Đề tài Nghiên cứu diệt trừ rầy nâu bằng phương pháp không sử dụng thuốc trừ sâu nhằm bảo vệ môi trường - Vũ Mạnh Cường

LÔØI MÔÛ ÑAÀU Khí haäu nöôùc ta coù nhieàu thuaän lôïi ñeå phaùt trieån saûn xuaát Noâng nghieäp, song cuõng taïo ñieàu kieän toát ñeå saâu haïi phaùt sinh, phaùt trieån vaø phaù haïi nghieäm troïng. Theo FAO (1999), haèng naêm treân theá giôùi möùc toån thaát veà löông thöïc trung bình töø 6 - 10%. ÔÛ Vieät Nam, möùc toån thaát naøy töø 8 -15%, rieâng ôû Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long vaøo khoaûng 18%. Trong ñoù, loaøi raày naâu laø moät trong nhöõng loaøi saâu haïi khoâng nhöõng tröïc tieáp laøm thieät haïi veà soá löôïng noâng saûn, laøm giaûm chaát löôïng cuûa caây luùa, giaûm giaù trò thöông phaåm, maø coøn laø nguyeân nhaân aûnh höôûng ñôøi soáng söùc khoûe cuûa ngöôøi noâng daân vaø gaây ra nhöõng thieät haïi veà moâi tröôøng. Do ñoù, vieäc phoøng tröø raày naâu gaây haïi cho noâng saûn laø moät coâng taùc quan troïng trong saûn xuaát Noâng nghieäp. Vaø coâng taùc naøy seõ thöïc hieän toát hôn, hieäu quaû hôn khi coù ñöôïc nhöõng hieåu bieát veà thaønh phaåm, ñaëc tính sinh hoïc cuûa noù. Ñeå dieät tröø saâu haïi ñaëc bieät laø loaøi raày naâu gaây haïi ôû luùa, ngöôøi noâng daân ñaõ phaûi boû ra moät khoaûng chi phí ñaùng keå ñeå mua caùc loaïi hoùa chaát baûo veä thöïc vaät ñeå dieät tröø saâu haïi nhöng hieäu quaû khoâng cao maø coøn gaây laõng phí veà tieàn baïc vaø thôøi gian. Beân caïnh ñoù, dö löôïng cuûa thuoác baûo veä thöïc vaät ñaõ gaây ra nhöõng toån haïi vaø aûnh höôûng tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp ñeán söùc khoûe ngöôøi daân vaø moâi tröôøng sinh thaùi. Töø nhöõng lyù do treân, em tieán haønh laøm ñoà aùn toát nghieäp: “Nghieân cöùu dieät tröø raày naâu baèng phöông phaùp khoâng söû duïng thuoác tröø saâu nhaèm baûo veä moâi tröôøng”, nhaèm muïc ñích naâng cao hieäu quaû dieät tröø raày naâu maø khoâng gaây oâ nhieãm moâi tröôøng vaø aûnh höôûng ñeán söùc khoûe con ngöôøi, vôùi moät thieát bò döôïc goïi laø “Maùy baét raày naâu”, söû duïng aùnh saùng ñeøn vaø quaït huùt. CHÖÔNG 1. MÔÛ ÑAÀU 1.1. ÑAËT VAÁN ÑEÀ Nöôùc ta laø nöôùc ñang phaùt trieån, NN ñöôïc xem laø yeáu toá chính cho söï phaùt trieån, nhaát laø vieäc giaûi quyeát löông thöïc. Hieän nay veà cô baûn nöôùc ta vaãn laø nöôùc NN gaàn 80% daân soá vaø 70% löïc löôïng lao ñoäng taäp trung ôû noâng thoân laø chuû yeáu vaø phoå bieán laø saûn xuaát NN. Vì vaäy, NN ñoùng vai troø chuû yeáu trong vieäc cung caáp löông thöïc cho moät daân soá ñang gia taêng. Töø cuoäc caùch maïng xanh vieäc söû duïng caùc gioáng caây troàng ñi ñoâi vôùi phaân hoùa hoïc, hoùa chaát BVTV, thuûy lôïi hoùa vaø cô giôùi hoùa ñöôïc xem laø caùc yeáu toá khoâng theå thieáu ñöôïc cho moät neàn NN hieän ñaïi. Vieäc söû duïng hoùa chaát, ñoäc canh gioáng, cô giôùi gioáng vôùi muïc ñích laø tieâu dieät caùc loaøi saâu haïi trong nhöõng naêm gaàn ñaây ñaõ mang laïi nhöõng haäu quaû tieâu cöïc: gaây toån haïi ñeán moâi tröôøng (xoùi moøn ñaát, suy giaûm ñoä phì cuûa ñaát, oâ nhieãm ñaát vaø nguoàn nöôùc…) aûnh höôûng ñeán söùc khoûe cuûa ngöôøi noâng daân vaø ngöôøi tieâu duøng, dòch beänh boäc phaùt, giaù thaønh saûn xuaát cao… ñieàu naøy daãn ñeán lo ngaïi raèng seõ coù aûnh höôûng khoâng toát ñeán söï phaùt trieån cuûa ngaønh saûn xuaát löông thöïc trong ñoù coù saûn xuaát luùa. Ñeå coù bieän phaùp dieät tröø saâu haïi hieäu quaû cao hôn maø khoâng phaûi söû duïng caùc loaïi thuoác BVTV hay cô giôùi hoùa, ñoäng canh hoùa gioáng caây troàng nhaèm baûo veä moâi tröôøng maø giaù thaønh cuõng reû hôn. Ñeå giaûi quyeát ñöôïc nhöõng vaán ñeà khoù khaên treân, em tieán haønh laøm ñoà aùn toát nghieäp “Nghieân cöùu dieät tröø raày naâu baèng phöông phaùp khoâng söû duïng thuoác tröø saâu nhaèm baûo veä moâi tröôøng” vôùi muïc ñích laø tieâu dieät saâu haïi ñaëc bieät laø raày naâu gaây haïi ôû luùa vôùi moät thieát bò dieät raày khoâng nhöõng hieäu quaû maø coøn ñem laïi nhöõng lôïi ích khaùc nöõa cho ngöôøi noâng daân. 1.2. MUÏC ÑÍCH CUÛA ÑEÀ TAØI Ñaùnh giaù möùc ñoä aûnh höôûng cuûa caùc loaøi saâu haïi ñoái vôùi NS VN vaø aûnh höôûng cuûa thuoác hoùa hoïc BVTV ñoái vôùi caây troàng vaø heä sinh thaùi. Treân cô sôû ñaùnh giaù ñoù, ñeà xuaát caùc bieän phaùp phoøng tröø saâu beänh döôùi taùc ñoäng tröïc tieáp hay giaùn tieáp cuûa caùc loaïi hoùa chaát BVTV. 1.3. NOÄI DUNG NGHIEÂN CÖÙU Toång hôïp taøi lieäu veà coân truøng, ñaëc bieät laø loaøi raày naâu. AÛnh höôûng tröïc tieáp vaø giaùn tieáp cuûa thuoác hoùa hoïc BVTV ñoái vôùi caây troàng (caây luùa) vaø moâi tröôøng sinh thaùi taïi ñoù. Tieán haønh tìm hieåu, ñöa ra caùc bieän phaùp thích hôïp ñeå phoøng tröø saâu haïi. Tính toaùn chi phí cho heä thoáng dieät tröø saâu haïi nhaèm baûo veä moâi tröôøng vaø naâng cao hieäu quaû cho phaùt trieån NN. 1.4. YEÂU CAÀU CUÛA ÑEÀ TAØI Ñaùnh giaù ñöôïc aûnh höôûng cuûa saâu haïi leân caây troàng. Ñöa ra caùc bieän phaùp höõu hieäu ñeå phoøng tröø coân truøng gaây haïi cho caây troàng, ñaëc bieät laø bieän phaùp phoøng tröø raày naâu. Tìm hieåu vaø tính toaùn chi phí cho thieát bò dieät tröø raày naâu ôû luùa. 1.5. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU 1.5.1. Phöông phaùp luaän Ngaønh NN coù vò trí vaø vai troø voâ cuøng quan troïng. Phaùt trieån NN vaø noâng thoân ñöôïc coi laø cô sôû ñeå phaùt trieån kinh teá, thöïc hieän coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa. Vì theá, khi nghieân cöùu ñaùnh giaù taùc ñoäng aûnh höôûng cuûa coân truøng ñeán hoaït ñoäng NN thì caàn phaûi hieåu roõ caùc nguyeân nhaân cuõng nhö caùc yeáu toá cuï theå taùc ñoäng ñeán moâi tröôøng taïi vuøng ñoù. Caùc chaát hoùa hoïc BVTV maø ngöôøi noâng daân söû duïng khi dieät tröø saâu beänh gaây ra OÂNMT vaø chaát oâ nhieãm ñoù seõ laøm OÂNMT ñaát vaø nöôùc taïi khu vöïc ñoù. Do ñoù caàn phaûi coù nhöõng bieän phaùp nghieân cöùu thích hôïp ñeå haïn cheá vieäc söû duïng caùc loaïi hoùa chaát ñoù. Ñoái vôùi vuøng nghieân cöùu thì coù nhöõng ñaëc thuø rieâng, chaúng haïn nôi ñaây laø nôi sinh soáng cuûa caùc loaøi saâu beänh, NN chöa phaùt trieån, vì theá khi ñaùnh giaù chaát löôïng NS taïi ñaây thì caàn laøm roõ caùc vaán ñeà trong phaàn noäi dung nghieân cöùu. 1.5.2. Phöông phaùp cuï theå Thu thaäp taøi lieäu : Caùc taøi lieäu cuûa caùc taùc giaû ñaõ thöïc hieän tröôùc ñaây veà caùc loaøi coân truøng. Caùc soá lieäu veà thieät haïi cho NS cuûa caùc loaøi saâu haïi trong quaù trình baûo quaûn. Caùc taøi lieäu veà caùc caên beänh do coân truøng gaây ra ñoái vôùi caây troàng. Caùc bieän phaùp ñaõ ñöôïc thöïc hieän ñeå phoøng tröø saâu beänh nhö bieän phaùp toång hôïp (IPM). Ñieàu tra khaûo saùt thöïc ñòa : Ñieàu tra 1 maãu luùa duøng bao nhieâu kg TTS bình quaân trong moät vuï muøa. Ñieàu tra aûnh höôûng xaáu cuûa TTS ñoái vôùi moâi tröôøng nöôùc, moâi tröôøng khoâng khí, heä sinh thaùi vaø moâi tröôøng. Ñieàu tra thoùi quen söû duïng TTS vaø vaán ñeà an toaøn trong sinh hoaït khi coù TTS. Phaân tích, ñaùnh giaù vaø toång hôïp taøi lieäu : Treân cô sôû caùc taøi lieäu thu thaäp ñöôïc, caùc taøi lieäu ñieàu tra khaûo saùt, caùc taøi lieäu ñaõ qua xöû lyù, ta tieán haønh phaân tích vaø toång hôïp laïi töø ñoù ñöa ra nhöõng taùc ñoäng aûnh höôûng cuûa coân truøng ñeán chaát löôïng caây troàng cuûa nöôùc ta vaø coù bieän phaùp phoøng tröø hieäu quaû nhaát. 1.6. ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ PHAÏM VI NGHIEÂN CÖÙU 1.6.1. Ñoái töôïng nghieân cöùu Caùc loaøi coân truøng, ñaëc bieät laø loaøi raày naâu gaây haïi cho caây troàng nhaèm baûo veä moâi tröôøng. Caùc hoaït ñoäng saûn xuaát löông thöïc vaø phaùt trieån NN treân vuøng nghieân cöùu. 1.6.2. Phaïm vi nghieân cöùu Veà khoâng gian: taäp trung vaøo nghieân cöùu caùc loaøi coân truøng gaây haïi cho caây troàng vaø caùc bieäp phaùp toång hôïp (IMP) ñeå dieät tröø saâu beänh cho NN. Veà thôøi gian: töø 01/10/2006 - 27/12/2006 1.6.3. Caáu truùc cuûa Ñoà aùn toát nghieäp Goàm 6 chöông: Chöông 1. Môû ñaàu. Chöông 2. Toång quan veà söû duïng hoùa chaát BVTV trong NN. Chöông 3: Toång quan veà coân truøng. Chöông 4. Toång quan veà raày naâu. Chöông 5. Ñeà xuaát bieän phaùp xöû lyù raày naâu baèng maùy baét raày. Chöông 6. Keát luaän vaø kieán nghò. CHÖÔNG 2. TOÅNG QUAN VEÀ SÖÛ DUÏNG HOÙA CHAÁT BAÛO VEÄ THÖÏC VAÄT TRONG NOÂNG NGHIEÄP 2.1. GIÔÙI THIEÄU Haøng naêm trong saûn xuaát NN ôû nöôùc ta vaø caùc nöôùc treân theá giôùi, caùc saâu haïi laø moái ñe doïa lôùn vaø khoâng ñöôïc phoøng tröø toát thì chuùng coù theå gaây toån thaát nghieâm troïng veà naêng suaát caây troàng vaø chaát löôïng NS. Nhöõng thieät haïi do caùc loaïi saâu haïi gaây ra ñoái vôùi caây troàng treân ñoàng ruoäng coù theå laøm giaûm töø 20 - 25% vaø coù khi leân ñeán 50%. Chuùng ta ñaõ aùp duïng nhieàu bieän phaùp khaùc nhau nhö bieän phaùp kyõ thuaät canh taùc, duøng thuoác BVTV, … laø nhöõng bieän phaùp phoøng tröø saâu beänh hieäu quaû vaø quyeát ñònh ñeán naêng suaát caây troàng vaø chaát löôïng NS. Hoùa chaát BVTV ñöôïc söû duïng roäng raõi ôû nöôùc ta vaøo nhöõng naêm 1960 ñeå tieâu dieät saân beänh vaø nhaèm muïc ñích baûo veä muøa maøng. Cho ñeán nay, hoùa chaát BVTV gaén lieàn vôùi tieán boä saûn xuaát coâng nghieäp töø quy moâ, soá löôïng, chuûng loaïi coù chieàu höôùng ngaøy caøng taêng. ÔÛ nöôùc ta ñaõ coù hôn 100 loaïi thuoác ñöôïc ñaêng kyù söû duïng, caùc loaïi thuoác naøy ñöôïc nhaäp töø nöôùc ngoaøi vaø cuõng ñöôïc saûn xuaát taïi VN. Hoùa chaát BVTV coù maët tích cöïc laø tieâu dieät caùc sinh vaät gaây haïi cho caây troàng, baûo veä saûn xuaát hoùa chaát BVTV, beân caïnh ñoù coøn gaây nhieàu haäu quaû nghieâm troïng: phaù vôõ quaàn theå sinh vaät treân ñoàng ruoäng, tieâu dieät saâu boï coù ích (thieân ñòch), tieâu dieät toâm caù, … Phaàn toàn dö cuûa hoùa chaát BVTV treân caùc saûn phaåm NN, rôi xuoáng nöôùc beà maët ngaám vaøo ñaát, di chuyeån vaøo nöôùc ngaàm, phaùt taùn theo gioù gaây ra OÂNMT. Thuoác BVTV ñöïôc xem nhö laø caùc yeáu toá baûo veä caây hoaëc nhöõng saûn phaåm baûo veä muøa maøng laø nhöõng chaát ñöôïc taïo ra ñeå choáng laïi vaø tieâu dieät loaøi gaây haïi hoaëc caùc vaät mang maàm beänh virut, vi khuaån. Song laø caùc chaát duøng ñeå ñaáu tranh vôùi caùc loaøi soáng caïnh tranh vôùi caây troàng nhö coû daïi cuõng nhö naám beänh caây. Thuoác BVTV ñöôïc aùp duïng cho nhöõng muïc ñích cuï theå trong NN, chuùng ñöôïc theâm vaøo thaønh phaàn hoaït tính ñöôïc duøng nhö laø chaát keo baûo veä, nhaèm naâng cao caùc tính chaát öùng duïng. Beân caïnh ñoù phaân boùn, caùc loaïi TTS baèng hoùa chaát caàn ñöôïc giaûm xuoáng trong moâi tröôøng. 