhÊt cña mèi lµ lµm tæ ngÇm trong th©n ®ª, ®Ëp do ®ã tæ cña chóng rÊt khã bÞ con ng­êi ph¸t hiÖn. ë trong ®ã chóng ®µo bíi ®Êt x©y tæ lµm ®Êt kh«ng cßn kÕt cÊu r¾n ch¾c ban ®Çu, t¹o ra c¸c kho¶ng trèng trong th©n ®ª. NhiÒu ®o¹n th©n ®ª s«ng Hång khi ph¸t hiÖn ra vµ thu gom c¸c tæ mèi cã khèi l­îng ®Õn hµng chôc kg. ChÝnh v× vËy khi lò lôt x¶y ra nh÷ng ®o¹n ®ª cã mèi lµm tæ rÊt dÔ bÞ sôt lón vµ g©y hËu qu¶ nghiªm träng. V× vËy ng­êi ta xem mèi lµ “Èn ho¹i th©n ®ª” cho c¸c n­íc cã hÖ thèng ®ª ®Ëp ng¨n n­íc [14], [16]. Do vËy, ®Ó kh¾c phôc nh÷ng hËu qu¶ do mèi g©y ra con ng­êi huy ®éng c«ng søc lÉn tiÒn b¹c vµo ®ã rÊt nhiÒu. Tãm l¹i, c¸c ®Æc ®iÓm sinh häc vµ tËp tÝnh lµm tæ, kiÕm ¨n, ph­¬ng thøc tæ chøc x· héi, c¸ch trao ®æi chÊt vµ giao tiÕp sinh häc trong quÇn thÓ Coptotermes formosanus cho thÊy chóng lµ mét loµi mèi cã kh¶ n¨ng thÝch nghi rÊt cao. §èi víi ViÖt Nam lµ mét n­íc n»m trong vïng nhiÖt ®íi, cËn nhiÖt ®íi nªn vïng ph©n bè cña mèi suèt tõ b¾c tíi nam vïng nµo còng cã mèi, cã mÆt c¶ vïng n«ng th«n ®Õn thµnh thÞ, mèi còng cã thÓ cã mÆt ë ®é cao 1700m. Do vËy thiÖt h¹i mèi g©y ra v« cïng lín cho nªn ®Ó phßng trõ vµ kiÓm so¸t chóng ng­êi ta ®i s©u t×m hiÓu ®Æc ®iÓm sinh häc, sinh th¸i häc. ý thøc ®­îc ®iÒu ®ã, gÇn ®©y rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· ®Ò cËp vÊn ®Ò nµy. NhiÒu kÕt qu¶ nghiªn cøu ®· lµm thay ®æi nhËn thøc ®¬n gi¶n tr­íc ®©y vÒ Coptotermes formosanus. Tuy nhiªn ®Ó kh¸m ph¸ hÕt nh÷ng hiÓu biÕt cña loµi mèi th× cÇn ph¶i cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu kh¸c nh­: sù trao ®æi thøc ¨n gi÷a c¸c ®¼ng cÊp trong quÇn thÓ, quan hÖ gi÷a tæ chÝnh vµ tæ phô, kh¶ n¨ng ph©n biÖt vµ ph¶n øng víi c¸c chÊt l¹ dÝnh trªn c¬ thÓ, kh¶ n¨ng l©y truyÒn c¸c mÇm bÖnh ký sinh trong ®µn mèi. 2.1.4. Mét sè ph­¬ng ph¸p phßng trõ mèi HiÖn nay cã rÊt nhiÒu ph­¬ng ph¸p phßng trõ mèi, ë mçi ph­¬ng ph¸p th× ®­a l¹i hiÖu qu¶ nhÊt ®Þnh, tuy nhiªn ph­¬ng ph¸p nµo còng vËy ®Òu cã mÆt ­u nh­îc ®iÓm nhÊt ®Þnh. HiÖn nay ë n­íc ta cã mét sè ph­¬ng ph¸p phßng trõ mèi nh­: - Ph­¬ng ph¸p ®µo tæ b¾t mèi chóa. - Ph­¬ng ph¸p phun thuèc xua ®uæi ®Þnh kú. - Ph­¬ng ph¸p l©y nhiÔm. - Ph­¬ng ph¸p diÖt tæ mèi tæng hîp. - Ph­¬ng ph¸p sinh häc. HiÖn nay do sù ph¸t triÓn cña khoa häc kü thuËt, do sù ý thøc ®­îc nh÷ng t¸c h¹i cña mçi ph­¬ng ph¸p g©y ra th× ph­¬ng ph¸p sinh häc ®ang lµ mét h­íng ®i ®­îc quan t©m nhiÒu nhÊt vµ cã kh¶ thi nhÊt, ph­¬ng ph¸p sinh häc sö dông vi nÊm ®Ó diÖt mèi. Ph­¬ng ph¸p nµy ®· vµ ®ang ®­îc nghiªn cøu, thö nghiÖm vµ øng dông trªn quy m« phßng thÝ nghiÖm vµ trªn thùc tÕ, ®Ó nhanh chãng ¸p dông ®­a vµo thùc tÕ. Ph­¬ng ph¸p nµy rÊt an toµn víi con ng­êi vµ m«i tr­êng vµ con ng­êi ... PhÇn III §èi t­îng, vËt liÖu, Néi dung vµ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu 3.1. ®èi t­îng vËt liÖu vµ ®Þa ®iÓm: 3.1.1.§èi t­îng: - Chñng nÊm Metarhizium anisopliae (M4, M5). - Mèi nhµ Coptotermes formosanus. 3.1.2.VËt liÖu : - C¸c dông cô trong phßng thÝ nghiÖm: Nåi hÊp, tñ sÊy,m¸y läc n­íc 2 lÇn, m¸y nu«I l¾c ®Þnh «n, ®Üa petri, èng nghiÖm, hép nhùa, gç th«ng, giÊy läc, pipet, b«ng, èng ti « ... - Nguyªn liÖu t¹o m«i tr­êng xèp: C¬m nÊu chÝn. - Nguyªn liÖu t¹o m«i tr­êng ch×m: M«i tr­êng Sabouraud (g/l): 1. Glucose : 20g 2. Yeast extract :5g 3. Agar : 20g pH 7± 0,2 M«i tr­êng Czapek-Dox (g/l): 1. Sacrose: 30g 2. Sodium nitrate: 2g 3. Magnesium glycerophosphat: 0,5g 4. Postassidium sulfate: 0,35g 5. Potasidium chrloride: 0,5g 6. Perrous sulfate: 0,01g 7.Agar: 15g pH: (6,8±0,2 - Ho¸ chÊt. 1. Xanhmethylen, Red – Xud¨ng, mùc photocopy 2. KNO3, MgSO47H2O, KCL... 3.1.3.