2.2. PHAÂN LOAÏI THUOÁC BAÛO VEÄ THÖÏC VAÄT 2.2.1. Phaân loaïi theo chöùc naêng sinh thaùi vaø hoùa hoïc Gunn vaø Stevens ñaõ toång hôïp phaân loaïi theo chöùc naêng vaø hoùa hoïc cuûa thuoác BVTV töø naêm 1976 nhö sau: Baûng 1: Phaân loaïi theo nhoùm toång hôïp STT Nhoùm thuoác Thí duï 1 Thuoác tröø saâu Adrin, DDT, daàu caây chanh, Nicotine, … 2 Caùc chaát dieät saâu beänh Apholate, Metepa, Ethyl hexenesiol, … 3 Thuoác ñaëc hieäu dieät kyù sinh vaät Chiobenzilate, Cyhexatin, Binapacryl, … 4 Thuoác phoøng ngöøa naám Sulfur, Captafo, Phenyl mecury, … 5 Thuoác dieät maám qua reã Carboxin dioxide, Cyclohexamide, … 6 Caùc chaát xoâng hôi Chloropincrin, Methyl bromide, Ethylene, ... 7 Dieät coû Sodium, Barban, Bromacil, … 8 Caùc chaát laøm ruïng laù Cacodylic acid, Dimoseb, Diquat, … 9 Caùc chaát ñieàu hoøa Chlorpropham, Propham, Ethephon , … 10 Thuoác dieät chuoät Aluminium phosphide, chloropicrin, methyl, … 11 Thuoác dieät oác, seân Endol, Sulfat ñoàng, Niclosamide, … Baûng 2: Phaân loaïi caùc thuoác BVTV theo muïc ñích söû duïng Muïc ñích Muïc tieâu sinh vaät Thuoác tröø gheû Ve Thuoác tröø taûo Taûo (rong bieån) Thuoác dieät khuaån Vi khuaån Thuoác dieät naám Naám Thuoác dieät coû Caây, thöôøng caùc loaïi coû Thuoác tröø saâu Coân truøng Thuoác tröø ñoäng vaät thaân meàm Ñoäng vaät thaâm meàm, ñaïc bieät seân, oác seân Thuoác dieät giun Giun troøn Thuoác tröø loaïi gaëm nhaám Loaøi gaëm nhaám, baëc bieät chuoät, chuoät nhaét Thuoác dieät moái Moái Baûng 3: Söï phaân lôùp caùc loaïi thuoác BVTV theo ñoái töôïng Caønh TTS, thuoác dieät coû hoaëc thuoác dieät naám, chaát nhuõ hoùa, chaát loûng troän nöôùc, boät hoøa tan trong nöôùc, dung dòch daàu Phaán hoa Caùc nhaân toá ñoäc khoâng bò pha loaõng, bình phun phaán hoa… chuû yeáu laø TTS vaø thuoác dieät naám Hoät TTS, thuoác dieät coû, thuoác tröø taûo döôùi hình thöùc vaät mang coù tính chaát trô bò nhieãm thuoác tröø dòch Voû TTS, thuoác dieät naám veà xöû lyù haït gioáng Bình phun Nhöõng aùp duïng trong nöôùc veà TTS, ñaåy luøi vaø khöû truøng nhôø caùc tia cuûa bình phun Xoâng khoùi Caùc chaát loûng vaø khí cho vieäc xöû lyù ñaát troàng chuû yeáu aûnh höôûng cuûa thuoác giun troøn vaø TTS ñöôïc söû duïng roäng raõi trong vieäc tieâu dieät loaøi gaây haïi Moài Thöc teá khoâng giaûm thaønh phaàn hoaït ñoäng trong moâi tröôøng, chaát ñoäc toá bò aên vaøo buïng bôûi loaøi ñoäng vaät, ñoäng vaät thaân meàm, loaøi gaëm nhaám sau khi chuùng vò moài haáp daãn Nhöõng coâng thöùc giaûm nheï Hôïp chaát TTS cöïc nhoû, sôn maøi hoaëc thanh nhöïa söû duïng trong nhaø 2.2.2. Phaân loaïi theo chöùc naêng hoùa hoïc 2.2.2.1. Thuoác BVTV voâ cô Nhoùm naøy goàm caùc chaát ñoäc, ñaëc bieät laø caùc chaát ñoäc nhö arsenic, ñoàng, thuûy ngaân, chuùng khoâng phaân huûy trong ñieàu kieän thöôøng vaø khi ñöôïc söû duïng laøm TTS chuùng seõ laø caùc chaát ñoäc raát beán vöõng. Tính beàn vöõng cuûa caùc chaát voâ cô trong ñaát bò aûnh höôûng bôûi quaù trình phaân taùn do caùc thay ñoåi caáu truùc vaät lyù nhö loïc, xoùi moøn do gioù vaø nöôùc. * Hoãn hôïp Bordeaux: laø TTS vôùi moät vaøi thaønh phaàn goác ñoàng hoaït ñoäng, bao goàm tetracupric sulfat vaø pentacupric sulfat, ñöôïc söû duïng nhö moät chaát dieät naám cho traùi caây vaø rau maøu. Noù hoaït ñoäng döïa treân ñaëc tính öùc cheá caùc enzyme khaùc nhau cuûa naám. * Caùc chaát chöùa thaïch tín: bao goàm trioxid arsenic, sodium arsenic vaø calcium arsenic laø nhöõng loaïi thuoác dieät coû. TTS thuoäc nhoùm naøy coù Paris xanh, arsenat chì vaø arsenat canxi. 2.2.2.2. Thuoác BVTV höõu cô * Caùc thuoác BVTV höõu cô töï nhieân: laø caùc hoùa hoïc ñöôïc ly trích töø nhieàu loaøi thöïc vaät. Moät loaïi thuoác BVTV quan troïng laø alkaloia nicotine vaø caùc hôïp chaát chöùa nicotinoid ñöôïc trích ra töø caây thuoác laù vaø thöôøng söû duïng döôùi daïng muoái nicotine sulfat. Moät phöùc hôïp hoùa hoïc khaùc ñöôïc söû duïng nhö TTS, gaëm nhaám laø caùc rotenoid, ñaëc bieät laø rotenone ñöôïc trích ly töø loaøi caây nhieät ñôùi. * Caùc hôïp chaát toång hôïp höõu cô - kim loaïi: haàu heát laø caùc chaát dieät naám, ñöôïc söû duïng roäng raõi. Quan troïng nhaát laø hôïp chaát höõu cô cuûa chì nhö phenylmercuric acetat, methylmercury, methoxythylmercuric chlorid. * Caùc hôïp chaát phenol: laø caùc chaát dieät naám, duøng ñeå baûo veä caùc caây goã. Chieám öu theá laø caùc trichlorophenol, tetrachlorophenol vaø pentachlorophenol. * Caùc chlorinat hydrocarbon: laø moät nhoùm raát phong phuù, ñaây laø caùc TTS toång hôïp. Öu theá laø caùc mhoùm phuï nhö DDT, lindan, chaát thôm ña voøng, chlorophenoxy axit. * Caùc TTS phosphor höõu cô: ñöôïc duøng ñeå tröø caùc loaïi saâu haïi, giun troøn vaø noù tính ñoäc ñoái vôùi caùc loaøi chaân ñoát nhöng keùm beàn trong moâi tröôøng nhö parathion, methyl parathion, fenitrothion malathion, phosphamidon. * Caùc TTS goác carbamat: duøng ñeå tröø caùc loaøi chaân ñoát, beàn vöõng töông ñoái trong moâi tröôøng. Caùc chaát ñieån hình nhö aminocarb, carbryl, carbofuran,… * Thuoác dieät coû triazine: duøng trong ñoäc canh nguõ coác, laøm chai xaáu ñaát. Ñieån hính nhö simazine, atrazine, hexazinone. * Caùc pyrethroid toång hôïp: laø TTS vaø giun kyù sinh trong NN, raát ñoäc cho caù vaø caùc thöïc vaät treân caïn, döôùi nöôùc. Ñieån hình laø cypermethrin, deltamethrin, permethrim, caùc pyrethrin, tetramethrin vaø pyrethrum toång hôïp. 2.2.3. Phaân loaïi nhoùm ñoäc theo Toå chöùc Y teá theá giôù (WTO) Caùc chuyeân gia veà ñoäc hoïc ñaõ nghieân cöùu aûnh höôûng cuûa chaát ñoäc leân cô theå ñoäng vaät ôû caïn (chuoät nhaø) vaø ñaõ ñöa ra 5 nhoùm ñoäc theo taùc duïng cuûa ñoäc toá tôùi cô theå qua ñöôøng mieäng vaø qua da. LD50 laø kyù hieäu chæ ñoä ñoäc caáp tính cuûa thuoác qua ñöôøng mieäng vaø qua da. Ñoù laø lieàu gaây cheát trung bình ñöôïc tính baèng mg hoaït chaát coù theå gaây cheát 50% ñoäng vaät thí nghieäm (tính baèng kg) khi toång löôïng theå troïng cuûa ñoäng vaät treân bò cho uoáng heát hoaëc bò pheát vaøo da. Baûng 4: Phaân loaïi nhoùm ñoäc theo Toå chöùc Y teá theá giôùi (WTO) (LD50 mg/kgchuoät) STT Phaân nhoùm ñoäc Qua mieäng Qua da Theå raén Theå loûng Theå raén Theå loûng 1 Ñoäc maïnh 5 20 10 40 2 Ñoäc 5 - 50 20 - 200 10 - 100 40 - 400 3 Ñoäc trung bình 50 - 500 200 - 200 100 -100 400 - 400 4 Ñoä ít 500 - 2.000 2.000 - 3.000 1.000 4.000 5 Ñoäc raát nheï >2.000 >3.000 (Lieàu 5 mg/kg troïng löôïng cô theå töông ñöông vôùi vaøi gioït nöôùc hoaëc nhoû maét, 5 - 50 mg/kg troïng löôïng cô theå baèng moät thìa caø pheâ ñaày vaø 50 - 500 mg/kg troïng löôïng cô theå töông ñöông vôùi 2 thìa suùp ñaày). 2.2.4. Phaân loaïi theo thôøi gian phaân huûy Nhieàu chaát coù theå toàn löu laâu trong moâi tröôøng ñaát, nöôùc, khoâng khí vaø trong cô theå ñoäng - thöïc vaät nhöng cuõng coù nhöõng chaát deã bò phaân huûy trong moâi tröôøng. * Nhoùm thuoác BVTV deã phaân huûy: goàm caùc hôïp chaát phospho höõu cô, cacbamat, coù thôøi gian baùn phaân huûy trong ñaát chæ trong voøng töø 1 - 12 tuaàn. * Nhoùm thuoác BVTV phaân huûy trung bình: coù thôøi gian baùn phaân huûy trong ñaát töø 1 - 18 thaùng. Ñieån hình thuoäc nhoùm naøy laø thuoác dieät coû 2,4 - D thuoäc loaïi hôïp chaát höõu cô coù chöùa Clo. * Nhoùm thuoác BVTV khoù phaân huûy: coù thôøi gian phaân huûy töø 2 - 5 naêm. Thuoäc nhoùm naøy laø caùc loaïi TTS bò caám söû duïng ôû VN laø DDT, 666 (HCH) vaø caùc hôïp chaát Clo khoù phaân huûy. * Nhoùm thuoác BVTV haàu nhö khoâng phaân huûy: laø caùc hôïp chaát höõu cô chöùa kim loaïi nhö thuûy ngaân, asen, …, chuùng khoâng bò phaân huûy theo thôøi gian. Caùc loaïi hoùa chaát BVTV naøy ñaõ bò caám söû duïng taïi VN. 2.3. HIEÄN TRAÏNG SÖÛ DUÏNG THUOÁC BVTV 2.3.1. Hieän traïng söû duïng thuoác BVTV treân theá giôùi Vieäc baùn thuoác tröø dòch toaøn theá giôùi naêm 1998 öôùc tính 36,5 tæ DM. Khoái löôïng coøn laïi ít nhieàu khoâng thay ñoåi töø giöõa naêm 1980 nhöng khuynh höôùng coù chieàu giaûm xuoáng. Haàu heát thuoác BVTV ñöôïc söû duïng trong caùc nöôùc coâng nghieäp hoùa. Chaâu Phi, Chaâu Myõ La Tinh vaø Chaâu AÙ (ngoaïi tröø Nhaän Baûn) keát hôïp laïi chæ chieám khoaûng 30% thò tröôøng theá giôùi. ÔÛ Taây AÂu vaø Nam Myõ thì thuoác dieät coû coù söï vöôït baäc ñaùng keå, coøn ôû Chaâu Phi vaø Chaâu AÙ thì TTS ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc baûo veä muøa maøng. Khí haâu ôû Chaâu Phi vaø Chaâu AÙ caøng noùng thì söï phaùt trieån cuûa coân truøng coù haïi lôùn hôn khí haäu laïnh cuûa Taây AÂu vaø Nam Myõ. ÔÛ nhöõng nöôùc phaùt trieån chuû yeáu chæ duøng thuoác BVTV ñeå choáng laïi coû daïi. Naêm caây troàng quan troïng nhaát trong saûn löông toaøn caàu cuõng nhö giaù caû yeâu caàu cho vieäc baûo veä muøa maøng ñöôïc xeáp thöù töï sau: caø pheâ ® khoai taây ® thuoác laù ® chuoái ® ñaäu phoäng. Baûng 5: Thò tröôøng baûo veä muøa maøng theá giôùi (vôùi tæ leä % cuûa 36,5 tæ DM) theo vuøng vaø loaïi saûn phaåm treân theá giôùi Vuøng Thuoác tröø saâu Thuoác dieät naám Thuoác dieät coû Thöù khaùc Ñoùng goùp cho thò tröôøng theá giôùi Taây AÂu 5,58 9,92 13,95 1,55 31 Ñoâng AÂu 0,80 1,84 1,36 0,00 4 Baéc Myõ 5,46 1,56 18,98 0,00 26 Myõ La Tinh 4,29 1,98 4,62 0,11 11 Chaâu Phi 2,08 0,76 1,04 0,12 4 Chaâu AÙ + Nhaät Baûn 11,04 1,08 7,92 0,24 24 Toaøn theá giôùi 29,25 20,86 47,87 2,02 100 2.3.2. Hieän traïng söû duïng thuoác BVTV ôû nöôùc ta Trong luùc theá giôùi coù chieàu höôùng giaûm thì ôû nöôùc ta, thuoác BVTV ñöôïc söû duïng ngaøy caøng nhieàu. Tröôùc ñaây, thuoác chæ söû duïng cho caây luùa thì ngaøy nay ngoaøi caây luùa chieám tyû leä 79%, ngöôøi ta coøn duøng 9% cho rau vaø 12% cho caây khaùc (soá lieäu ñieàu tra cuûa haõng Landel Mill Ltd). Coøn theo Ñinh Xuaân Huøng vaø Phan Nguyeân Hoàng cho bieát haèng naêm VN söû duïng 14 - 25 ngaøn taán thuoác BVTV. Bình quaân löôïng thuoác söû duïng treân 1 ha gieo troàng laø 0,4 - 0,5 kg a-i. Caù bieät ôû vuøng rau Ñaø Laït laø 5,1 - 13,5 kg a-i/ha, vuøng troàng boâng Thuaän Haûi laø 1,7 - 3,5 kg a-i/ha, vuøng rau Haø Noäi laø 6,5 - 9,5 kg a-i/ha, vuøng troàng luùa ÑBSCL laø 1,5 - 2,7 kg a-i/ha, vuøng troàng cheø Chi neâ, Hoøa Bình laø 3,2 - 3,5 kg a-i/ha. Moät cuoäc ñieàu tra cuûa cuïc BVTV treân 1.500 ngöôøi noâng daân ôû 16 tænh phía Nam naêm 1996 cho thaáy, sau khi phun thuoác BVTV thì 70% ngöôøi caûm thaáy meät moûi, 3% ngöôøi bò cay maét, 6% ngöôøi choùng maët, 4% caûm thaáy buoàn noân, 8% thaáy ngaït thôû, 17% bò dò öùng da vaø 28% bò caùc trieäu chöùng khaùc. Ñoù laø haäu quaû cuûa vieäc phun thuoác BVTV maø khoâng mang khaåu trang vaø quaàn aùo baûo hoä. Baûng 6: Löôïng thuoác BVTV ñöôïc söû duïng taïi Vieät Nam töø naêm 1990 - 1996 STT Naêm Toång soá (taán) Giaù trò (trieäu USD) Thuoác tröø saâu Khoái löôïng (taán) Tyû leä (%) 1 1990 21.600 9,0 17.590 82,2 2 1991 20.300 22,5 16.900 83,3 3 1992 23.100 24,1 18.000 75,4 4 1993 24.800 33,4 18.000 72,7 5 1994 20.380 58,9 15.226 68,3 6 1995 25.666 100,4 16.451 64,1 7 1996 32.751 124,3 17.352 53,0 Vieäc baûo hoä trong söû duïng vaø baûo quaûn thuoác BVTV cho ngöôøi noâng daân chöa ñöôïc chuù troïng. Thuoác ñöôïc caát giöõ ôû khaép nôi, keå caû gaàn ñoà aên, thöùc uoáng, beáp löûa, nguoàn nöôùc. ÔÛ nöôùc ta, caùc cöûa haøng baùn thöùc aên gia suùc, baùn caû ñoà duøng cho ngöôøi kieâm caû baùn TTS ñoù laø ñieàu thöôøng thaáy. Caùc voû chai sau khi söû duïng ñaõ vöùt ôû khaép nôi, ôû buïi raäm, goùc vöôøn vaø nhöõng nöôøi ñi gom ñoà pheá thaûi nhaët veà vaø baùn laïi ñeå taùi cheá. Taùc haïi cuûa vieäc naøy khoâng theå löôøng heát ñöôïc haäu quaû ñoái vôùi con ngöôøi vaø moâi tröôøng. Khi phun TTS, noâng daân khoâng ño löôøng chính xaùc maø aùng chöøng baèng naép loï thuoác roài muùc nöôùc gieáng ñeå pha troän. TTS coøn dính ôû tay coù theå bò hoøa tan vaøo nöôùc gieáng. Trong quaù trình phun xòt, noâng daân khoâng heà mang khaåu trang hoaëc thieát bò baûo hoä lao ñoäng, coù ngöôøi coøn maëc aùo ngaén, quaàn ñuøi thaäm chí coøn côûi traàn, ñaùng chuù yù laø noâng daân coøn uoáng nöôùc, huùt thuoác trong khi phun TTS. Sau buoåi phun thuoác, haàu heát noâng daân ñeàu bò vaùng vaát, khoù chòu, nhöùc ñaàu. Vieäc ñaùnh giaù aûnh höôûng cuûa vieäc söû duïng thuoác BVTV ñoái vôùi söùc khoûe ngöôøi noâng daân chöa ñöôïc tieán haønh nhöng chaéc chaén veà laâu daøi, söùc khoûe hoï seõ bò ñe doïa nghieâm troïng. Noâng daân söû duïng thuoác theo kinh nghieäm, loaïi thuoác naøo dieät saâu maïnh laø duøng vaø duøng vôùi lieàu löôïng ngaøy caøng taêng, vôùi chu kyø söû duïng ngaøy caøng ngaén. Hieän nay, chu kyø phun thuoác töø 2, 3 ngaøy 1 tuaàn, caùc loaïi thuoác ñöôïc söû duïng nhieàu nhaát laø Monitor, Methyl-parathion, Decis, Azodrin, Sherpa, Cidi, Sumi-a. Trong ñoù Monitor ñaõ bò haïn cheá söû duïng (do tính ñoäc cao) nhöng noâng daân vaãn tìm mua vì hieäu quaû dieät tröø saâu toát. Thí duï: ÔÛ vuøng ngoaïi thaønh, ñaäu Hoe khi coù traùi seõ ñöôïc phun thuoác ñeàu ñaën chu kyø hai ngaøy, ñeán luùc haùi traùi thì buoåi saùng haùi ñaäu, buoåi chieàu phun thuoác, saùng hoâm sau töôùi, saùng ngaøy hoâm sau nöõa thì laïi haùi ñaäu, chieàu laïi phun thuoác, … Moät hieän traïng caàn ñöôïc quan taâm, quaûn lyù chaët cheõ hôn laø tình hình ngoä ñoäc TTS toàn dö trong NS dieãn ra ngaøy caøng nhieàu vaø ñaõ coù nhöõng tröôøng hôïp töû vong. 2.4. TÍNH ÑOÄC CUÛA THUOÁC BVTV 2.4.1. Tính ñoäc cuûa thuoác ñoái vôùi ngöôøi, ñoäng vaät maùu noùng Haàu heát caùc loaïi thuoác BVTV ñeàu ñoäc vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät maùu noùng, tuy nhieân möùc ñoä gaây ñoäc cuûa moãi loaïi hoaït chaát khaùc nhau. Thuoác BVTV ñöôïc chia laøm 2 loaïi: § Chaát ñoäc noàng ñoä: möùc ñoä gaây ñoäc cuûa nhoùm naøy phuï thuoäc vaøo löôïng thuoác xaâm nhaäp vaøo cô theå ngöôøi vaø ñoäng vaät maùu noùng. ÔÛ döôùi lieàu gaây cheát, cô theå khoâng bò töû vong vaø daàn daàn thuoác ñöôïc phaân giaûi, baøi tieát ra ngoaøi cô theå. Caùc chaát ñoäc thuoäc nhoùm naøy laø caùc hôïp chaát Pyrethroid, nhieàu hôïp chaát laân höõu cô, cacbamat, thuoác nguoàn goác sinh vaät, … § Chaát ñoäc tích luõy: coù khaû naêng tích luõy laâu trong cô theå gaây neân bieán ñoåi sinh lyù coù haïi cho cô theå soáng. Caùc loaïi thuoác thuoäc nhoùm naøy nhö hôïp chaát chöùa asen, chì, thuûy ngaân, … Thuoác BVTV gaây ra ñoä caáp tính vaø ñoäc maõn tính, trong ñoù ñoäc maõn tính laø moät thuoäc tính cuûa thuoác BVTV maø ta caàn löu yù. Ñoäc maõn tính coù khaû naêng gaây tích luõy trong cô theå ngöôøi vaø ñoäng vaät maùu noùng, coù khaû naêng kích thích teá baøo khoái u aùc tính phaùt trieån, aûnh höôûng cuûa hoùa chaát ñeán baøo thai vaø gaây dò daïng ñoái vôùi theá heä sau, … Thöôøng xuyeân laøm vieäc vôùi thuoác BVTV vaø tieáp xuùc vôùi thuoác thieáu thaän troïng cuõng coù theå bò nhieãm ñoä maõn tính. Bieåu hieän khi bò nhieãm ñoäc maõn tính laø da xanh, maát nguû, nhöùc ñaàu, moûi cô, moûi khôùp, suy gan, roái loaïn tieâu hoùa, … Baûng 7: Caùc trieäu chöùng khi nhieãm thuoác BVTV thuôøng gaëp ôû moät soá ñòa phöông thuoäc ÑBSH (1996) STT Caùc trieäu chöùng chính Taây Töïu (%) Ñan Phöôïng (%) Mai Ñình (%) Trung Bình (%) 1 Chuoät ruùt 37,5 8,0 0 18,0 2 Môø maét 43,5 10,0 11,0 24,0 3 Chaûy nöôùc maét 47,5 14,5 1,0 25,0 4 Buoàn noân, noân möûa 34,5 10,0 3,0 18,0 5 Maån ngöùa 70,0 24,0 11,0 40,0 6 Roái loaïn giaác nguû 57,7 27,5 21,0 40,0 7 AÊn keùm ngon 49,5 28,2 15,0 34,0 2.4.2. AÛnh höôûng ñeán moâi tröôøng nöôùc Nöôùc coù theá bò oâ nhieãm thuoác BVTV trong caùc tröôøng hôïp sau: Ñoå caùc thuoác BVTV thöøa sau khi söû duïng. Ñoå nöôùc röûa duïng cuï chöùa thuoác BVTV xuoáng hoà, ao. Caây troàng ngay caïnh meùp hoà, ao, soâng, suoái ñöôïc phun thuoác BVTV. Söï chaûy, roø ræ hoaëc quaù trình xoùi moøn röûa troâi ñaát ñaõ bò oâ nhieãm thuoác BVTV. Thuoác BVTV laãn trong nöôùc möa ôû caùc vuøng coù khoâng khí bò oâ nhieãm thuoác BVTV. Duøng thuoác BVTV ôû caùc hoà ñeå gieát caù vaø vôùt caù baùn cho ngöôøi tieâu duøng gaây ngoä ñoäc haøng loaït. Ñieàu naøy ñaõ vaø ñang xaûy ra ôû moät soá nôi. Thí duï: Dö löôïng TTS trong ruoäng luùa ôû Ninh Bình, Tam Ñieäp veà muøa khoâ laø 0,85 - 3,4 microgram/lít, ôû ÑBSCL laø 0,9 - 5,2 microgram/lít. 2.4.3. AÛnh höôûng ñeán caây troàng Do tính quen thuoác cuûa saâu, noàng ñoä thuoác BVTV sau khi phun tröïc tieáp leân caây troàng raát cao môùi coù theå ñuû hieäu löïc choáng laïi saâu haïi. Noàng ñoä thuoác BVTV aûnh höôûng tôùi söùc khoûe con ngöôøi phuï thuoäc vaøo toàn löu cuûa thuoác BVTV trong caây troàng taïi thôøi ñieåm ñöôïc ñöa vaøo söû duïng trong sinh hoaït, noù ñoùng vai troø chính trong vieäc ñaùnh giaù caùc taùc haïi cuûa thuoác BVTV ñoái vôùi con ngöôøi vaø moâi tröôøng thieân nhieân. Con ngöôøi muoán ñaït ñöôïc saûn löông cao töø nhöõng caây troàng coù giaù trò kinh teá cao neân ñaõ duøng thuoác BVTV nhieàu hôn so vôùi nhöõng loaïi caây coù giaù trò kinh teá thaáp. Caùc thuoác BVTV thöôøng ñöôïc söû duïng tröôùc khi thu hoaïch chæ vaøi ngaøy hoaëc vaøi giôø tröôùc khi thu hoaïch. Vì vaäy, dö löôïng thuoác BVTV trong caây troàng coøn cao, gaây ra ngoä ñoäc cho con ngöôøi. Ñaây laø nguyeân nhaân chính gaây ra caùc vuï ngoä ñoäc thuoác BVTV hieän nay vì raát nhieàu loaïi rau quaû sau khi phun thuoác BVTV chæ ñöôïc röûa sô boä roài ñöôïc ñöa thaéng tôùi choã baùn. 2.4.4. AÛnh höôûng ñeán moâi tröôøng ñaát Coøn coù tôùi 50% löôïng thuoác BVTV ñöôïc phun ñeå dieät saâu cho caây troàng trong caùc vuï muøa hoaëc söû duïng nhö thuoác dieät coû ñaõ bò rôi vaõi treân maët ñaát. Moät vaøi thuoác BVTV (ñaëc bieät laø Clo höõu cô) laïi raát khoù bò phaân huûy neân chuùng coù theå toàn taïi nhieàu naêm trong ñaát. Söï toàn taïi vaø vaän chuyeån cuûa thuoác BVTV trong ñaát phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá nhö caáu truùc hoùa hoïc cuûa hôïp chaát, loaïi thuoác, loaïi ñaát, ñieàu kieän thôøi tieát, phöông thöùc töôùi tieâu, loaïi caây troàng vaø caùc vi sinh vaät hieän coù trong ñaát. Nhieàu loaïi thuoác BVTV coù tính beàn vöõng trong ñaát. Khi dö löôïng thuoác BVTV sau khi xuoáng ñaát, ñöôïc ñaát haáp thuï vaø naèm laïi ñoù raát laâu. Trong moät khoaûng thôøi gian daøi, chuùng aån tích trong caùc daïng caáu truùc sinh hoùa khaùc nhau hoaëc caùc hôïp chaát lieân keát trong moâi tröôøng sinh thaùi ñaát. Caùc daïng hôïp chaát naøy thuôøng coù tính ñoäc cao hôn baûn thaân noù, coù khaû naêng tích luõy trong quaû haït caây troàng, coù khaû naêng dieät khuaån raát cao do ñoù noù dieät luoân caû nhöõng vi sinh vaät coù ích khaùc cuûa ñaát. Baûng 8: Tính beàn cuûa moät soá TTS Chlorin höõu cô ôû trong ñaát Hoùa chaát Lieàu löôïng thoâng thuôøng ñieån hình (kg/ha) Baùn thôøi gian phaân huûy (naêm) Thôøi gian trung bình ñeå phaân huûy 95% (naêm) Aldrin 1,1 - 3,4 0,3 3 Isobenzan 0,3 - 1,1 0,4 4 Heptachlor 1,1 - 3,4 0,8 3,5 Chlordane 1,1 - 2,2 1,0 4 Lindane 1,1 - 2,8 1,2 6,6 Endrin 1,1 - 3,4 2,2 7 Dieldrin 1,2 - 3,4 2,5 8 DDT 1,1 - 2,8 2,8 10 2.4.5. AÛnh höôûng ñeán thöïc phaåm Ngoaøi vieäc oâ nhieãm tröïc tieáp quaù trình phun thuoác BVTV, thöïc phaåm coøn coù theå bò oâ nhieãm bôûi nhieàu con ñöôøng khaùc nhau nhö thöïc phaåm cuûa con vaät aên thöùc aên bò nhieãm thuoác BVTV, moâi tröôøng soáng cuûa thöïc phaåm ñoù bò nhieãm thuoác BVTV… Ngoaøi ra, ngöôøi ta coøn duøng thuoác BVTV ñeå baûo quaûn thöïc phaåm traùnh bò taùc haïi cuûa caùc ñoäng vaät chaân ñoát hoaëc caùc loaøi gaëm