§Þa ®iÓm vµ thêi gian: - Phßng thÝ nghiÖm C«ng nghÖ vi sinh – Sinh häc ph©n tö - Khoa c«ng nghÖ sinh häc - Tr­êng §H N«ng nghiÖp - Hµ Néi. - Thêi gian thùc hiÖn: Tõ ngµy 15/7/2008 ®Õn 15/4/2009 3.2.néi dung vµ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu: 3.2.1.Néi dung: 3.2.1.1. ThÝ nghiÖm 1: X¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, h×nh d¹ng bµo tö, sîi khÝ sinh vµ cuèng ph¸t sinh bµo tö cña c¸c chñng nÊm Metarhizium (M4, M5). - TiÕn hµnh nu«i cÊy hai chñng nÊm Metarhizium (M4, M5) trªn m«i tr­êng Czapek-Dox trªn ®Üa petri15 ngµy vµ quan s¸t sù ph¸t triÓn cña khuÈn l¹c trªn ®Üa petri. - ChØ tiªu theo dâi: Mµu s¾c mÆt tr­íc khuÈn l¹c, mµu s¾c mÆt sau khuÈn l¹c, ®­êng kÝnh chiÒu cao cña khuÈn l¹c, mµu s¾c, chiÒu dµi, tèc ®é ph¸t triÓn cña bµo tö vµ h×nh d¹ng vµ chiÒu dµi sîi khÝ sinh cña hai chØng nÊm Metarhizium (M4, M5). - KÕt qu¶ theo dâi. 3.2.1.2. ThÝ nghiÖm 2 : Lùa chon m«i tr­êng, thêi gian, l­îng mÉu lªn men thÝch hîp. - M«i tr­êng lªn men ch×m: + M«i tr­êng Sabouraud . + M«i tr­êng Czapek-Dox. - M«i tr­êng lªn men xèp: + M«i tr­êng 100% c¬m tõ g¹o : + M«i tr­êng trÊu c¸m (20% trÊu, 80% c¸m tõ g¹o). Chon m«i tr­êng trÊu c¸m víi tØ lÖ 20% trÊu vµ 80% c¸m nh»m cung cÊp ®Çy ®ñ dinh d­ìng vµ t¹o ®­îc ®é th«ng tho¸ng khÝ cho nÊm ph¸t sinh bµo tö - TiÕn hµnh lªn men ch×m hai chñng nÊm Metarhizium (M4, M5) trªn m«i tr­êng (sabouraud, czapek-Dox) víi thêi gian nhÊt ®Þnh (2-10) ngµy, l­îng mÉu thÝch hîp 4-10%(ml/g). Sau ®ã lÊy mÉu cÊy lªn m«i tr­êng lªn men xèp (c¬m tõ g¹o, trÊu c¸m) trong thêi gian tõ 10-15 ngµy thu vµ ®Õm sè l­îng bµo tö trªn ®Üa petri. - Môc ®Ých cña thÝ nghiÖm: X¸c ®Þnh ®­îc m«i tr­êng tèt nhÊt, thêi gian vµ l­îng mÉu thÝch hîp nhÊt (mçi c«ng thøc thÝ nghiÖm nh¾c l¹i 3 lÇn). - KÕt qu¶ thÝ nghiÖm. 3.2.1.3.ThÝ nghiÖm 3: ThÝ nghiÖm x¸c ®Þnh hiÖu lùc diÖt mèi cña bµo tö Metarhizium b»ng ph­¬ng ph¸p r¾c bµo tö trùc tiÕp trªn ®Üa petri (l­îng bµo tö Metarhizium tÝnh theo gam). ThÝ nghiÖm ®­îc tiÕn hµnh trªn ®Üa petri víi 100 mèi (90 mèi thî víi 10 Mèi lÝnh): Mçi c«ng thøc nh¾c l¹i 3 lÇn. CT 1 : §èi chøng (kh«ng cho bµo tö) CT 2 : 0,005g bµo tö nÊm Metarhizium (M4, M5) CT 3 : 0,01g bµo tö nÊm Metarhizium (M4, M5) CT 4 : 0,03g bµo tö nÊm Metarhizium (M4, M5) CT 5 : 0,05g bµo tö nÊm Metarhizium (M4, M5) - sau 24 giê b¾t ®Çu ®Õm sè c¸ thÓ mèi chÕt. - sau 10 ngµy tæng kÕt vµ chän ra nång ®é diÖt mèi thÝch hîp. - Yªu cÇu cña thÝ nghiÖm nµy lµ x¸c ®Þnh ®­îc l­îng bµo tö thuÇn khiÕt tÝnh theo (gam) thÝch hîp nhÊt. - kÕt qu¶ thÝ nghiÖm. 3.2.1.4. ThÝ nghiÖm4: x¸c ®Þnh hiÖu lùc diÖt mèi cña bµo tù Metarhizium b»ng ph­¬ng ph¸p l©y nhiÔm trªn m« h×nh hép (mèi sau khi ®· nhuém chÊt Xanh methylen). Ph­¬ng ph¸p nµy lîi dông mét sè tËp tÝnh quan hÖ ®êi sèng x· héi vµ møc tiÕp xóc th­êng xuyªn gi÷a c¸c c¸ thÓ mèi cã ®¼ng cÊp kh¸c nhau trong cïng tæ mèi ®Ó truyÒn bµo tö vµo tæ mèi lµm chÕt tæ mèi. 1. ThÝ nghiÖm. Sè c¸ thÓ ®em thÝ nghiÖm (800 con) + giÊy läc + n­íc 1 2 Sè c¸ thÓ nhiÔm bµo tö Metarhizium (200 con mèi sau khi ®· ®­îc nhuém mµu chÊt Xanh-methylen) + giÊy läc 3 Sè c¸ thÓ ®em thÝ nghiÖm (800 con) + giÊy läc + n­íc 2. §èi chøng. 1 2 Sè c¸ thÓ kh«ng nhiÔm bµo tö (200 con mèi ®· ®­îc nhuém mµu Xanh methylen) + giÊy läc + n­íc 4 1, 3, 4: Hép nhùa mµu tr¾ng, h×nh ch÷ nhËt (20cmx15cm), cã n¾p ®Ëy vµ ®­îc khoan lç ®Ó nèi c¸c èng d©y nh­ h×nh m« t¶. 2: Lµ èng dÉn mµu tr¾ng cã ®­êng kÝnh 0.8cm, chiÒu dµi èng thay ®æi 10cm, 50cm, 100cm, 300cm. Tæng sè c¸ thÓ mèi ®em thÝ nghiÖm cña 2 hép lµ 1000 con (cã thÓ 2000, 5000 con) trong ®ã cã 10% lµ mèi lÝnh, sè c¸ thÓ nhiÔm bµo tö Metarhizium lµ 20% - L­îng bµo tö Metarhizium ®em nhiÔm ®­îc x¸c ®Þnh thÝch hîp nhÊt cã ®ù¬c tõ thÝ nghiÖm 3. Sè lÇn nh¾c l¹i lµ 3 lÇn, lÊy gi¸ trÞ trung b×nh, ®iÒu kiÖn tiÕn hµnh nh­ nhau, quan s¸t, m« t¶ c¸c hiÖn t­îng x¶y ra, x¸c ®Þnh sè ngµy mèi chÕt 100%. 3.2.2. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu: 3.2.2.1. ChuÈn bÞ dông cô vµ m«i tr­êng thÝ nghiÖm * ChuÈn bÞ dông cô - §Üa petri thuû tinh, èng nghiÖm röa s¹ch, ®Ó kh«, gãi b»ng giÊy b¸o ®em khö trïng b»ng ph­¬ng ph¸p nhiÖt kh« (121oC trong 2 giê). - Khö trïng vµ vÖ sinh buång cÊy tr­íc vµ sau khi sö dông. - C¸c dông cô nh­ que cÊy, ®òa thuû tinh... ph¶i khö trïng trªn ngän löa ®Ìn cån tr­íc vµ sau khi cÊy nÊm. - Dông cô ®Ó nhö mèi, b¾t mèi, nu«i mèi… * ChuÈn bÞ m«i tr­êng Sö dông m«i tr­êng Czapek - Dox vµ Sabouraud. M«i tr­êng ®­îc hÊp khö trïng ë 121oC trong 20 phót. M«i tr­êng ®æ ®Üa: M«i tr­êng sau khi khö trïng ®Ó nguéi ®Õn 50 -60oC, bæ sung kh¸ng sinh. L¾c nhÑ b×nh m«i tr­êng ®Ó ®¶m b¶o m«i tr­êng ®ång nhÊt tr­íc khi ®æ ®Üa. ViÖc ®æ ®Üa ®­îc thùc hiÖn trong buång cÊy v« trïng, lÇn l­ît rãt vµo mçi ®Üa petri thuû tinh mét l­îng m«i tr­êng thÝch hîp kho¶ng 20ml/®Üa. M«i tr­êng ch×m: m«i tr­êng Sabouraud, czapek-Dox kh«ng bæ sung agar, dïng ®Ó nu«i cÊy nh©n gièng khi cÊy chuyÓn sang m«i tr­êng xèp. M«i tr­êng lªn men xèp: +CT1: M«i tr­êng 100% c¬m tõ g¹o : +CT2: M«i tr­êng trÊu c¸m (20% trÊu, 80% c¸m tõ g¹o). 3.2.2.2. Ph­¬ng ph¸p x¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, h×nh d¹ng bµo tö, sîi khÝ sinh vµ cuèng ph¸t sinh bµo tö cña c¸c chñng nÊm Metarhizium (M4, M5) - Nu«i vµ quan s¸t khuÈn l¹c cña hai chñng nÊm Metarhizium (M4; M5) trªn m«i tr­êng Czapek-Dox cã hai giai ®o¹n. + Thø nhÊt: CÊy chÊm bµo tö cña hai chñng Metarhizium (M4; M5) lªn ®Üa petri theo dâi vµ quan s¸t ®Æc ®iÓm h×nh th¸i khuÈn l¹c (mµu s¾c, kÝch th­íc, tèc ®é ph¸t triÓn...) cña khuÈn l¹c hai chñng nÊm Metarhizium (M4; M5). + Thø hai: Quan s¸t bµo tö, sîi khÝ sinh cña khuÈn l¹c d­íi kÝnh hiÓn vi ®­îc thùc hiÖn b»ng c¸ch cÊy g¹t bµo tö lªn ®Üa petri. Sau ®ã 4 ngµy c¾m lamen lªn ®Üa petri võa g¹t nghiªng mét gãc 45o so víi mÆt th¹ch, sau 2 ngµy lÊy lamen ®em soi d­íi kÝnh hiÓn vi vµ quan s¸t ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña bµo tö, sîi khÝ sinh cña hai chñng nÊm Metarhizium (M4; M5). - Theo dâi sù sinh tr­ëng, ph¸t triÓn, ph¸t sinh bµo tö vµ ®Õm bµo tö cña nÊm cña hai chñng nÊm Metarhizium (M4; M5) trªn c¸c m«i tr­êng víi c¸c ®iÒu kiÖn ta cÇn x¸c ®Þnh tõ ®ã x¸c ®Þnh m«i tr­êng, thßi gian, l­îng mÉu thÝch hîp. Cã hai ph­¬ng ph¸p ®Õm bµo tö lµ ®Õm trùc tiÕp trªn kÝnh hiÓn vi vµ ®Õm gi¸n tiÕp b»ng ph­¬ng ph¸p pha lo¶ng bµo tö sau ®ã cÊy lªn trªn m«i tr­êng th¹ch ®Æc sau 2 ngµy ®Õm khuÈn l¹c trªn ®Üa petri. + §Õm trùc tiÕp d­íi kÝnh hiÓn vi: sö dông phßng ®Õm hång cÇu (Thoma, Goriaev). Nguyªn t¾c: §Õm sè l­îng bµo tö cã trong mét ®¬n vÞ thÓ tÝch cña phßng ®Õm tõ ®ã suy ra sè l­îng tÕ bµo cã trong 1ml nh©n víi ®é pha lo·ng ®· biÕt sè tÕ bµo trong dÞch ban ®Çu. Phßng ®Õm hång cÇu cã 25 « lín, kho¶ng trèng gi÷a phiÕn kÝnh vµ l¸ kÝnh cã chiÒu cao 0,02 mm, tæng diÖn tÝch lµ 1mm2. Nh­ vËy 1cm3 (1ml) sÏ øng víi 5 x 104 lÇn thÓ tÝch phßng ®Õm. C¸ch tiÕn hµnh: Pha lo·ng vµ cho mÉu vµo phßng ®Õm, kh«ng ®Ó trµn ra ngoµi. §Õm sè l­îng bµo tö cã trong vµi « lín, tÝnh gi¸ trÞ trung b×nh (a). Gäi K lµ hÖ sè pha lo·ng. Sè bµo tö/ml =a x 25 x 5.104 x 1/K + Ph­¬ng ph¸p ®Õm sè khuÈn l¹c trªn ®Üa th¹ch: §Ó x¸c ®Þnh tæng sè tÕ bµo cã trong mét ®¬n vÞ thÓ tÝch ng­êi ta th­êng dïng thuËt ng÷ “®¬n vÞ h×nh thµnh khuÈn l¹c trong mét ®¬n vÞ thÓ tÝch” (CFU/v – Conoly Forming Unit/v). ¦u ®iÓm cña ph­¬ng ph¸p nµy lµ chØ tÕ bµo sèng míi ®­îc ph¸t hiÖn. Muèn t¸ch rêi tÕ bµo cÇn pha lo·ng mÉu kÌm l¾c m¹nh dÞch ®· pha lo·ng. Sau khi thu ®­îc c¸c dÞch ®· pha lo·ng ë c¸c nång ®é kh¸c nhau ta tiÕn hµnh b¾t dÇu tõ èng nghiÖm lo·ng nhÊt cÊy lªn c¸c ®Üa petri v« trïng nhá lªn vµ dµn ®Òu trªn mÆt th¹ch, trªn ®Üa cã ghi ký hiÖu t­¬ng øng víi ®é pha lo·ng sau ®ã ñ ë 25oC trong 5 ngµy. Sau ®ã tiÕn hµnh ®Õm sè khuÈn l¹c trªn mçi ®Üa th¹ch vµ tÝnh kÕt qu¶. Trõ nh÷ng ®Üa th¹ch khuÈn l¹c dÇy ®Æc kh«ng ®Õm ®­îc chØ lÊy c¸c ®Üa khuÈn l¹c cã ®¬n vÞ ®o kho¶ng 30 CFU -300 CFU. Tõ sè khuÈn l¹c trªn ®Üa cã thÓ suy ra sè tÕ bµo (CFU) cã trong mÉu vËt mét c¸ch t­¬ng ®èi. CFU/ml(g) = a x 1/K x1/V a- Sè khuÈn l¹c trung b×nh xuÊt hiÖn trªn c¸c ®Üa cÊy cã cïng nång ®é pha lo·ng. V - ThÓ tÝch pha lo·ng d­îc cÊy g¹t trªn mÆt ®Üa th¹ch. K - §é pha lo·ng cña dÞch cÊy 3.2.2.3. Ph­¬ng ph¸p thu bµo tö vµ thö kh¶ n¨ng diÖt mèi tõ c¸c chñng ®· nu«i cÊy tõ m«i tr­êng xèp. TiÕn hµnh