nhaám. Thöïc phaåm ñöôïc xöû lyù baèng caùch naøy coù theå seõ chöùa noàng ñoä thuoác BVTV. Trong thôøi gian baûo quaûn, ñaõ coù nhöõng tröôøng hôïp nhieãm ñoäc haøng loaït do ngöôøi vaø vaät nuoâi trong nhaø aên phaûi moät caùch voâ tình hay coá yù. Dö löôïng thuoác BVTV ñoâi khi coøn phaùt hieän trong caû söõa meï cuûa caùc baø meï ñang cho con buù khi thöôøng xuyeân tieáp xuùc vôùi TTS. Baûng 9: Beänh ung thö do toàn dö thuoác BVTV trong thöïc phaåm STT Thöïc phaåm Soá tröôøng hôïp treân soá daân 1 Caø chua 8,75 x 10-4 2 Thòt boø 6,49 x 10-4 3 Khoai taây 5,21 x 10-4 4 Cam 3,76 x 10-4 5 Rau dieáp 3,44 x 10-4 6 Taùo 3,23 x 10-4 7 Ñaøo 3,23 x 10-4 8 Thòt lôïn 2,67 x 10-4 9 Luùa mì 1,92 x 10-4 10 Ñaäu naønh 1,28 x 10-4 (Löu yù: nhöõng soá lieäu treân ñaõ döôïc thoáng keâ tin caäy, tính toaùn soá tröôøng hôïp treân 10.000 daân.) 2.4.6. AÛnh höôûng cuûa thuoác choáng coân truøng tôùi moâi tröôøng Vaøo cuoái cuûa thaäp kyû 80 cuûa theá kyû 20, soá löôïng thuoác BVTV söû duïng laø 10.000 taán/naêm, thì khi böôùc sang thaäp kyû 90 cuûa theá kyû 20, soá löôïng thuoác BVTV ñaõ taêng leân gaáp ñoâi (21.600 taán vaøo naêm 1990), thaäm chí taêng leân gaáp ba (33.000 taán / naêm vaøo 1995 ) vaø dieän tích ñaát canh taùc söû duïng thuoác BVTV cuõng taêng leân khoaûng 80 - 90%. Thuoác BVTV khi söû duïng cho caây troàng ñöôïc caây troàng haáp thuï moät phaàn, moät phaàn bò röûa troâi theo nöôùc möa xuoáng caùc soâng ngoøi hoaëc thaám vaøo ñaát. Dö löôïng thuoác BVTV trong thöïc phaåm, ñaát, nöôùc cao seõ aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng thieân nhieân nhö thay ñoåi thaønh phaàn cuûa ñaát, taùc ñoäng ñeán ñoäng vaät thuyû sinh trong caùc ruoäng luùa, ruoäng rau, thay ñoåi caáu truùc caùc loaïi coân truøng vaø coù theå laø nguyeân nhaân daãn ñeán vieäc buøng noå caùc loaïi dòch beänh khaùc trong NN, v.v... Ñaëc bieät, vieäc söû duïng thuoác BVTV khoâng coù quy trình baûo hoä lao ñoäng aûnh höôûng raát lôùn ñeán söùc khoeû con ngöôøi nhö gaây roái loaïn noäi tieát, ung thö, sinh con dò taät, quaùi thai, thay ñoåi heä mieãn dòch, beänh ngoaøi da, beänh phoåi, v.v… Tình traïng söû duïng thuoác BVTV vôùi soá löôïng lôùn vaø nhieàu chuûng loaïi khaùc nhau ngaøy moät gia taêng ñaõ daãn ñeán nguy cô OÂNMT ngaøy caøng traàm troïng vaø laø vaán ñeà böùc xuùc hieän nay trong coâng taùc quaûn lyù moâi tröôøng vaø baûo veä söùc khoeû nhaân daân. Do laïm duïng thuoác BVTV cuøng vôùi phaân voâ cô vaø höõu cô ñaõ daãn ñeán hieän töôïng moät löôïng N, P, K caùc chaát höõu cô dö thöøa vaø dö löôïng thuoác BVTV bò röûa troâi xuoáng möông, vaøo ao, hoà, soâng vaø thaäm nhaäp vaøo nguoàn nöôùc, laøm oâ nhieãm nguoàn nöôùc. Vieäc baûo quaûn vaø söû duïng thuoác BVTV khoâng tuaân theo caùc höôùng daãn vaø quy ñònh veà veä sinh moâi tröôøng ñaõ daãn ñeán tình traïng oâ nhieãm cuïc boä ôû ñòa phöông. Keát quaû ñieàu tra cho thaáy 80% soá hoä duøng xong vöùt luoân voû bao bì, chai loï taïi ruoäng, taïi möông nöôùc gaây oâ nhieãm nguoàn nöôùc, thaäm chí coù hoä söû duïng laïi bao bì vaøo muïc ñích khaùc cuûa gia ñình. Ñieàu ñoù laøm taêng nguy cô nhieãm ñoäc cho ngöôøi vaø gia suùc. Dö löôïng thuoác BVTV cho chuùng ta thaáy nguy cô ngoä ñoäc thuoác BVTV qua con ñöôøng löông thöïc, thöïc phaåm, rau quaû vaø moâi tröôøng laø raát ñaùng quan taâm. Moät soá TTS nhoùm Clo höõu cô vaø phoátpho höõu cô ñaõ bò caám nhöng vaãn ñöôïc söû duïng phoå bieán ôû nöôùc ta ñeå laïi dö löôïng treân rau quaû, traùi caây gaây ngoä ñoäc caáp tính, thaäm chí töû vong, ñaây laø vaán ñeà baùo ñoäng trong caû nöôùc. Caùc gia caàm, gia suùc nuoâi baèng thöùc aên coù tæ leä dö löôïng thuoác BVTV cao seõ tích luyõ ôû moâ môõ trong söõa, taïo thaønh moái nguy haïi cho söùc khoeû con ngöôøi. Dö löôïng TTS tích luyõ trong cô theå, ñaëc bieät trong môõ gaây ngoä ñoäc maõn tính vôùi taùc haïi nhö toån thöông tuyû xöông, thieáu maùu, saûy thai, taêng nguy cô ung thö, dò taät baåm sinh vaø nhöõng aûnh höôûng thaàn kinh muoän. Trong ñoù, DDT laø loaïi thuoác nhoùm ñoäc loaïi 2, ñaëc tính cuûa DDT laø beàn vöõng ôû moâi tröôøng beân ngoaøi, coù tính tích luyõ roõ reät vaø coù khaû naêng gaây nhieãm ñoäc caáp tính vaø maõn tính cho ngöôøi. Chaát ñoäc naøy gaây thöông nhieàu cô quan vaø heä thoáng khaùc nhau, nhöng chuû yeáu laø taùc ñoäng leân heä thaàn kinh, gan, thaän, heä thoáng tim maïch vaø maùu. Khi chaát ñoäc xaâm nhaäp vaøo cô theå duø löôïng nhoû cuõng gaây nhieãm ñoäc maõn tính vaø noù tích luyõ trong cô theå, ñaëc bieät laø toå chöùc môõ. DDT tích luyõ trong toå chöùc môõ cuûa ngöôøi vaø ñoäng vaät, luaân chuyeån trong ñaát, nöôùc, khoâng khí, caây coû. 2.5. SÖÛ DUÏNG AN TOAØN, COÙ HIEÄU QUAÛ THUOÁC BVTV 2.5.1. Thuoác BVTV vaø vieäc söû duïng Caùc thuoác BVTV coù theå taùc ñoäng ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau ñeán caùc loaøi cuûa caùc quaàn theå sinh vaät, gaây ra nhöõng bieán ñoåi vôùi nhöõng möùc ñoä khaùc nhau ñeán caáu truùc quaàn xaõ, gaây ra nhieàu khoù khaên cho coâng taùc BVTV, nhö laøm xuaát hieän tính khaùng thuoác, gaây haïi cho caùc thieân ñòch töï nhieân cuûa saâu haïi, gaây hieän töôïng buøng phaùt dòch, xuaát hieän nhöõng loaøi saâu haïi môùi, ñoâi khi raát nguy hieåm. Thaønh phaàn thieân ñòch cuûa saâu haïi trong heä sinh thaùi ruoäng luùa ôû VN khaù phong phuù nhöng hieän nay ñaõ giaûm suùt nghieâm troïng. Keát quaû ñieàu tra, ñònh loaïi ñaõ thu thaäp ñöôïc 129 loaøi kí sinh, 186 loaøi coân truøng vaø nheän aên thòt, 6 loaøi vi sinh vaät gaây beänh cho saâu haïi luùa vaø moät soá caây troàng khaùc. Nhöng hieän nay soá loaøi sinh vaät coù lôïi ñaõ giaûm ñi ñaùng keå do söû duïng TTS khoâng hôïp lyù. Nghieân cöùu aûnh höôûng cuûa cöôøng ñoäc phun thuoác BVTV leân maät ñoä caùc loaøi thieân ñòch cuûa saâu haïi rau ñaõ ñöôïc tieán haønh taïi vuøng troàng rau. Haàu nhö ôû khaép moïi nôi troàng rau ñeàu phun TTS theo ñònh kyø, tuy nhieân cöôøng ñoä phun thuoác khoâng gioáng nhau. Trung bình ôû nôi phun nhieàu nhö 4 -5 ngaøy phun moät laàn, toång soá phun 29 -30 laàn trong moät vuï rau (3 thaùng). Caùc loaïi thuoác chuû yeáu laø Padan 0,2 - 0.25%, Minitor, Cidi, Basudin; ôû nhöõng nôi phun thöa hôn 7 -10 ngaøy moät laàn, toång soá 18 -20 laàn, thuoác chuû yeáu laø Montor, Woftox,Cidi. Ñoái vôùi caùc loaøi thieân ñòch thu ñöôïc trong moät vuï rau (3 thaùng) laø 28 con/ 50 caây; ôû nhöõng nôi phun TTS vôùi cöôøng ñoä cao ñaõ tieâu dieät vaø laøm giaûm ñaùng keå maät ñoä cuûa loaøi baét moài vaø tæ leä kí sinh dieät saâu giaûm xuoáng roõ reät. Trong soá 19 loaøi coân truøng aên thòt soáng ôû nöôùc thuoäc caùc boä Coleoptera, Hemiptora, Odonada baét gaëp treân ruoäng luùa thì hai loaøi boï gaïo: boï gaïo lôùn (Anisops varuss) vaø boï gaïo nhoû (Micronecta mintha) coù soá löôïng lôùn nhaát, vaø coù vai troø quan troïng laøm giaûm soá löôïng boï gaäy. Nhöng vaøo thôøi kyø boï gaäy coù soá löôïng lôùn (thaùng 3 - 4) cuõng laø luùc ruoäng luùa ñöôïc phun TTS laøm cho boï gaïo cheát (trung bình 70 - 80%). Do vaäy, soá löôïng boï gaäy soáng soùt ñaõ goùp phaàn laøm taêng soá löôïng muoãi truyeàn beänh vieâm naõo Nhaät Baûn. Keát quaû nghieân cöùu, vieäc laïm duïng TTS ôû moät soá vuøng troàng luùa laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân gia taêng tæ leä treû em bò vieâm naõo Nhaät Baûn ôû trong caùc vuøng coù löu haønh beänh ôû mieàn Baéc VN. 2.5.2. Söû duïng an toaøn vaø coù hieäu quaû thuoác BVTV Söû duïng thuoác BVTV ñaït hieäu quaû cao veà kinh teá, ñuùng kyõ thuaät caàn phaûi: - Bieát phoái hôïp duøng thuoác vôùi caùc phöông phaùp phoøng tröø khaùc (duøng gioáng khaùng, ñieàu chænh thôøi vuï, baûo veä caùc loaøi thieân ñòch coù ích, …) chæ söû duïng thuoác khi thaät caàn thieát. - Bieát duøng thuoác theo nguyeân taéc 4 ñuùng: duøng ñuùng thuoác, ñuùng luùc, ñuùng lieàu löôïng, ñuùng caùch. 2.5.2.1. Duøng ñuùng thuoác Caàn bieát roõ neân söû duïng thuoác ñeå phoøng tröø saâu haïi naøo (hoaëc loaøi beänh naøo, loaøi coû daïi naøo, …) treân caây troàng naøo, neáu khoâng bieát thì nhôø caùc caùn boä kyõ thuaät ñieàu tra treân ruoäng, vöôøn ñeå chæ baûo vaø höôùng daãn chính xaùc. Neáu moät soá loaïi thuoác ñeàu coù coâng duïng tröø ñöôïc saâu beänh, coû daïi ñang haïi treân ruoäng, vöôøn thì caàn löïa choïn loaïi thuoác coù ñaëc tính sau: Choïn loaïi ít ñoäc nhaát ñoái vôùi ngöôøi phun thuoác. Ít nguy haïi ñoái vôùi ngöôøi tieâu thuï saûn phaåm. An toaøn ñoái vôùi caây troàng. Ít ñoäc haïi ñoái vôùi caùc loaøi coù ích. Khoâng toàn laâu daøi trong nguoàn thöùc aên, trong ñaát. Choïn ñuùng thuoác thì cuõng phaûi löu taâm ñeán ñaëc ñieåm thôøi tieát ôû ñòa phöông, ít bò röûa troâi trong muøa möa, an toaøn vôùi ngöôøi vaø caây troàng ngay caû khi phaûi phun thuoác trong muøa heø noùng böùc, … 2.5.2.2. Duøng ñuùng caùch Duøng thuoác ñuùng luùc coù nghóa laø neáu phun thuoác kòp thôøi vaøo luùc maø saâu haïi ñang ôû vaøo giai ñoaïn maãn caûm vôùi thuoác hoaù hoïc. Phun thuoác nhö vaäy seõ laøm taêng hieäu quaû cuûa thuoác, traùnh phaûi phun nhieàu laàn, vaø seõ laøm taêng naêng suaát vaø chaát löôïng NS khi thu hoaïch. Neáu caàn phun thuoác thì phun ñuùng luùc saâu ôû tuoåi nhoû, beänh môùi phaùt sinh, coû daïi coøn non deã bò thuoác tieâu dieät. Khoâng phun thuoác vaøo nhöõng luùc trôøi naéng gaét seõ laøm cô theå bò meät moûi, deã bò thuoác gaây ñoäc. Vaø cuõng khoâng neân phun thuoác vaøo luùc trôøi saép möa, hoaëc coù gioù to laøm cho thuoác bò röûa troâi hoaëc thuoác baùm khoâng ñeàu laøm giaûm hieäu löïc söû duïng. Khoâng phun thuoác vaøo nhöõng luùc caây deã bò thuoác gaây haïi: caây ñang ra hoa, thôøi tieát quaù noùng, … Vôùi nhöõng NS ñöôïc duøng laøm löông thöïc, thöïc phaåm cho ngöôøi vaø gia suùc thì khoâng ñöôïc phun thuoác khi ñaõ gaàn ngaøy thu hoaïch. Phaûi ñaûm baûo ñuùng thôøi gian caùch ly cuûa töøng loaïi thuoác treân töøng loaïi NS. 2.5.2.3. Duøng ñuùng lieàu löôïng Ñoïc kyõ baûng höôùng daãn duøng thuoác tröôùc khi söû duïng, tính toaùn thaät ñuùng löôïng thuoác caàn pha cho moãi bình bôm vaø soá bình bôm caàn phun cho moãi dieän tích xaùc ñònh. Phaûi coù duïng cuï caân, ñong thuoác, khoâng öôùc löôïng aåu baèng maét, khoâng boác thuoác (boät) baèng tay. Caàn phaûi phun heát löôïng thuoác ñaõ tính toaùn treân thöûa ruoäng ñònh phun. Khoâng duøng thuoác vôùi lieàu löôïng cao hôn qui ñònh, ñieàu naøy seõ khoâng laøm taêng theâm hieäu quaû cuûa thuoác maø coøn gaây laõng phí tieàn baïc vaø taêng nguy cô nhieãm ñoäc cho ngöôøi phun thuoác, ngöôøi tieâu duøng, caùc sinh vaät coù ích (thieân ñòch), caây troàng vaø moâi tröôøng. 2.5.2.4. Duøng ñuùng caùch Ñoái vôùi nhöõng thuoác caàn hoøa tan vôùi nöôùc phaûi pha sao cho thuoác hoøa thaät ñeàu trong nöôùc. Do ñoù, khi pha ban ñaàu ñoå vaøo bình bôm 1/3 -1/2 löôïng möùc caàn pha, tieáp theo ñoå töø töø vaøo bình löôïng thuoác ñaõ ñong, vöøa ñoå vöøa khuaáy ñeàu. Sau cuøng ñoå noát löôïng nöôùc coøn laïi vaøo bình, khuaáy kyõ vaø ñem bình ñi phun. Coøn ñoái vôùi nhöõng loaïi thuoác boät hoøa nöôùc thì tröôùc heát phaûi cho löôïng thuoác ñaõ caân vaøo moät bình ñong nöôùc nhoû, cho moät ít nöôùc vaøo vaø khuaáy ñeàu ñeå taïo thaønh moät löôïng nöôùc - thuoác ñaäm ñaëc roài môùi ñoå vaøo bình bôm ñeå hoøa loaõng vôùi nöôùc, sau ñoù khuaáy kyõ vaø ñem ñi phun ngay. Khi ñoå thuoác vaøo nöôùc, vaøo bình bôm caàn ñaët pheãu loïc traùnh bò taéc voøi phun trong quaù trình phun thuoác. Chæ duøng caùc thuoác hoãn hôïp vôùi nhau khi coù söï chæ daãn roõ raøng, hoãn hôïp thuoác naøy söû duïng tuøy tieän seõ gaây chaùy laù, hoaëc khoâng laøm taêng hieäu quaû thuoác maø coøn gaây laõng phí. Phaûi phun thuoác sao cho thuoác baùm ñöôïc ñeàu khaép caùc boä phaän cuûa caây bò saâu beänh phaù hoaïi. Vì vaäy phaûi duøng moät löôïng nöôùc ñuû ñeå pha thuoác, trung bình 1.000 m2 caàn duøng 60 - 80 lít nöôùc. Vôùi caùc loaïi saâu beänh caàn phun thuoác nhieàu laàn trong moät vuï, khoâng neân duøng lieân tuïc cuøng moät loaïi thuoác trong suoát vuï ñoù, maø neân duøng luaân phieân xen keõ 2 - 3 loaïi thuoác khaùc nhau. 2.6. ÖÙÙNG DUÏNG COÂNG NGHEÄ PHAÙT TRIEÅN SXNN THEO HÖÔÙNG NNS Töø nhöõng naêm 1990, nöôùc ta ñaõ aùp duïng coâng ngheä saûn xuaát tieân tieán nhaèm haïn cheá nhöõng taùc haïi tieâu cöïc do thuoác hoaù hoïc BVTV nhö söû duïng caùc cheá phaåm sinh hoïc, thuoác thaûo moäc tröø saâu, trieån khai treân dieän roäng coù keát quaû. Chöông trình quaûn lyù dòch haïi toång hôïp (IPM) treân luùa, treân caây boâng, tieáp ñeán laø treân rau vaø ñaëc bieät gaàn ñaây ñaõ trieån khai chöông trình “rau saïch” vôùi nhöõng tieâu chuaån veà chaát löôïng nhö dö löôïng thuoác BVTV, haøm löôïng kim loaïi naëng, haøm löôïng nitrat, möùc ñoä oâ nhieãm sinh hoïc (E.coli, tröùng giun saùn, v.v…) ñöôïc ñaùnh giaù theo tieâu chuaån cuûa FA/WHO (1993, 1994). Dieän tích ñöôïc aùp duïng trong chöông trình quaûn lyù dòch haïi toång hôïp ñaït ñöôïc khoaûng 1/5 toång dieän tích gieo troàng (gaàn 2 trieäu hecta). Bình quaân soá laàn söû duïng thuoác tröø dòch haïi treân caùc ruoäng IPM ñeàu giaûm so vôùi ruoäng theo taäp quaùn cuõ cuûa noâng daân töø 50 - 70%, trong ñoù TTS giaûm nhieàu nhaát, ôû moät soá ruoäng IPM hoaëc phoøng tröø sinh hoïc (ong maét ñoû, thuoác thaûo moäc) khoâng phaûi söû duïng TTS, thuoác tröø beänh giaûm 25 - 50%, thuoác tröø coû cuõng giaûm töø 5 - 10%. Chi phí cho thuoác tröø dòch haïi treân ñoàng ruoäng IPM giaûm roõ reät, bình quaân giaûm 40 - 50% /naêm. Laõi thu ñöôïc treân ruoäng IPM taêng so vôùi ruoäng noâng daân truyeàn thoáng bình quaân laø 132%. Vieäc giaûm thuoác tröø dòch haïi vaø söû duïng caùc loaïi thuoác thuoäc nhoùm coù ñoäc tính thaáp, goùp phaàn baûo veä heä thieân ñòch treân ñoàng ruoäng, giöõ ñöôïc caân baèng sinh thaùi. Chöông trình IPM ñöôïc coi laø moät chöông trình goùp phaàn naâng cao ñôøi soáng kinh teá ôû noâng thoân vaø baûo veä moâi tröôøng, phaùt trieån beàn vöõng heä sinh thaùi NN. 2.6.1. Canh taùc saûn xuaát rau saïch Quaù trình phaùt trieån rau saïch coøn gaëp nhieàu trôû ngaïi, ñoøi hoûi nhieàu noã löïc ñeå giaûi quyeát do thieáu gioáng toát coù naêng suaát vaø chaát löôïng cao, chöa coù bieän phaùp ñöôïc chaáp nhaän ñaêng kyù haïn cheá söû duïng thuoác hoaù hoïc BVTV, chöa coù caùc cô cheá khuyeán khích saûn xuaát vaø söû duïng rau saïch ñaëc bieät laø thieáu söï kieåm soaùt vaø tieâu chuaån veà rau saïch, vaø chöa taïo ñöôïc söï tin caäy cuûa ngöôøi tieâu duøng. Muïc ñích cuûa chöông trình naøy taïi VN laø môû roäng öùng duïng IPM treân caây luùa, töøng böôùc trieån khai IPM treân moät soá caây troàng khaùc vaø phaùt trieån caùc noäi dung hoaït ñoäng coù lieân quan tôùi IPM. Troïng taâm hoaït ñoäng cuûa chöông trình laø ñaøo taïo, huaán luyeän IPM luùa (ñaëc bieät laø huaán luyeän ñoàng ruoäng cho noâng daân). Ñaây laø 4 nguyeân taéc cuûa IPM ñöôïc quaùn trieät trong toaøn boä hoaït ñoäng veà huaán luyeän IPM cho noâng daân laø : gieo, troàng caây khoeû, baûo toàn caùc loaøi thieân ñòch (caùc sinh vaät coù ích) treân ñoàng ruoäng ñeå chuùng khoáng cheá maät ñoä saâu haïi döôùi möùc gaây haïi kinh teá, thaêm ñoàng thöôøng xuyeân haøng tuaàn ñeå coù quyeát ñònh xöû lyù ñoàng ruoäng kòp thôøi, noâng daân trôû thaønh chuyeân gia töï quyeát caùc bieän phaùp phaûi thöïc hieän treân maûnh ruoäng cuûa mình. Ñeå thöïc hieän 4 nguyeân taéc cuûa IPM , ñeå noâng trôû thaønh chuyeân gia taát yeáu phaûi coù chöông trình ñaøo taïo huaán luyeän trong suoát moät vuï luùa, bao goàm ñaøo taïo giaûng vieân vaø huaán luyeän noâng daân, noäi dung bao goàm: caùc vaán ñeà lieân quan tôùi sinh thaùi caây rau, caùc bieän phaùp canh taùc rau, khaû naêng ñeàn buø cuûa caây, saâu haïi, thieân ñòch vaø bieän phaùp quaûn lyù beänh, v.v.. Hieän nay, thuoác BVTV hieän ñang bò chæ trích vì nhöõng nguy hieåm vaø haäu quaû do chuùng gaây ra ñoái vôùi moâi tröôøng vaø söùc khoeû con ngöôøi. Tuy nhieân, cho ñeán nay cuõng chöa coù bieän phaùp höõu hieäu naøo thay theá ñöôïc cho bieän phaùp hoaù hoïc naøy. Vì vaäy, muïc tieâu chieán löôïc ñuùng ñaén hieän nay laø söï hôïp lyù hoaù chaát BVTV baèng caùch taêng cöôøng aùp duïng bieän phaùp phoøng tröø sinh hoïc, bieän phaùp quaûn lyù toång hôïp dòch haïi caây troàng (IPM), ñaåy maïnh nghieân cöùu, aùp duïng caùc bieän phaùp khaùc nhaèm höôùng tôùi neàn NN saïch hôn. Treân quan ñieåm phaùt trieån NN beàn vöõng, caàn nghieân cöùu, aùp duïng caùc bieän phaùp ñeå haïn cheá oâ nhieãm do hoaù chaát NN, phaùt trieån saûn xuaát NN theo höôùng NN saïch hôn. Nhaø nöôùc ñoäc quyeàn vaø thoáng nhaát quaûn lí saûn xuaát, nhaäp khaåu vaø löu thoâng phaân phoái caùc loaïi thuoác BVTV. Chæ nhaäp khaåu theo con ñöôøng chính ngaïch caùc loaïi thuoác BVTV dieät tröø saâu beänh ñaït hieäu quaû cao, ít gaây oâ nhieãm vaø ít toàn löu trong moâi tröôøng, ít ñoäc haïi vôùi caùc loaøi sinh vaät coù ích, ít gaây taùc haïi ñeán söùc khoeû con ngöôøi. Taêng cöôøng baûo veä tính ña daïng sinh hoïc vaø phaùt trieån caùc loaøi sinh vaät coù ích (thieân ñòch) cuûa saâu beänh. Taêng cöôøng söû duïng bieän phaùp phoøng tröø toång hôïp (IPM), söû duïng caùc sinh vaät coù ích vaø caùc taùc nhaân sinh hoïc nhö ong maét ñoû, caùc TTS thaûo moäc, coù quy ñònh veà baûo veä caùc loaøi sinh vaät coù ích nhö raén, meøo, chim baét chuoät, v.v… Töøng böôùc caûi tieán heä thoáng canh taùc, naâng cao hieäu quaû coâng taùc BVTV, taêng cöôøng söû duïng caùc gioáng caây troàng khaùng saâu beänh. Caàn nghieân cöùu quy hoaïch phaùt trieån NN theo ñònh höôùng cuûa neàn NN saïch hôn. Nghieân cöùu vaø khuyeán khích söû duïng caùc thuoác BVTV coù nguoàn goác thöïc vaät. Caùc giaûi phaùp treân veà thöïc chaát laø caùc nghieân cöùu khoa hoïc ñeå aùp duïng bieän phaùp phoøng tröø saâu beänh ñaït hieäu quaû kinh teá cao vaø an toaøn cho moâi tröôøng, söùc khoeû con ngöôøi vaø naâng cao vai troø quaûn lí nhaø nöôùc trong vieäc quaûn lyù thuoác BVTV. 2.6.2. Moät soá giaûi phaùp haïn cheá oâ nhieãm moâi tröôøng Bieän phaùp canh taùc luaân canh, ña daïng hoaù caây troàng, ñieàu chænh thôøi vuï leäch pha vôùi chu kyø phaùt dòch cuûa coân truøng haïi. Söû duïng caùc cheá phaåm sinh hoïc baèng coâng ngheä sinh hoïc nhö thuoác thaûo moäc cheá phaåm BT, naám Bauveria, naám Trichodernia, ong maét ñoû (trichogramma spp), v.v… caùc cheá phaåm pheronmon, chaát gaây ngaùn, hormon junvenin v.v… 2.6.2.1. Bieán ñoåi yeáu toá moâi tröôøng Baûn chaát cuûa söï bieán ñoåi naøy laø ñònh höôùng caùc yeáu toá moâi tröôøng sinh thaùi cuûa coân truøng gaây haïi theo höôùng khoâng thích hôïp cho chuùng hoaëc thuaän lôïi cho taäp ñoaøn sinh vaät coù ích. Muïc ñích laø laøm giaûm vaø khoáng cheá soá löôïng cuûa quaàn theå coân truøng gaây haïi döôùi ngöôõng kinh teá. 2.6.2.2. Bieán ñoåi ñieàu kieän moâi tröôøng theo höôùng khoâng lôïi cho coân truøng gaây haïi Luaân canh laø moät trong nhöõng bieän phaùp canh taùc coå xöa nhaát vaø ñöôïc duøng phoå bieán ñeå phoøng tröø coân truøng gaây haïi. Baûn chaát cuûa bieän phaùp naøy laø laøm ñöùt quaõng nguoàn thöùc aên cuûa coân truøng gaây haïi. Luaân canh phaùt huy hieäu quaû phoøng tröø toát nhaát ñoái vôùi coân truøng heïp thöïc coù khaû naêng phaùt taùn keùm. Xen canh seõ aûnh höôûng ñeán toác ñoä taêng tröôûng cuûa caây troàng vaø söï quaàn tuï cuûa quaàn theå coân truøng vaø coøn aûnh höôûng ñeán taäp tính kieám thöùc aên, nôi ñeû tröùng cuûa coân truøng. Gieo troàng vôùi maät ñoä daøy cuõng taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho coân truøng gaây haïi phaùt dòch hoaëc taêng hieäu quaû cuûa taäp ñoaøn sinh vaät coù ích. Gieo troàng vôùi maät ñoä thích hôïp coù theå haïn cheá ñöôïc taùc haïi do coân truøng gaây neân. Ñaát maøu môõ cuõng haïn cheá söï gaây haïi cuûa coân truøng. Thu hoaïch nhanh goïn seõ traùnh ñöôïc thieät haïi do coân truøng gaây haïi. Ñieàu naøy ñaëc bieät quan troïng ñoái vôùi caùc vuøng troàng caây aên quaû, nhaát laø caùc loaïi bò ruoài taán coâng nhö cam, oåi, möôùp, bí, v.v… Ñoái vôùi caùc caây hoï ñaäu laøm thöùc aên gia suùc, neáu