thÝ nghiÖm: Sau 15 ngµy nu«i cÊy trªn c¸c m«i tr­êng xèp lÊy nÊm ra khái c¸c tói ni l«ng vµ ph¬i kh« ë nhiÖt ®é phßng tr¸nh ¸nh n¾ng trùc tiÕp, sau ®ã ®em nghiÒn nhá råi dïng sµng 2-3mm sµng ®i nh÷ng h¹t ®Ó thu ®­îc bµo tö tinh khiÕt. C©n 0.005gam, 0.01gam, 0.03gam, 0.05 vµ ®Üa ®èi chøng bµo tö trªn cho vµo c¸c ®Üa (kÝch th­íc 9 x 1,5 cm) mèi ®· ®Õm s½n (10% mèi lÝnh+ 90% mèi thî) - Hµng ngµy theo dâi vµ ®Õm sè l­îng mèi chÕt trªn mçi ®Üa. Thèng kª sè liÖu ®Ó ®¸nh gi¸ chung. - §¸nh gi¸ vµ chän nång ®é thÝch hîp nhÊt c¸c chñng Metarhizium cã hiÖu lùc diÖt mèi cao vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ nhÊt. 3.2.2.4. Thö hiÖu lùc diÖt mèi qua l©y nhiÔm cña c¸c bµo tö nÊm Metarhizium gi÷a c¸c tæ mèi b»ng m« h×nh h×nh hép. - Ph­¬ng ph¸p l©y nhiÔm lµ mét trong nh÷ng ph­¬ng ph¸p ®­îc nhiÒu c¬ së phßng chèng mèi quÇn thÓ ®ang ®­îc sö dông réng r·i ®Ó xö lý mèi ë n­íc ta hiÖn nay. Ph­¬ng ph¸p nµy lîi dông mét sè tËp tÝnh vµ møc ®é quan hÖ, tiÕp xóc th­êng xuyªn gi÷a c¸c c¸ thÓ mèi cïng hoÆc kh¸c ®¼ng cÊp trong quÇn thÓ mèi ®Ó truyÒn chÊt ®éc tõ mét sè c¸ thÓ sang quÇn thÓ råi lµm chÕt tæ mèi. - Mèi thÝ nghiÖm Coptotemes fomosanus ®­îc lÊy tõ tæ mèi phßng sinh häc ph©n tö – Bé m«n sinh häc øng dông – Khoa c«ng nghÖ sinh häc, ®­a vµo trong c¸c ®Üa petri (kÝch th­íc 9cm x 1,5 cm), ®¸y cã miÕng giÊy läc ®· ®­îc nhuém XanhMethylen nång ®é 35%, cã ®é Èm phï hîp, ®Ó ®¶m b¶o cho ®iÒu kiÖn sèng b×nh th­êng, mçi ®Üa petri cã 100 con mèi trong ®ã 10% lµ mèi thî, trong ®ã cã 2 ®Üa ®èi chøng cßn l¹i lµ c¸c ®Üa cã chÊt Xanhmethylen nhuém lªn giÊy, cø sau kho¶ng thêi gian 1giê, 6 giê, 24giê th× ®Õm sè c¸ thÓ trong ®Üa petri ®· bÞ nhuém mµu (trõ mèi thî). - Sau khi thu ®­îc mèi bÞ nhuém mµu gÇn nh­ hoµn toµn ruét tr­íc, ruét gi÷a vµ ruét sau th× tiÕn hµnh thÝ nghiÖm x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng di chuyÓn cña mèi trªn m« h×nh hép Hép nhùa mµu tr¾ng, h×nh ch÷ nhËt (20cmx15cm), cã n¾p ®Ëy vµ ®­îc khoan lç ®Ó nèi c¸c èng d©y nh­ h×nh m« t¶. Lµ èng dÉn mµu tr¾ng cã ®­êng kÝnh 0.8cm, chiÒu dµi èng thay ®æi 10cm, 50cm, 100cm, 300cm. Tæng sè c¸ thÓ mèi ®em thÝ nghiÖm cña 2 hép lµ 1000 con (cã thÓ 2000, 5000 con) trong ®ã cã 10% lµ mèi lÝnh, sè c¸ thÓ nhiÔm bµo tö Metarhizium lµ 20% - L­îng bµo tö Metarhizium ®em nhiÔm ®­îc x¸c ®Þnh thÝch hîp nhÊt cã ®ù¬c tõ thÝ nghiÖm 3. Sè lÇn nh¾c l¹i lµ 3 lÇn, lÊy gi¸ trÞ trung b×nh, ®iÒu kiÖn tiÕn hµnh nh­ nhau, quan s¸t, m« t¶ c¸c hiÖn t­îng x¶y ra, x¸c ®Þnh thêi gian mèi chÕt 100%. PhÇn IV KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn 4.1. KÕt qu¶ quan s¸t ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña khuÈn l¹c, bµo tö, sîi khÝ sinh và cuèng ph¸t sinh bµo tö cña hai chñng nÊm Metarhizium (M4; M5) Hai chñng nÊm Metarhizium (M4; M5) ®­îc lÊy tõ phßng thÝ nghiÖm vi sinh, Bé m«n sinh häc ph©n tö vµ vi sinh vËt øng dông – Khoa C«ng NghÖ Sinh häc - Tr­êng ®¹i häc N«ng NghiÖp Hµ Néi. TiÕn hµnh quan s¸t mét sè ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, mµu s¾c khuÈn l¹c, d¹ng bµo tö... cña hai chñng nÊm Metarhizium (M4; M5). ThÝ nghiÖm ®­îc tiÕn hµnh trªn m«i tr­êng Czapek – Dox, kÕt qu¶ quan s¸t khuÈn l¹c ®­îc tr×nh bµy ë ®­îc tr×nh bµy ë b¶ng 1 vµ b¶ng 2. H×nh 1: KhuÈn l¹c chñng M4 sau 10 ngµy nu«i cÊy trªn  m«i tr­êng Czapek-Dox H×nh2: Bµo tö sîi khÝ sinh vµ cuèng ph¸t sinh bµo tö chñng M4 sau 6 ngµy nu«i cÊy trªn m«i tr­êng Czapek- Dox TG nu«i cÊy (ngµy) §K khuÈn l¹c (cm) §Æc ®iÓm nu«i cÊy §Æc ®iÓm h×nh th¸i bµo tö trÇn Mµu s¾c mÆt tr­íc khuÈn l¹c mµu s¾c mÆt sau khuÈn l¹c d¹ng mÆt cña khuÈn l¹c h×nh d¹ng cuèng bµo tö bÒ mÆt bµo tö mµu s¾c bµo tö trÇn 2 1,22 Mµu tr¾ng mµu tr¾ng N»m ngang E lÝp MÞn Xanh rªu 4 3,41 gi÷a xanh lôc, xung quanh mµu tr¾ng gi÷a xanh nh¹t xung quanh mµu tr¾ng 6 6,02 gi÷a xanh lôc – xanh nh¹t – mµu tr¾ng gi÷a mµu tr¾ng xanh nh¹t ngoµi mµu tr¾ng 8 7,25 gi÷a xanh lôc – xanh nh¹t – xanh lôc –mµu tr¾ng gi÷a vµng xanh ngoµi