thu hoaïch vaøo luùc môùi baét ñaàu ra hoa seõ haïn cheá ñöôïc thieät haïi, laøm maát nôi sinh soáng thích hôïp cuûa moät soá loaøi raày Empoasca fabae, boï xít ñaäu Hpostica sp. Caøy laät, ñeå aûi coù taùc duïng ñaûo ñaát, taêng ñoä khoâng khí, taêng cöôøng hoaït ñoäng cuûa taäp ñoaøn vi sinh vaät coù ích, laøm cho moät soá coân truøng gaây haïi bò cheát vì taùc ñoäng cô hoïc hoaëc bò ñaåy leân beà maët cho vaät kí sinh, vaät aên thòt tieâu dieät, bò cheát khi gaëp ñieàu kieän thôøi tieát khoâng thuaän lôïi. Caøy laät, ñeå aûi coù theå khoáng cheá soá löôïng saâu haïi boâng, saâu ñuïc thaân ngoâ,chaâu chaáu, saâu ñuïc thaân böôùm cuù meøo, v.v… Boùn phaân coù taùc duïng taêng cöôøng sinh tröôûng, naâng cao naêng suaát caây troàng. Boùn phaân cuõng seõ thay ñoåi ñieàu kieän, thôøi gian soáng vaø khaû naêng sinh saûn cuûa coân truøng gaây haïi. Trong moät soá tröôøng hôïp, maøu môõ cuûa ñaát taêng ñaõ laøm giaûm möùc ñoä thieät haïi do coân truøng gaây neân. Boùn voâi laøm giaûm maät ñoä quaàn theå cuûa saâu aên haïi luùa, beänh vaøng luïi. Ngoaøi nhöõng bieän phaùp treân, vieäc xaây döïng heä thoáng töôùi tieâu hôïp lí nhaèm loaïi tröø khaû naêng sinh saûn cuûa caùc loaøi coân truøng gaây haïi öa nöôùc cuõng caàn chuù yù. Veä sinh ñoàng ruoäng sau thu hoaïch thöôøng laøm maát nôi sinh saûn, nôi qua ñoâng, qua heø hoaëc hoaù nhoäng cuûa coân truøng gaây haïi. 2.6.2.3. Baãy caây troàng vaø baãy caây ngoâ Ñeå daãn duï coân truøng ra khoûi nhöõng khu vöïc gieo troàng chính, trong moät soá tröôøng hôïp, ngöôøi ta gieo troàng tröôùc gioáng caây troàng ñoù leân töøng khu ñaát nhoû. Nhöõng gioáng caây duøng laøm baãy phaûi heát söùc haáp daãn ñoái vôùi coân truøng gaây haïi vaø choáng chòu ñöôïc söï phaù haïi maïnh cuûa chuùng, ít ra laø trong moät thôøi gian. Baãy caây troàng phaûi ñöôïc huyû boû ngay khi ñoái töôïng coân truøng gaây haïi hoaøn thaønh voøng ñôøi hoaëc khi coù nguy cô lan traøn sang vuøng caây troàng chính. ÔÛ nhöõng khu röøng coù nguy cô bò moït goã phaù haïi, coù theå ngaên chaën baèng caùch ñaün moät soá caây goã laøm baãy. Khi boï tröôûng thaønh cuûa moït saép xuaát hieän thì xöû lí caùc caây goã ñoù baèng thuoác hoaù hoïc hoaëc ñoát. Vôùi phöông phaùp naøy coù theå giaûm soá löôïng moït goã trong caùc khu vöïc laân caän. Quaàn theå boï döøa (boï ñuoâng) haïi döøa vaø caùc caây khaùc thuoäc hoï cau döøa coù theå khoáng cheá baèng caùch ñaët baãy thöïc vaät ñang phaân huyû ôû gaàn caùc goác döøa. Boï döøa tröôûng thaønh seõ taäp trung ñeán ñeû tröùng vaø truù aån ôû ñoù. Khi soá löôïng boï döøa khaù nhieàu coù theå phun thuoác tröïc tieáp vaøo baãy ñoù hoaëc baét boï tröôûng thaønh, ñoát caùc ñoáng raùc. 2.6.2.4. Bieán ñoåi ñieàu kieän moâi tröôøng theo höôùng thuaän lôïi cho caùc loaøi coân truøng coù ích Söû duïng hôïp lí caùc bieän phaùp canh taùc, thay doåi maät ñoä gieo troàng, taïo ñieàu kieän phaùt taùn deã daøng cho caùc loaøi sinh vaät coù ích, ñaëc bieät ñoái vôùi nhöõng loaøi coù khaû naêng phaùt taùn keùm. Gieo troàng vôùi maät ñoä daøy, caùc loaøi sinh vaät coù ích deã daøng di chuyeån töø caây naøy sang caây khaùc, taêng khaû naêng tìm kieám vaät chuû, taïo ñieàu kieän cho caùc yeáu toá gaây beänh deã laây lan trong quaàn theå coân truøng gaây haïi. Caáu truùc ña daïng cuûa röøng nhieät ñôùi ñaõ haïn cheá söï phaùt dòch cuûa caùc loaøi coân truøng gaây haïi. Söï can thieäp cuûa con ngöôøi ñaõ laøm cho heä sinh thaùi ña daïng röøng trôû neân ñôn ñieäu, nhieàu loaøi sinh vaät coù ích bò tieâu dieät hoaëc bò maát caáu truùc theo lôùp tuoåi cuûa röøng bò xoaù boû. Cung caáp ñaày ñuû nguoàn thöùc aên, nhaèm khuyeán khích söï phaùt trieån cuûa caùc loaøi sinh vaät coù ích cho töøng pha dinh döôõng theo thôøi gian. Ñaûm baûo nhu caàu dinh döôõng hôïp lí cho pha tröôûng thaønh laø yeâu caàu quan troïng vaø caàn thieát nhöng thöôøng khoù ñaùp öùng. Caây coïc raøo trong caùc ruoäng caây troàng coù vai troø quan troïng ñoái vôùi vieäc duy trì soá löôïng vaø hieäu quaû cuûa coân truøng kí sính coù ích. Vieäc thay ñoåi cheá ñoä ñoäc canh baèng cheá ñoä ña canh ñaõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho sinh vaät coù ích taán coâng tieâu dieät saâu xanh vaø caùc loaøi coân truøng gaây haïi khaùc. Song, quaàn theå coân truøng kí sinh saâu xanh duy trì soá löôïng ñuû ñeå khoáng cheá maät ñoä quaàn theå saâu xanh ôû möùc döôùi ngöôõng kinh teá ñoái vôùi caùnh ñoàng boâng. Hoaøn thieän söû duïng thuoác hoaù hoïc. Nhieàu loaøi sinh vaät coù ích cuûa coân truøng gaây haïi thöôøng coù taäp tính löïa choïn vaät chuû khaù nghieâm ngaët. Vì vaäy, khi söû duïng thuoác hoaù hoïc thieáu löïa choïn coù theå tieâu dieät toaøn boä taäp ñoaøn sinh vaät coù ích. Hieän coù nhieàu yù kieán cho raèng thuoác hoaù hoïc laø yeáu toá gaây haïi cho caùc loaøi sinh vaät coù ích. Haäu quaû nghieâm troïng coù theå xaûy ra laø nhöõng loaøi coân truøng gaây haïi thöù yeáu trôû thaønh loaøi coân truøng gaây haïi chuû yeáu. Nguyeân nhaân chính cuûa hieän töôïng naøy coù theå khaéc phuïc phaàn naøo khi söû duïng caùc loaïi thuoác coù tính ñaëc hieäu cao, coù cô cheá taùc ñoäng lôùn vaø phaân huyû maïnh. Keát quaû cuï theå cho thaáy vieäc giaûm soá laàn phun thuoác BVTV ôû taát caû moïi caây troàng laø moät thaéng lôïi lôùn cuûa chöông trình IPM. Soá laàn phun thuoác giaûm thu ñöôïc nhieàu lôïi ích to lôùn: - Giaûm soá laàn noâng daân tieáp xuùc vôùi hoaù chaát BVTV baûo veä söùc khoeû cho noâng daân. - Giaûm dö löôïng thuoác BVTV toàn ñoïng trong löông thöïc, thöïc phaåm baûo veä söùc khoeû ngöôøi tieâu duøng. - Giaûm OÂNMT ñaát, nöôùc vaø khoâng khí do thuoác BVTV gaây ra. - Giaûm chi phí toán keùm do mua thuoác BVTV vaø hoaù chaát. CHÖÔNG 3. TOÅNG QUAN VEÀ COÂN TRUØNG 3.1. GIÔÙI THIEÄU VEÀ COÂN TRUØNG 3.1.1. Giôùi thieäu chung Coân truøng (Insecta) laø moät lôùp ñoäng vaät thuoäc ngaønh tieát tuùc (chaân ñoát), coù soá löôïng loaøi lôùn nhaát trong theá giôùi sinh vaät, öôùc tính coù hôn 1.000.000 loaøi, hieän nay caùc nhaø khoa hoïc ñaõ phaùt hieän ñöôïc khoaûng 900.000 loaøi. Trong ñoù coù khoaûng 5.000 loaøi chuoàn chuoàn, 2.000 loaøi boï ngöïa, 20.000 loaøi chaâu chaáu, 17.000 loaøi böôùm, 120.000 loaøi hai caùnh, 82.000 loaøi caùnh nöûa, 350.000 loaøi caùnh cöùng vaø khoaûng 110.000 loaøi caùnh maøng. Coân truøng phaân boá roäng raõi treân toaøn caàu vaø soáng trong nhieàu heä sinh thaùi khaùc nhau. Theo quan heä vôùi con ngöôøi thì moät soá loaøi coân truøng coù ích cho con ngöôøi nhö con taèm tô, ong maät, caùnh kieán ñoû, caùc loaøi coân truøng aên thòt vaø kyù sinh treân saâu haïi. Beân caïnh ñoù, coù nhieàu loaøi coù haïi cho söùc khoeû cuûa con ngöôøi nhö ruoài, muoãi, boï cheùt, … coøn coù nhieàu loaøi coù haïi cho caây troàng nhö caùc loaïi saâu haïi nhö raày, boï hung, saâu… Lôùp coân truøng coù nhieàu ñaëc ñieåm chung laø: Ÿ Cô theå ñöôïc bao boïc bôûi 1 lôùp voû cöùng (Cuticula). Ÿ Cô theå phaân ñoát vaø chia laøm 3 phaàn: ñaàu, ngöïc vaø buïng. Ñaàu laø moät khoái thoáng nhaát goàm 5-6 ñoát dính chaët vaøo nhau, coù hình daïng raát bieán ñoåi, coøn coù caùc phaàn phuï nhö raâu, maét, phaàu phuï mieäng (phaàn phuï mieäng coân truøng haïi chuû yeáu laø phaàn phuï mieäng kieåu nghieàn, moät soá coù kieåu chích huùt vaø voøi huùt). Ngöïc goàm 3 ñoát laø boä phaän trung taâm cuûa söï vaän ñoäng, mang 3 ñoâi chaân vaø thöôøng mang 3 ñoâi caùnh (moät soá loaøi caùnh thoaùi hoaù hoaëc coân truøng nguyeân thuyû khoâng coù caùnh). Phaàn buïng goàm 11 -12 ñoát, khoâng coù chaân, cuoái buïng coù cô quan sinh duïc. Hình 1: Hình caáu taïo cuûa coâng truøng goàm 3 phaàn Ÿ Thôû baèng khí vaø coù heä thoáng khí quaûn raát phaùt trieån cuøng vôùi caùc loã thôû khaùc coù caáu taïo raát hoaøn thieän. Ÿ Trong ñôøi soáng phaùt trieån, caù theå coù caùc hình daïng khaùc nhau (bieán thaùi) nhö tröùng, aáu truøng, nhoäng, thaønh truøng. 3.1.2. Söï bieán thaùi cuûa coân truøng 3.1.2.1. Ñònh nghóa Quaù trình sinh tröôûng vaø phaùt trieån cuûa coân truøng keå töø luùc tröùng nôû cho ñeán khi tröôûng thaønh coù theå coù moät soá thay ñoåi phöùc taïp veà hình thaùi beân ngoaøi cuõng nhö caùc cô quan beân trong. Hieän töôïng thay ñoåi naøy ñöôïc goïi laø söï bieán thaùi. ÔÛ moät soá loaøi, söï bieán ñoåi veà hình daïng giöõa aáu truøng vaø thaønh truøng raát ít, beân caïnh ñoù cuõng ôû moät soá loaøi khaùc thì söï khaùc bieät naøy laïi raát lôùn veà hình daïng vaø taäp tính sinh hoaït. Möùc ñoä khaùc bieät naøy thay ñoåi tuøy theo nhoùm coân truøng. 3.1.2.2. Phaân loaïi: coù theå phaân bieät 2 daïng bieán thaùi chính * Bieán thaùi khoâng hoaøn toaøn: voøng ñôøi coù 3 thôøi kyø (tröùng, saâu non vaø daïng tröôûng thaønh). Caáu taïo cô theå cuûa saâu non töông töï daïng tröôûng thaønh, sau moãi laàn thay da (loät xaùc) thì saâu non coù theâm ñaëc ñieåm cuûa daïng tröôûng thaønh. Ví duï: loaøi giaùn laø loaøi thuoäc bieán thaùi khoâng hoaøn toaøn. * Bieán thaùi hoaøn toaøn: voøng ñôøi coù 4 thôøi kyø (tröùng, saâu non, nhoäng vaø tröôûng thaønh). Caáu taïo cô theå cuûa saâu non khoâng gioáng daïng tröôûng thaønh, nhoäng khoâng hoaït ñoäng. Ví duï: caùc boä caùnh cöùng, caùnh maøng … thuoäc loaïi bieán thaùi hoaøn toaøn. 3.1.3. Caùc giai ñoaïn phaùt trieån 3.1.3.1. Tröùng: laø moät teá baøo lôùn, phía ngoaøi coù voû tröùng. Voû tröùng ñöôïc caáu taïo bôûi protein vaø saùp, töông ñoái cöùng. Tröùng cuûa coân truøng coù hình daïng vaø kích thöôùc khaùc nhau tuøy theo loaïi coân truøng. 3.1.3.2. Thôøi kyø saâu non: trong quaù trình sinh tröôûng saâu non phaûi thay da (loät xaùc). Tröôùc luùc thay da, saâu non khoâng aên hoaëc naèm yeân trong moät thôøi gian. Trong luùc naøy seõ xuaát hieän moät lôùp bieåu bì treân cô theå saâu non. Khi tôùi thôøi kyø thì bieåu bì naøy seõ raùch ra, saâu non töø töø co giaõn, cöû ñoäng ñeå loät lôùp voû ngoaøi nhôø troïng löïc giuùp ñôõ ñeå thay da. Khi thay da, aáu truøng caàn moät löôïng khoâng khí vaø nöôùc ñeå taêng theå tích cô theå. Quaù trình thay da cuûa saâu non raát quan troïng vì söï tröôûng cuûa saâu haïi troïng taâm laø xoay quanh hieän töôïng thay da, chæ coù thay da môùi phaùt trieån ñöôïc dieän tích maët ngoaøi cuûa cô theå vaø thay ñoåi hình daïng beân ngoaøi cuûa coân truøng. Moãi laàn thay da, thaân theå cuûa saâu non phaùt trieån roõ reät, hình thaùi coù ít nhieàu thay ñoåi. Thôøi gian giöõa 2 laàn thay da goïi laø tuoåi saâu. 3.1.3.3. Thôøi kyø nhoäng: saâu non bieán thaùi hoaøn toaøn sau khi hoaøn thaønh sinh tröôøng thì thoâi aên, tieâu huûy ñöôøng tieâu hoùa vaø tìm nôi aån naáp ñeå chuaån bò hoùa thaønh nhoäng. Tröôùc khi hoùa nhoäng, saâu non laøm keùn baèng tô hay caùc chaát khaùc ñeå bao boïc cô theå. Saâu non ôû traïng thaùi yeân nghæ tröôùc khi hoùa nhoäng (goïi laø thôøi kyø tröôùc nhoäng), thay da laàn cuoái cuøng ñeå bieán thaønh nhoäng. Nhoäng khoâng hoaït ñoäng hay ít hoaït ñoäng trong thôøi gian vaøi ngaøy ñeán maáy thaùng, sau ñoù moït tröôûng thaønh ôû trong vaø baét ñaàu phaù voû nhoäng chui ra. 3.1.3.4. Thôøi kyø tröôûng thaønh: thôøi kyø tröôûng thaønh laø tuoåi cuoái cuøng, laø giai ñoaïn sinh saûn cuûa saâu haïi, nhieäm vuï chuû yeáu cuûa gia ñoaïn naøy laø giao caáu ñeû tröùng ñeå phaùt trieån noøi gioáng. Khi hình thaùi cuûa daïng tröôûng thaønh ñaõ coá ñònh thì seõ khoâng tieán hoùa nöõa. 3.2. PHAÂN LOAÏI COÂN TRUØNG Thöôøng phaân loaïi coân truøng döïa vaøo caùc ñaëc ñieåm bieán thaùi vaø caáu taïo phaàn phuï mieäng, caùnh. Lôùp coân truøng chia thaønh nhieàu boä khaùc nhau. Rieâng ñoái vôùi ngaønh NN thì coù nhieàu boä coân truøng, chuû yeáu laø caùc loaøi saâu haïi vaø thieân dòch. Baûng 10: Moät soá coân truøng thöôøng gaëp trong NN. STT Teân boä coân truøng Teân khoa hoïc Ñieån hình 1 Boä caùnh tô Thysanoptera Boï tró 2 Boä caùnh thaúng Orthoptera Caøo caøo, deá 3 Boä hai caùnh Diptera Caùc loaøi ruoài 4 Boä nöûa caùnh Hemiptera Caùc loaøi boï xít 5 Boä caùnh ñeàu Homopotera Caùc loaøi raày, reäp 6 Boä caùnh maøng Hymenoptera Boï hung, boï döøa 7 Boä caùnh vaåy Lepidoptera Caùc loaøi böôùm cuûa loaøi saâu ñuïc thaân, ñuïc quaû, aên laù 8 Boä caùnh baèng Isoptera Moái Ngoaøi ra coøn coù moät soá boä coân truøng gaây haïi khaùc nhö boä ñuoâi nhaûy (Collembola), boä reäp saùch (Psocoptera), boä nhaäy ba ñuoâi (Thysanura, Zygentoma), boä giaùn (Blattoptera, Dictyoptera), boä caùnh cöùng (Coleoptera)… 3.3. TAÙC ÑOÄNG CUÛA COÂN TRUØNG 3.3.1. Taùc ñoäng tích cöïc Hieän nay, treân theá giôùi coù hôn 1 trieäu loaøi coân truøng. Chuùng taäp hôïp thaønh moät quaàn theå soáng ñoäng vaø phong phuù nhaát cuûa haønh tinh naøy. Chính vì vaäy, nhöõng loaøi coân truøng ñaõ mang laïi nhieàu lôïi ích nhaát. Nguoàn thöùc aên cho caùc ñoäng vaät hoang daõ: döïa treân soá lieäu töø caùc haønh trình quan saùt vaø nghieän cöùu ñôøi soáng hoang daõ, caùc nhaø khoa hoïc öôùc tính raèng neáu khoâng coù saâu boï thì moãi naêm soá tieàn cung caáp thöùc aên cho loaøi ñoäng vaät aên coân truøng coù theå leân tôùi 50 tyû USD. Nhieàu loaøi coân truøng aên xaùc cheát, aên phaân vaø caùc saûn phaåm trao ñoåi chaát khaùc coù vai troø gioáng nhö “ñoäi veä sinh khoång loà”. Boï aên xaùc cheát ñaõ nhanh choùng thu löôïm vaø söû duïng heát caùc xaùc cheát cuûa ñoäng vaät. Ngöôøi ta öôùc tính neáu nhö khoâng coù caùc loaøi coân truøng aên xaùc cheát thì chæ vaøi ba thaùng, beà maët traùi ñaát seõ ngaäp trong xaùc cheát cuûa ñoäng vaät. Dieät tröø saâu haïi: caùc coân truøng cuõng coù theå trôû thaønh saùt thuû vôùi nhau, neáu khoâng coù nhöõng loaøi chuyeân ñi aên saâu boï phaù hoaïi muøa maøng, thì öôùc tính thieät haïi haøng naêm seõ leân tôùi haøng tyû USD. Taùc nhaân thuï phaán: giaù trò cuûa muøa maøng vaø caây troàng ñöôïc thu phaán qua taùc ñoäng cuûa coân truøng (khoâng keå coân truøng ñöôïc con ngöôøi thuaàn hoùa, ví duï nhö ong nuoâi), öôùc tính seõ khoaûng 3 tyû USD haøng naêm. Neáu khoâng coù loaøi boï caùnh cöùng, noâng daân seõ vaát vaû hôn trong vieäc tieâu huûy phaân gia suùc, chöa keå ñeán vieäc dieät tröø ruoài nhaëng, kyù sinh truøng sinh soâi vaø naåy nôû neáu khoâng ñöôïc giaûi quyeát ngay. Khoâng chæ theá, loaøi boï caùnh cöùng coøn thaûi ra nhieàu chaát dinh döôõng cho ñaát, vì vaäy maø noâng daân seõ khoâng phaûi chi traû nhieàu tieàn hôn ñeå mua phaân boùn. 3.3.2. Taùc ñoäng tieâu cöïc Coân truøng laø taùc nhaân gaây ra caùc dòch beänh nhö beänh soát reùt, beänh soát phaùt ban,… aûnh höôûng ñeán söùc khoûe con ngöôøi vaø caùc loaøi doäng - thöïc vaät khaùc vaø thaäm chí coù theå daãn ñeán töû vong. Ví duï: ruoài, muoãi, chaáy, raän, boï cheùt, ñæa,… laø nhöõng keû thuø nguy hieåm ñoái vôùi söùc khoûe con ngöôøi. Chuùng huùt maùu, gaây ngöùa ngaùy khoù chòu, thaäm chí chuùng coøn laø vaät truyeàn vi truøng beänh soát phaùt ban, soát chaáy raän, beänh lao, beänh loeùt da, beänh dòch haïch, … Baûng 11: Moät soá coân truøng (Insecta) gaây beänh STT Teân thoâng thöôøng Teân khoa hoïc Beänh do chöùng truyeàn hoaëc taùc haïi khaùc 1 Muoãi Culicidate 2 Muoãi soát reùt Anophenles Soát reùt 3 Muoãi soát vaøng vaø caùc lieân quan Aedes acegypti Aedes spph Soát xuaát huyeát, soát vaøng 4 Muoãi nhaø Cullex spp 5 Ruoài caùt Phlebotominae Caùc beänh do Leishmania 6 Ruoài ñen Silulium spp Muø soâng 7 Ruoài truyeàn giun xoaén Coâchliomuia Myiasis 8 Ruoài nhaø vaø chôï Musca spp Beänh ñöôøng ruoät 9 Ruoài Tsetse Glossina spp Beänh nguû 10 Boï cheùt Siphnonaptera Dòch haïch 11 Raän Periculus huamnus Dòch soát chaáy raän 12 Raän giöôøng Cimex spp Beänh thieáu maùu 13 Raän kising Triatominae Trypanosomia 14 Maït vaø boï choù Acari Ngöùa, dò öùng, soát chaáy raän 15 Maït Chigner Tromniculidae Beänh do Rocketsia vaø virus 16 Boï cöùng Ixodiae Beänh Lyme vaø Babeisoes 17 Boï meàm Argasidae Soát taùi phaùt do boï choù Phaù hoaïi muøa maøng vaø caây troàng: thaønh phaàn saâu haïi caây troàng vaø muøa maøng raát nhieàu veà soá löôïng vaø söï phaùt trieån cuûa caùc loaøi saâu haïi cuõng raát phöùc taïp, caùc löùa saâu thöôøng choàng goái leân nhau. Keát quaû ñieàu tra treân 20 gioáng caây troàng ôû mieàn Baéc nöôùc ta ñaõ phaùt hieän ñöôïc 881 loaøi saâu haïi. Trong soá ñoù, luùa bò 94 loaøi saâu haïi, ngoâ 53 loaøi, rau 39 loaøi, … 3.3.3. Taùc ñoäng cuûa con ngöôøi, töï nhieân ñoái voái coân truøng Vieäc söû duïng TTS, tröø coû daïi moät caùch roäng raõi, thieáu cô sôû khoa hoïc, khoâng löu yù ñeán quy luaät bieán ñoäng quaàn theå ñaõ laøm soá löôïng caùc quaàn theå coù lôïi cuõng nhö coù haïi ngaøy caøng giaûm xuoáng. Hoaït ñoäng kinh teá cuûa con ngöôøi ñaõ gaây neân nhöõng bieán ñoåi saâu saéc trong ñieàu kieän toàn taïi cuûa coân truøng. Nhieàu keát quaû nghieân cöùu cho thaáy, coâng cuoäc khai hoang, aùp duïng caùc quy trình gieo troàng caùc gioáng môùi ñaõ laøm gia taêng soá löôïng nhieàu loaøi coân truøng aên laù. Boùn phaân hoùa hoïc, ñaëc bieät laø phaân ñaïm laøm gia taêng soá löôïng cuûa caùc loaøi saâu ñuïc thaân haïi luùa. Quaù trình bieán ñoåi xaûy ra do taùc ñoäng cuûa ngaãu nhieân cuûa caùc yeáu toá moâi tröôøng, chuû yeáu laø yeáu toá thôøi tieát vaø khí haäu, coù theå aûnh höôûng leân soá löôïng vaø chaát löôïng cuûa caùc caù theå hoaëc quaàn theå baèng caùch tröïc tieáp hay giaùn tieáp naøo ñoù. 3.4. THIEÄT HAÏI DO COÂN TRUØNG GAÂY RA 3.4.1. Thieät haïi do coân truøng gaây ra trong quaù trình baûo quaûn ôû Vieät Nam ÔÛ nöôùc ta, theo thöïc nghieäm cuûa Boä moân nghieân cöùu coân truøng tröïc thuoäc Toång cuïc löông thöïc (1957-1974), neáu coâng taùc phoøng tröø saâu moït trong kho khoâng toát thì haøng naêm chuùng ta seõ bò hao huït töø 3 - 10% soá löôïng NS döï tröõ. Tính trung bình ñoái vôùi caùc loaïi haït thì toån thaát sau khi thu hoaïch khoaûng 10%, coøn ñoái vôùi caùc loaïi caây coù cuû laø töø 10 - 20%, vaø vôùi rau quaû töø 10 - 30%. Vaøo naêm 1995, saûn löôïng luùa nöôùc ta bò thieät haïi khoaûng 10%, öôùc tính khoaûng 2,3 trieäu taán. Vôùi caùc loaïi rau cuû thieät haïi khoaûng 20%, vôùi saûn löôïng 2,005 trieän taán khoai lang, 722.000 taán khoai taây vaø khoaûng 3,112 trieäu taán khoai mì. Ñoái vôùi ngoâ (baép), soá hao huït haøng naêm coù theå leân ñeán 100.000 taán. Coøn theo keát quaû baùo caùo cuûa Boä NN vaø PTNT (2002), möùc thieät haïi veà gaïo do coân truøng gaây ra trong kho baûo quaûn vuøng ÑBSCL khoaûng 18%. 3.4.2. Thieät haïi do coân truøng gaây ra trong ruoäng luùa ôû Vieät Nam Theo soá lieäu thoáng keâ cuûa Sôû Noâng nghieäp vaø PTNT TP. Hoà Chí Minh – Chi cuïc BVTV thì töø 16/12/2005 ñeán 16/01/2006, treân luùa muøa chuû yeáu coù raày naâu, saâu cuoán laù nhoû, boï xít hoâi, chuoät, beänh ñaïo oân, beänh ñoám vaèn, … rieâng coøn treân luùa ñoâng xuaân coøn coù boï tró, saâu phao vaø caøo caøo. Baûng 12: Dieän tích, maät ñoä vaø phaân boá moät soá ñoái töôïng sinh vaät gaây haïi chính treân luùa vaø maï muøa (thaùng 01/2006) Saâu haïi GÑST Caây troàng Maät ñoä (con/m2) Tyû leä (%) Dieän tích nhieãm (ha) Phaân boá Phoå bieán Cao Nheï - TB Naëng Maát traéng Vuï muøa Raày naâu Troå 100 -1.500 5.000 2.808 715 8 TÑ - Q2 - Q9 - HM - BC - NB - CG Saâu cuoán laù Troå 1 - 3 27 Q2 - Q9 - BC Boï xít hoâi Troå 5 -10 29 TÑ - Q2 - Q9 - HM Ñaïo oân Troå 7 -10 138 HM - CC Beänh ñoám vaèn Troå 5 -7 26 TÑ - Q2 - Q9 - HM - BC Ñaïo oân coå boâng Troå 7 -10 71 BC T.coäng 3099 715 8 Vuï ñoâng xuaân Raày naâu Ñeû nhaùnh 50 -100 107 Q9 - CC Saâu cuoán laù Ñeû nhaùnh 5 -10 48 HM - CC Boï tró Ñeû nhaùnh 20 - 30 208 Q9 - HM - CC Saâu phao Ñeû nhaùnh 5 -10 31 Q9 - HM - CC Caøo caøo Ñeû nhaùnh 5 - 7 15 HM Saâu ñuïc thaân Ñeû nhaùnh 1 - 5 - Ruoài ñuïc laù Ñeû nhaùnh 10 - Ñaïo oân Ñeû nhaùnh 3 - 5 30 CC T.coäng 439 3.5. NHÖÕNG YEÁU TOÁ SINH THAÙI TAÙC ÑOÄNG ÑEÁN COÂN TRUØNG 3.5.1. Nhieät ñoä Nhieät ñoä laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng aûnh höôûng ñeán söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa coân truøng. Baûng 12: So saùnh giöõa nhieät ñoä thaát vaø nhieät ñoä cao aûnh höôûng ñeán coân truøng STT Yeáu toá Nhieät ñoä thaáp Nhieät ñoä cao 1 Söï phaùt trieån caù theå Dieãn ra raát chaäm Cuõng taêng theo 2 Tyû leä cheát Cao Giaûm 3 Söï vaän ñoäng cuûa töøng caù theå Dieãn ra chaäm Taêng 4 Toác ñoä taêng tröôûng Raát thaáp Cao Moãi loaøi coân truøng ñeàu coù moät nhieät ñoä toái öu, ôû nhieät ñoä ñoù söï taêng tröôûng cuûa quaàn theå coù khaû naêng ñaït cöïc ñaïi. Khi nhieät ñoä vöôït quaù nhieät ñoä toái öu, khoâng thuaän lôïi cho söï phaùt trieån cuûa coân truøng vaø toác ñoä taêng tröôûng cuûa quaàn theå giaûm xuoáng. Nhieät ñoä quaù thaáp cuõng seõ gieát cheát haàu heát caùc loaøi, tuy nhieân cuõng coù moät soá loaøi choáng chòu ñöôïc vôùi nhieät ñoä thaáp. 