mµu vµng xanh 10 8,46 gi÷a xanh lôc – xanh nh¹t – xanh lôc –mµu tr¾ng gi÷a mµu vµng xanh nh¹t xung quanh mµu tr¾ng B¶ng 1: §­êng kÝnh, ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, mµu s¾c khuÈn l¹c vµ bµo tö cña chñng nÊm Metarhizium M4 H×nh 3: KhuÈn l¹c chñng M5 sau 10 ngµy nu«i cÊy trªn  m«i tr­êng Czapek-Dox H×nh 4: Bµo tö, sîi khÝ sinh vµ cuèng ph¸t sinh bµo tö chñng M5 sau 6 ngµy nu«i cÊy trªn m«i tr­êng Czapek-Dox B¶ng 2: §­êng kÝnh, ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, mµu s¾c khuÈn l¹c vµ bµo tö cña chñng nÊm Metarhizium M5 TG nu«i cÊy (ngµy) §K khuÈn l¹c (cm) §Æc ®iÓm nu«i cÊy §Æc ®iÓm h×nh th¸i bµo tö trÇn Mµu s¾c mÆt tr­íc khuÈn l¹c mµu s¾c mÆt sau khuÈn l¹c d¹ng mÆt cña khuÈn l¹c h×nh d¹ng cuèng bµo tö bÒ mÆt bµo tö mµu s¾c bµo tö trÇn 2 1,32 gi÷a xanh nh¹t xung quanh mµu tr¾ng mµu tr¾ng n»m ngang ElÝp mÞn Xanh lôc 4 3,56 gi÷a xanh rªu ®Ëm xung quanh mµu tr¾ng gi÷a vµng xanh xung quanh mµu tr¾ng 6 5,72 mµu xanh lôc xung quanh mµu tr¾ng gi÷a mµu vµng ®Õn vµng xanh ngoµi mµu tr¾ng 8 7,24 xanh lôc ®Õn xanh nh¹t ngoµi cung mµu tr¾ng vµng xanh ®Õn xanh nh¹t ®Õn tr¾ng 10 8,43 xanh lôc xung quanh mµu tr¾ng gi÷a mµu vµng ®Õn vµng xanh ®Õn tr¾ng KÕt qu¶ ë b¶ng 1 vµ b¶ng 2 cho thÊy, hai chñng M4 vµ M5 cã nh÷ng ®Æc ®iÓm gÇn gièng víi nhau vÒ mµu s¾c khuÈn l¹c, mµu s¾c mÆt sau khuÈn l¹c vµ d¹ng mÆt cña khuÈn l¹c. Bµo tö hai chñng cã h×nh d¹ng gièng nhau vµ ®Òu cã bÒ mÆt mÞn, song mµu s¾c cña chóng th× kh¸c nhau, mét chñng mµu xanh rªu (M4) cã c¸c vßng mµu s¾c nh¹t vµ ®Ëm xen kÎ nhau t¹o nªn c¸c vßng trßng ®ång t©m nh­ h×nh vßng trßn n¨m cña gç. Cßn mét chñng mµu xanh lôc (M5) vµ bÒ mÆt cã hÖ sîi nÊm mµu tr¾ng xung quanh khuÈn l¹c. KÝch th­íc khuÈn l¹c ®o sau 10 ngµy nu«i cÊy trªn m«i tr­êng Czapek - Dox cña chñng M4 vµ M5 lµ kh«ng chªnh lÖch nhau ®iÒu ®ã cho thÊy khi nu«i cÊy trªn m«i tr­êng thÝch hîp vµ ë nhiÖt ®é thÝch hîp th× hai chñng nÊm nµy ®Òu ph¸t triÓn tèt. 4.2: Lùa chon m«i tr­êng, thêi gian, l­îng mÉu lªn men thÝch hîp. §Ó thùc hiÖn lªn men kÕt hîp th× ®Çu tiªn chóng ta ph¶i tiÕn hµnh lªn men ch×m hai chñng nÊm trong b×nh thuû tinh vµ nu«i trªn m¸y l¾c víi thêi gian 2 ngµy ë 28oC, 200 vßng/phót sau ®ã dïng pipet 1ml hót l­îng mÉu nh­ nhau cÊy lªn m«i tr­êng xèp. Sau 10 ngµy nu«i cÊy trªn khèi c¬ chÊt ®· thÓ hiÖn sù sinh tr­ëng vµ ph¸t triÓn cña chñng nÊm Metarhizium ë møc nhiÒu vµ rÊt nhiÒu qua mµu s¾c, tõ mµu x¸m cña m«i tr­êng c¬m vµ mµu vµng x¸m cña m«i tr­ßng trÊu c¸m chuyÓn thµnh mµu xanh thÉm vµ xanh lôc. Sau khi lªn mªn xèp trong bãng kÝnh ®­îc 15 ngµy th× ®em ph¬i kh« ë nhiÖt ®é phßng kho¶ng 5 ngµy, sau ®ã dïng sµng ®Ó thu bµo tö d¹ng tinh khiÕt vµ x¸c ®Þnh hµm l­îng bµo tö b»ng c¸ch pha lo·ng råi ®Õm khuÈn l¹c trªn ®Üa petri. KÕt qu¶ ®Õm bµo tö ®­îc x¸c ®inh nh­ sau: B¶ng 3: L­îng bµo tö (bt/g) cña chñng M4, M5 sau lªn men kÕt hîp CT Chñng Ct1 (100% cơm) Ct2 (20% trấu + 80% cám gạo) M4 218 x108 108 x107 M5 225 x108 120 x107 Qua b¶ng 1 cho thÊy c¶ hai chñng M4; M5 ë c«ng thøc 1 cã l­îng bµo tö cao nhÊt trong c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm. VËy m«i tr­êng lªn men kÕt hîp thÝch hîp ®Ó c¸c chñng Metarhizium ph¸t sinh bµo tö lµ 100% c¬m (MT xèp). Sau khi x¸c ®Þnh ®­îc l­îng bµo tö trong 1gam bµo tö tinh khiÕt chóng t«i tiÕn hµnh x¸c ®Þnh m«i tr­êng lªn men ch×m tèt nhÊt, b»ng c¸ch pha lo·ng 1gam bµo tö trong nø¬c v« trïng thµnh 7 lÇn sau ®ã ®ªm nång ®é nhá nhÊt ®em nu«i cÊy trªn m«i tr­êng láng l¾c Czapek-Dox, kÕt qu¶ sau 1 ngµy, 2ngµy, 3ngµy, 4ngµy, 5ngµy nu«i cÊy ®­îc x¸c ®Þnh l­îng bµo tö b»ng c¸ch ®Õm khuÈn l¹c trªn ®Üa th¹ch. KÕt qu¶ b¶ng nh­ sau B¶ng 4: sè l­îng bµo tö sau c¸c ngµy nu«i cÊy. TG (ngµy) Chñng 1 2 3 4 5 M4 78 121 135 107 99 M5 65 109 119 92 89 Qua b¶ng kÕt qu¶ theo dâi ta thÊy thêi gian lªn men ch×m cho hiÖu qu¶ sau 3 ngµy l­îng bµo tö thu ®­îc nhiÒu nhÊt. Sau lªn men kÕt hîp ®Ó x¸c ®Þnh chóng t«i tiÕn hµnh thu vµ ®Õm l­îng bµo tö trªn gam. Thu bµo tö b»ng ph­¬ng ph¸p nghiÒn s¬ bé m«i tr­êng sau ®ã sµng thu bµo tö. §Ó ®Õm bµo tö chóng t«i dïng ph­¬ng ph¸p pha lo·ng ®Õm khuÈn l¹c trªn ®Üa th¹ch. KÕt qu¶ ®Õm bµo tö ®­îc ghi ë b¶ng sau B¶ng 5: L­îng bµo tö (bt/g) khi lªn men kÕt hîp víi l­îng mÉu cÊy kh¸c nhau Chñng §Õm khuÈn l¹c (CFU) = n x 107 CT1 (2%) CT2 (4%) CT3 (6%) CT4 (8%) CT5 (10%) M4 103 155 132 137 146 M5 91 112 132 107 124 Qua b¶ng sau chóng ta thÊy khi cÊy víi c¸c l­îng mÉu kh¸c nhau lªn cïng m«i tr­êng th× sù ph¸t triÓn cña c¶ hai chñng nÊm Metarhizium kh«ng kh¸c nhau lµ mÊy. Nghi· lµ bµo tö cña hai chñng Metarihizium M4, M5 ph¸t sinh trªn c¸c c«ng thøc lµ kh«ng chªnh lÖch nhau mÊy. Nh­ng víi chñng M4 th× ë l­îng mÉu cÊy 4% th× bµo tö ph¸t triÓn nhiÒu nhÊt (155), chñng M5 th× ë l­îng mÉu cÊy 6% th× bµo tö ph¸t triÓn nhiÒu nhÊt (132). VËy l­îng mÉu cÊy thÝch hîp tõ m«i tr­êng lªn men ch×m sang m«i tr­êng lªn men xèp thÝch hîp cña chñng M4 lµ 4% , cña chñng M5 lµ 6%. 4.5: Thö kh¶ n¨ng diÖt mèi trùc tiÕp cña bµo tö 2 chñng nÊm Metarhizium (M4; M5) sau khi lªn men kÕt hîp. Sau khi x¸c ®Þnh ®­îc quy tr×nh lªn men kÕt hîp cho hiÖu qu¶ cao th× tiÕn hµnh sµng läc vµ thu bµo tö ®Ó ®­a vµo thö nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm vµ trªn thùc tÕ. TiÕn hµnh thö trªn ®Üa petri nhùa víi sè l­îng 100 con (90 mèi thî vµ 10 mèi lÝnh) víi c¸c nång ®é nh­ trªn. KÕt qu¶ t×m hiÓu, theo dâi nh­ b¶ng 3: B¶ng 6: Tû lÖ % mèi chÕt theo thêi gian r¾c bµo tö M4 C«ng thøc TØ lÖ % mèi chÕt theo thêi gian (ngµy) 1 2 3 4 5 6 CT1(§C) 0.50 0.75 2.00 2.75 2.75 4.00 CT2 1.75 4.25 7.50 13.25 19.50 29.50 CT3 3.00 14.75 26.25 39.25 56.75 81.50 CT4 20.00 41.75 69.50 86.75 98.25 100.00 CT5 37.50 76.00 94.25 100.00 B¶ng7 :TØ lÖ mèi chÕt theo thêi gian r¾c bµo tö chñng M5 C«ng thøc TØ lÖ % mèi chÕt theo thêi gian (ngµy) 1 2 3 4 5 6 CT1(§C) 0.00 0.25 1.50 2.75 3.25 3.50 CT2 1.00 2.00 3.50 4.00 7.50 13.00 CT3 1.75 13.25 18.75 36.00 58.00 83.50 CT4 20.25 38.75 57.25 79.00 93.25 98.75 CT5 36.75 58.75 86.25 99.50 100.00 \Theo dâi c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm cña c¶ hai chñng nÊm Metarhizium M4, M5 cho thÊy c¸c c«ng thøc kh¸c nhau tØ lÖ mèi chÕt còng kh¸c nhau. CT1 (§/C) tØ lÖ mèi chÕt kh«ng ®¸ng kÓ, ®a phÇn mèi sèng vµ di chuyÓn nhanh nhÑn, ë c¸c CT ta thÊy tØ lÖ mèi chÕt t¨ng dÇn theo l­îng bµo tö cô thÓ CT5 l­îng bµo tö cho vµo lín nhÊt tØ lÖ mèi chÕt ngµy ®Çu tiªn 30%. TØ lÖ mèi chÕt tØ lÖ thuËn víi thêi gian thÝ ngiÖm. Theo dâi kh¶ n¨ng diÖt mèi cña hai chñng hai chñng M4 vµ M5 ë cïng l­îng bµo tö ®em thÝ nghiÖm th× ta thÊy tØ lÖ % mèi chÕt cña M4 g©y chÕt nhiÒu h¬n M5 , ë CT5 chñng M4 tØ lÖ mèi chÕt hoµn toµn sau 4 ngµy, chñng M5 tØ lÖ mèi chÕt hoµn toµn sau 5 ngµy. Sau khi x¸c ®Þnh ®­îc kh¶ n¨ng diÖt mèi cña chñng M4 h¬n chñng M5 . Chóng t«i ®· tiÕn hµnh thö hai chñng nÊm chñng M4 víi nång ®é 0.04g víi sè l­îng c¸ thÓ kh¸c nhau cô thÓ kÕt qu¶ nh­ sau: B¶ng 8: TØ lÖ % mèi chÕt theo thêi gian khi r¾c bµo tö cña chñng nÊm M4 cho c¸c møc c¸c thÓ kh¸c nhau. Sè c¸ thÓ (Con) Tû lÖ % mèi chÕt theo thêi gian (ngµy) 1 2 3 4 5 6 100 82 87 93 100 200 53 73 87 91 100 300 23 39 72 83 95 100 Nh­ vËy qua b¶ng 3, b¶ng 4, b¶ng 5 ta thÊy nång ®é diÖt mèi cao lµ CT5 (0.05g) tuy nhiªn cã thÓ dïng nång ®é bµo tö 0.04g v× kÕt qu¶ chªnh lÖch kh«ng nhiÒu khi r¾c trªn 100 c¸ thÓ, thêi gian cã kÐo dµi h¬n nh­ng ®Ó tÝt kiÖm vµ ®¶m b¶o lîi nhuËn kinh tÓ th× trong thùc tÕ cã thÓ ¸p dông nång ®é 0.04g bµo tö/200 c¸ thÓ ®Ó diÖt tæ mèi. V× vËy chóng t«i quyÕt ®Þnh chän møc nång ®é nµy ®Ó thö nghiÖm kh¶ n¨ng diÖt mèi qua l©y nhiÔm cña bµo tö Metarhizium trªn m« h×nh hép. 4.6. Thö kh¶ n¨ng diÖt mèi qua l©y nhiÔm trªn m« h×nh hép cña bµo tö Metarhizium M4. Sau khi x¸c ®Þnh ®­îc kh¶ n¨ng diÖt mèi cña chñng M4 h¬n chñng M5 vµ nång ®é bµo tö 0.04/200 c¸ thÓ. Chóng t«i ®· tiÕn hµnh thö chñng nÊm chñng M4 víi nång ®é 0.04g víi sè l­îng c¸ thÓ kh¸c nhau cô thÓ kÕt qu¶ nh­ sau. §Ó cã thÓ x¸c ®Þnh ®­îc kh¶ n¨ng diÖt mèi mét râ rµng nhÊt chóng t«i ®· tiÕn hµnh thÝ nghiÖm ë nh÷ng møc ®é c¸ thÓ kh¸c nhau, ®é dµi èng dÉn kh¸c nhau cô thÓ nh­ sau. ThÝ nghiÖm x¸c ®Þnh hiÖu lùc diÖt mèi cña bµo tö M4 ®é dµi èng nèi 10cm, víi sè l­îng c¸ thÓ kh¸c nhau. KÕt qu¶ theo dâi nh­ b¶ng sau: B¶ng 9: KÕt qu¶ trªn m« h×nh hép STT Tæng sè c¸ thÓ (con) Sè c¸ thÓ nhiÔm BT (con) ChiÒu dµi èng nèi (cm) TG mèi chÕt (ngµy) 100% §èi chøng 1 1000 200 10 11 Mèi sèng vµ ho¹t ®éng b×nh th­êng 2 3000 200 10 23 3 5000 200 10 28 V× ®iÒu kiÖn m« h×nh thÝ nghiÖm kh«ng thÓ theo dâi ®­îc sè c¸ thÓ mèi chÕt theo tõng ngµy, mµ chØ theo dâi x¸c ®Þnh sè ngµy mèi chÕt 100%. Sau khi r¾c chÕ phÈm nÊm, mèi ë l« thÝ nghiÖm vµ l« ®èi chøng ®Òu ho¹t ®éng tèt, cã nhiÒu mèi trªn hai ®­êng th«ng nhau. Sau vµi ngµy, mèi ë l« thÝ nghiÖm b¾t ®Çu di chuyÓn chËm ch¹p vµ ®i l¹i Ýt h¬n qua èng nèi, sè l­îng mèi chÕt t¨ng dÇn theo thêi gian cho ®Õn khi ®¹t 100%. L« ®èi chøng theo dâi trong 30 ngµy, ta thÊy tû lÖ mèi chÕt rÊt Ýt, mèi hoµn toµn khoÎ m¹nh, ho¹t ®éng vµ l­u th«ng trªn ®­êng èng nèi b×nh th­êng. ThÝ nghiÖm x¸c ®Þnh hiÖu lùc diÖt mèi cña bµo tö M4 ®é dµi èng nèi 10cm, 50cm, 100cm víi sè l­îng c¸ thÓ 1000 con trong ®ã 200 c¸ thÓ ®· nhuém mµu ®· nhiÔm bµo tö, kÕt qu¶ theo dâi nh­ sau: B¶ng 10: KÕt qu¶ trªn m« h×nh hép khi nhuém c¸ thÓ mèi stt Tæng sè c¸ thÓ (con) Sè c¸ thÓ nhiÔm bao tö (con) ChiÒu dµi èng nèi (cm) TG mèi chÕt (ngµy) 100% §èi chøng 1 1000 200 10 10 Mèi sèng vµ ho¹t ®éng b×nh th­êng 2 1000 200 50 24 3 1000 200 100 31 Nh­ vËy, kÕt qu¶ theo dâi ta thÊy mèi cã thÓ mang vi nÊm tõ hép nµy qua èng nèi sang hép kia ®Ó truyÒn t¸c nh©n g©y bÖnh lµ bµo tö nÊm Metarhizium cho c¸c c¸ thÓ mèi. Qua b¶ng 6 ta thÊy cïng ®iÒu kiÖn thÝ nghiÖm, khi sè l­îng mèi ®em thÝ nghiÖm t¨ng lªn th× thêi gian mèi chÕt 100% còng t¨ng lªn. Qua b¶ng 7 ta thÊy sè kh¸c ®iÒu kiÖn thÝ nghiÖm th× kh¶ n¨ng diÖt mèi tØ lÖ thuËn víi chiÒu dµi èng nèi. Tõ ®ã ta rót ra kÕt luËn lµ sè l­îng c¸ thÓ cña tæ mèi vµ mèi nhiÔm bµo tö, nÕu sè c¸ thÓ nhiÔm cµng lín th× kh¶ n¨ng diÖt mèi cµng nhanh. Vµ yÕu tè kho¶ng c¸ch lµ rÊt quan träng ®èi víi tèc ®é l©y truyÒn vµ g©y bÖnh trong ®µn mèi, nÕu kho¶ng c¸ch cµng ng¾n th× kh¶ n¨ng l©y nhiÔm cµng cao tèc ®é diÖt mèi cµng nhanh vµ ng­îc l¹i. PhÇn VKÕt luËn vµ ®Ò nghÞ 5.1. KÕt luËn 1. Lùa chän ®­îc quy tr×nh lªn men kÕt hîp thÝch hîp cho sù ph¸t sinh bµo tö cña hai chñng nÊm Metarhizium (M4; M5) lµ: + M«i tr­êng lªn men kÕt hîp thÝch hîp lµ: M«i tr­êng lªn men ch×m (Czapek-Dox) vµ m«i tr­êng lªn men xèp (100% c¬m tõ g¹o). + Thêi gian lªn men ch×m thÝch hîp cho c¶ hai chñng nÊm Metarhizium (M4, M5) lµ 3 ngµy. + L­îng mÉu thÝch hîp khi cÊy tõ m«i tr­êng lªn men ch×m sang m«i tr­êng lªn men xèp: Cña chñng M4 lµ 4%, cña chñng M5 lµ 6% (4% vµ 6% lµ l­îng mÉu cÊy tõ m«i tr­êng lªn men ch×m sang m«i tr­êng lªn men xèp). 2. Thö kh¶ n¨ng diÖt mèi cña bµo tö hai chñng nÊm Metarhizium th× thÊy bµo tö chñng M4 cã kh¶ n¨ng diÖt mèi cao h¬n bµo tö chñng M5. Bµo tö chñng M4 mèi chÕt 100% sau 4 ngµy, bµo tö chñng M5 mèi chÕt 100% sau 5 ngµy 3. X¸c ®Þnh kh¶ n¨ng diÖt mèi cña bµo tö hai chñng nÊm Metarhizium qua l©y nhiÔm. - Khi lây nhiễm qua mô hình hộp ta thấy khi số lượng cá thể mối nhiễm bào tử càng lớn thì khả năng diệt mối càng nhanh. chiều dài ống nối không thay đổi, số lượng cá thể tăng dần thì thời gian mối chết tỉ lệ thuận với số lượng mối, số lượng mối tăng lên 2 lần thời gian mối chết 100% là tăng thêm 12 ngày, nếu lượng mối tăng lên 5 lần thì thời gian mối chết tăng 16 ngày. - Trong điều kiện số lượng cá thể không thay đổi thì thời gian mà mối chết tỉ lệ thuận với chiều dài ống nối. Khi tăng ống nối dài 5 lần thì thời gian mối chết 100% tăng thêm 15 ngày, khi tăng ống nối dài 10 lần thì thời gian gây chết 100% tăng thêm 22 ngày 5.2. §Ò nghÞ Sau khi thùc hiÖn ®Ò tµi, ®Ó ®Ò tµi ®­îc hoµn thiÖn h¬n t«i cã mét sè ®Ò nghÞ sau: 1. CÇn nghiªn cøu thªm quy tr×nh thu håi vµ b¶o qu¶n chÕ phÈm sau khi lªn men ®Ó cã thÓ ®­a ra s¶n xuÊt chªt phÈm vi nÊm trªn quy m« c«ng nghiÖp. 2. TiÕn hµnh ®¸nh gi¸ vµ thö hiÖu lùc cña bµo tö nÊm Metarhizium trªn mét sè lo¹i c«n trïng g©y h¹i kh¸c: s©u xanh, s©u t¬, ch©u chÊu, cµo cµo...®Ó më réng ph¹m vi øng dông cña lo¹i vi nÊm nµy. 3. CÇn cã nh÷ng nghiªm cøu s©u h¬n vµ s¸t thùc h¬n ®èi víi mèi nh­ lµ sè l­îng c¸ thÓ mèi lín h¬n, v× khi ®­a ra ngoµi thùc tÕ sè l­îng mèi lín h¬n, kh¶ n¨ng dÝnh b¸m cña bµo tö trªn c¬ mèi, sè l­îng c¸ thÓ sÏ nhiÔm bµo tö. 4. C¬ chÕ g©y chÕt cña bµo tö, c¬ chÕ l©y nhiÔm gi÷a c¸c c¸ thÓ nhiÔm bµo tö vµ nh÷ng c¸ thÓ kh«ng nhiÔm trong quÇn thÓ. PhÇn VI. Tµi liÖu tham kh¶o Tµi liÖu TiÕng ViÖt 1. Chu ThÞ Th¬m, Phan ThÞ Lµi, NguyÔn V¨n Tã (2006). Ph­¬ng ph¸p phßng chèng mèi. NXB Lao ®éng Hµ Néi. 2. NguyÔn D­¬ng Khuª vµ céng t¸c viªn. Thö nghiÖm dïng vi nÊm Metarhizium cho phßng trõ mèi nhµ. T¹p chÝ N«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn 3. NguyÔn §øc Kh¶m (1976). Mèi ë miÒn B¾c ViÖt Nam. NXB Khoa häc vµ kü thuËt Hµ Néi. 4. NguyÔn L©n Dòng (1981). Sö dông vi sinh vËt ®Ó phßng trõ s©u h¹i c©y trång. NXB Khoa häc vµ kü thuËt Hµ Néi. 5. Ph¹m ThÞ Thuú (1990-1995). §¸nh gi¸ hiÖu lùc cña chÕ phÈm nÊm Beauveria vµ Metarhizium trõ mét sè s©u h¹i n«ng nghiÖp. TuyÓn tËp c«ng tr×nh nghiªn cøu biÖn ph¸p sinh häc phßng trõ dÞch h¹i c©y trång n«ng nghiÖp. NXB N«ng nghiÖp. 6. Ph¹m ThÞ Thuú vµ céng sù (1996-2000). Thµnh phÇn ký sinh vµ thiªn ®Þch cã Ých trªn ch©u chÊu vµ nghiªn cøu øng dông chÕ phÈm nÊm Metarhizium ®Ó phßng trõ ch©u chÊu h¹i c©y trång l©m nghiÖp ë ViÖt Nam. 7. Ph¹m ThÞ Thuú, TrÇn Thanh Th¸p (3/1997). Kh¶o nghiÖm chÕ phÈm nÊm Bevauria basiana Vuill vµ nÊm Metarhizium Sorok ®Ó phßng trõ s©u ®o xanh. T¹p chÝ B¶o vÖ Thùc vËt sè 153. 8. TrÞnh V¨n H¹nh, Vâ Thu HiÒn, Phan Träng NhËt (2001). Nghiªn cøu kh¶ n¨ng g©y chÕt loµi mèi Coptotermes formosanus bëi bµo tö mét sè chñng Metarhizium. TuyÓn tËp kÕt qu¶ khoa häc vµ c«ng nghÖ 1999 - 2000. NXB N«ng nghiÖp. 9. Ph¹m ThÞ Thuú vµ céng sù (1991-1995). Nghiªn cøu c«ng nghÖ s¶n xuÊt vµ øng dông chÕ phÈm nÊm Beauveria va Metarhizium ®Ó phßng trõ mét sè s©u h¹i c©y trång. TuyÓn tËp c«ng tr×nh nghiªn cøu B¶o vÖ thùc vËt. NXB N«ng nghiÖp. 10. TrÞnh V¨n H¹nh, Vâ Thu HiÒn, Phan Träng NhËt (2001). Nghiªn cøu kh¶ n¨ng l©y nhiÔm cña bµo tö Metarhizium ®èi víi loµi mèi Coptotermes formosanus. TuyÓn tËp kÕt qu¶ khoa häc vµ c«ng nghÖ 1999 - 2000. NXB N«ng nghiÖp. 11. Vò V¨n TuyÓn (1982). Mèi h¹i ®ª ®Ëp, hå chøa n­íc ë ViÖt Nam vµ biÖn ph¸p phßng trõ. LuËn ¸n Phã tiÕn sÜ sinh häc Hµ Néi. 12. Ph¹m B×nh QuyÒn (1994). Sinh th¸i häc c«n trïng. NXB Gi¸o dôc 6.2. Tµi liÖu TiÕng Anh 13. Barry H. Strack (1999). Biology control of termites by the Fungal Entomophthogen Metarhizium anisopliae Uban Entomology laboratory. 14. Gams and Rozsypal (1999). The effect Metarhizium (Mestch) Sorokin. 15. Milner, R. T, J. A. Staples., T. R. Hartley, G. G Lutton., F. Drive and J. A .L.Watson (1998). Occuren of Metarhizium anisopliae innest and feeding sites of Autralian termite. Mycol. Res.10292:216_220. 16. Suzukiw. J(2000). The Formosanus termites for Agricultural research 46: 4 - 9. 17. Thomas G. Shelton (1997). Formosanus subterranean termitees. Grachnate research assistant Auburn University. 18. Smithson S.L., Paterson I.C., Bailey A.M., Screen S.E., Cobb B., Hunt B.A., Charnley A.K.,Cooper R.M., Clarkson J.M (1995). Cloning and characterisation of a gene encoding a cuticle-degrading protease from the insect pathogenic fungus Metarhizium anisopliae. Gene; Tập 166; Trang 161-165. 19. Pei Yan, Ji Zhixia, Yang Xingyong (2000). Purification and characterization of cuticle-degrading protease from entomopathogenic fungus, Metarhizium anisopliae. Acta microbiologica sinica; Tập 40; Số 3; Trang 311-317. 20. Thomas G. Shelton (1997). Formosanus subterranean termitees. Grachnate research assistant Auburn University.