3.5.2. Thöùc aên Thöùc aên laø yeáu toá caàn thieát ñeå coân truøng taêng tröôûng kích thöôùc cô theå, phaùt trieån cô quan sinh duïc vaø naêng löôïng bò maát trong hoaït ñoäng soáng cuûa chuùng. Chuùng khoâng duøng chaát voâ cô ñeå nuoâi soáng cô theå maø chæ duøng chaát höõu cô cuûa moâi tröôøng laøm thöùc aên. Khi moâi tröôøng coù thöùc aên ñaày ñuû thì thôøi gian hoaøn thaønh voøng ñôøi ngaén. Neáu coân truøng thieáu thöùc aên trong ñieàu kieän nhieät ñoä thích hôïp vaø löôïng aåm ñoä khoâng khí thaáp thì taát caû caùc loaøi coân truøng seõ cheát raát nhanh. Tuy nhieän, cuõng coù moät soá loaøi coù khaû naêng nhòn ñoùi laâu ôû nhieät ñoä thaáp vaø ñoä aåm khoâng khí cao. 3.5.3. Thuûy phaàn Thuûy phaàn laø haøm löôïng nöôùc töï do coù trong haøng hoùa maø haøng hoùa naøy ñaõ bò coân truøng (haïi kho) xaâm nhieãm neân seõ coù aûnh höôûng töông töï nhö nhieät ñoä ñeán söï phaùt trieån cuûa coân truøng. ÔÛ ñoä thuûy phaàn quaù thaáp hoaëc quaù cao thì toác ñoä phaùt trieån cuûa quaàn theå seõ dieãn ra chaäm, coøn ôû ñoä thuûy phaàn thuaän lôïi thì toác ñoä ñaït cao nhaát. Thuûy phaàn thaáp khoâng theå gieát cheát coân truøng ngay laäp töùc, chuùng coù theå toàn taïi vôùi toác ñoä phaùt trieån raát haïn cheá, khi thuûy phaàn cao hình thaønh vieäc caïnh tranh vôùi söï taêng tröôûng cuûa naám moác vaø caùc vi sinh vaät khaùc, laøm giaûm khaû naêng soáng soùt cuûa haàu heát coân truøng haïi kho, sau ñoù ñöôïc thay theá bôûi caùc loaøi aên naám. 3.5.4. Ñoä aåm töông ñoái AÛnh höôûng cuûa ñoä aåm töông ñoái coù quan heä maät thieát vôùi thuûy phaàn thöùc aên thoâng qua vieäc toàn taïi giöõa caân baèng thuûy phaàn vaø ñoä aåm töông ñoái. Do ñoù, ôû treân beà maët khoái haøng, ñoä aåm töông ñoái bao quanh coù theå thaáp hôn nhieàu so vôùi ôû döôùi saâu khoái haøng, laø nôi maø ñoä aåm bò ñieàu chænh bôûi thuûy phaàn cuûa haøng hoùa. ÔÛ treân beà maët, coân truøng deã bò laøm khoâ neân caùc giai ñoaïn tröôùc tröôûng thaønh (ñaëc bieät laø giai ñoaïn aáu truøng vaø nhoäng) hieám khi baét gaëp treân beà maët khoái haøng ôû ñieàu kieän khoâ raùo. 3.5.5. AÙnh saùng Ña soá coân truøng haïi kho coù theå hoaøn taát voøng ñôøi cuûa chuùng trong kho hoaøn toaøn khoâng coù aùnh saùng. Trong nhöõng ñieàu kieän ñoù, coân truøng chæ duøng xuùc giaùc vaø khöùu giaùc ñeå di chuyeån vaø tìm thöùc aên. Vì vaäy, coân truøng coøn tuøy thuoäc theo cöôøng ñoä aùnh saùng. Nhöõng thôøi ñieåm ñænh cao cuûa hoaït ñoäng cuûa coân truøng xaûy ra treân beà maët khoái haøng laø vaøo luùc bình minh vaø chaäp toái, thôøi gian coøn laïi cuûa coân truøng haàu nhö khoâng hoaït ñoäng. Ña soá caùc loaøi keå caû nhöõng loaøi coù theå hoaøn thaønh voøng ñôøi trong toái hoaøn toaøn, cuõng seõ bò loâi cuoán ñeán aùnh saùng ñeøn trong kho toái. 3.5.6. Söï thoâng thoaùng AÛnh höôûng cuûa vieäc thoâng thoaùng leân coân truøng haïi kho ñeán nay chöa ñöôïc nghieân cöùu ñaày ñuû, nhöng möùc ñoä oân hoøa cuûa vaän ñoäng khoâng khí trong kho seõ coù taùc ñoäng tôùi vi khí haäu chung quanh khoái haøng vaø vieäc taêng tröôûng cuûa naám moác qua ñoù bò haïn cheá vaø vieäc thay ñoåi vi khí haäu seõ coù taùc ñoäng tôùi ñôøi soáng coân truøng trong kho. 3.5.7. AÛnh höôûng cuûa söï caïnh tranh giöõa caùc loaøi Khi nuoâi rieâng leû 2 loaøi moït gaïo Tribolium castaneum vaø Tribolium confusum ôû nhieät ñoä coá ñònh 29,50C, aåm ñoä 60 - 75% vaø thöùc aên laø boät mì ñöôïc thay ñoåi thöôøng xuyeân thì maät ñoä cuûa chuùng seõ phaùt trieån bình thöôøng (loaøi Tribolium confusum phaùt trieån maïnh hôn). Nhöng khi nuoâi chung vôùi nhau thì loaøi Tribolium confusum coøn toàn taïi, loaøi Tribolium castaneumseõ giaûm nhanh vaøo khoaûng 300 ngaøy laø do bò loaøi maït Adeline triolii kyù sinh ñoàng thôøi bò Tribolium confusumcaïnh tranh. 3.6. CAÙC BIEÄN PHAÙP PHOØNG CHOÁNG 3.6.1. Caùc bieän phaùp phoøng choáng coân truøng haïi kho 3.6.1.1. Bieän phaùp sinh hoïc Coù theå öùng duïng thieân ñòch trong phoøng tröø toång hôïp coân truøng haïi kho (thieân ñòch aên thòt vaø thieân ñòch kyù sinh). Nhoùm thieân ñòch kyù sinh coù theå soáng trong hoaëc treân cô theå sinh vaät khaùc, hoaëc coù theå söû duïng Hormone dieät saûn, laøm cho saâu non khoâng hoùa nhoäng ñöôïc, khaû naêng sinh saûn cuûa con tröôûng thaønh giaûm vaø yû leä tröùng bò hö cuõng cao. AÁu truøng thuoäc Boä caùnh cöùng (Coleoptera), caùnh nöûa (Hemiptera) vaø caùnh maøng (Hymenoptera) ñöôïc thöøa nhaän laø coù khaû naêng taán coâng vaøo coân truøng haïi kho, coù theå laø yeáu toá tích cöïc trong phoøng tröø sinh hoïc. Coân truøng haïi kho coù theå bò kyù sinh bôûi caùc loaøi maït. Chuùng soáng treân beà maët cô theå coân truøng, taán coâng vaøo phaàn ki - tin meàm, choïc vaøo lôùp voû, ñeo huùt dòch cô theå coân truøng. Theo nguyeãn Höõu Ñaït (2001) thì moät soá biocide nhö daàu caây Neem vaø moät soá döôïc lieäu nhö caùc loaïi caây gia vò coù hieäu quaû phoøng tröø cao ñoái vôùi moät soá loaøi coân truøng. 3.6.1.2. Bieän phaùp hoùa hoïc Laø bieän phaùp quan troïng ñöôïc aùp duïng roäng raõi, hoùa chaát söû duïng dieät tröø saâu moït ñöôïc chia laøm hai nhoùm : nhoùm saùt truøng kho vaø nhoùm chaát xoâng hoâi NS. Trong ñoù, nhoùm saùt truøng kho goàm caùc loaïi thuoác söû duïng phoå bieán nhö DDVP 50EC, Dipterex 50SP, Sumithion 50ND… Coøn nhoùm xoâng hôi duøng trong khöû truøng goàm Cloropicrin, Metyl Bromide, Phosphine… * Khöû truøng xoâng hôi: laø bieäp phaùp kyõ thuaät söû duïng hoùa chaát coù khaû naêng boác hôi hoaëc thaêng hoa ñeå dieät tröø sinh vaät gaây haïi trong khoâng gian kín theo yeâu caàu. Bieän phaùp khöû truøng xoâng hôi treân haøng hoùa, NS ñaõ ñöôïc öùng duïng roäng raõi treân theá giôùi töø treân 50 naêm qua. Hieän nay treân theá giôùi coù nhieàu loaïi thuoác xoâng hôi ñöôïc söû duïng nhöng ôû VN chæ coù hai loaïi thuoác ñöôïc söû duïng roäng raõi laø Phosphine vaø Methyl Bromide. Trong ñoù Phosphine ñöôïc söû duïng nhieàu hôn do Methyl Bromide raát ñoäc, hieän bò caám ôû nhieàu nöôùc treân theá giôùi vì noù coù tieàm naêng phaù huûy taàng Ozon cuûa khí quyeån, chæ duøng ñeå dieät caùc loaøi coân truøng ñoái töôïng kieåm dòch thöïc vaät vaø khoâng duøng ñeå xöû lyù haït gioáng vaø caây troàng. Khí Phosphine (PH3) ñöôïc sinh ra töø caùc hôïp chaát cuûa phosphine kim loaïi nhö nhoâm, magieâ, keõm. AlP + 3H2O Al(OH)3 + PH3 Mg3P2 + 6H2O 3Mg(OH)2 + 2PH3 PH3 coù taùc duïng dieät coân truøng, coøn Al(OH)3 hoaëc Mg(OH)2 khoâng ñoäc. Ñeå ngöøa chaùy noå ngöôøi ta theâm (NH4)2CO3. (NH4)2CO3 2NH3 + CO2 + H2O CO2 vaø H2O laøm taêng khaû naêng hoâ haáp cuûa coân truøng, laøm cho khaû naêng nhieãm thuoác cao hôn. 3.6.1.3. Bieän phaùp cô hoïc vaø vaät lyù Saøng saåy, loaïi boû taïp chaát vuïn naùt, ngoaøi vieäc giuùp thoâng thoaùng trong loâ haøng noù coøn haïn cheá khaû naêng phaùt trieån cuûa saâu moït tuoåi 1 vaø tuoåi 2. Do vaäy, moät loâ haøng bò nhieãm moït vaø coù thuûy phaàn cao, neáu ñaõ ñöôïc khöû truøng vaø phôi, saáy ñeå haï thuûy phaàn thì vaãn caàn thieát phaûi saøng saåy loaïi boû taïp chaát ñeå phoøng saâu taùi phaùt trieån, ñaëc bieät laø saâu tuoåi 2. 3.6.2. Caùc bieän phaùp phoøng choáng coân truøng haïi ruoäng luùa Ñoù laø phöông phaùp quaûn lyù dòch haïi toång hôïp IMP, phöông phaùp naøy söû duïng toàng caùc bieän phaùp kieåm soaùt dòch haïi: moâi tröôøng, di truyeàn, hoùa hoïc vaø canh taùc. Nhöng bieän phaùp naøy caàn phaûi coù söõ taáp huaán cho ngöôøi aùp duïng vaø söï quan traéc caùc loaøi dòch haïi. 3.6.2.1. Taäp huaán (giaùo duïc) vaø theo doõi (quan traéc) Khi thaáy coù saâu raày xuaát hieän treân ñoàng ruoäng, ngöôøi noâng daân phaûi nghó ngay tôùi vieäc duøng noâng döôïc ñeå sôùm tieâu dieät chuùng nhaèm baûo veä muøa maøng hoa maøu maø khoâng caàn duøng ñeán caùc chaát ñoäc nhö caùc loaïi thuoác hoùa hoïc BVTV. Noâng daân caàn ñöôïc taäp huaán nhieàu ñieàu ñeå aùp duïng IMP. Ñoù laø söï hieåu bieát veà sinh hoïc coân truøng, kyõ naêng nhaän bieát coân truøng vaø caûi thieän vieäc theo doõi quaàn theå coân truøng, ñieàu naøy coù theå giuùp ích cho noâng daân trong vieäc quaûn lyù ñoàng ruoäng cuûa mình toát hôn. Taäp huaán vaø theo doõi laø nhöõng ñieàu tieân quyeát cho IMP, neáu khoâng seõ bò leä thuoäc naëng neà vaøo noâng döôïc thì seõ gaây ra nhöõng aûnh höôûng khoâng toát cho moâi tröôøng vaø heä sinh thaùi. 3.6.2.2. Bieän phaùp moâi tröôøng Bieän phaùp naøy nhaèm laøm cho caùc ñieàu kieän moâi tröôøng (voâ sinh vaø höõu sinh) trôû neân baát lôïi cho caùc loaøi dòch haïi. Bieän phaùp moâi tröôøng phuø hôïp vôùi caùc nöôùc ngheøo vaø höõu hieäu trong caùc xaõ hoäi noâng nghieäp hieän ñaïi. - Taêng cöôøng ña daïng hoa maøu baèng caùch ña canh vaø luaän canh, nhaèm laøm giaûm nguoàn thöùc aên cho moät loaøi dòch haïi naøo ñoù vaø giuùp ngaên chaën söï taêng tröôûng nhanh cuûa noù. - Thay ñoåi thôøi gian gieo troàng: noâng daân coù theå gieo troàng moät hoa maøu naøo ñoù sôùm hôn hoaëc treã hôn bình thöôøng, luùc maø coân truøng chöa hay ñaõ boäc phaùt roài. - Thay ñoåi chaát dinh döôõng trong ñaát vaø caây troàng cuõng coù theå aûnh höôûng ñeán soá löôïng quaàn theå dòch haïi. Nitô laø nguoàn dinh döôõng quan troïng maø coân truøng vaø kyù sinh nhaän töø thöïc vaät. Löôïng Nitô quaù nhieàu hay quaù ít coù theå laøm thay ñoåi soá löôïng caù theå cuûa nhieàu loaïi dòch haïi. Cho neân bieát ñöôïc nhu caàu dinh döôõng cuûa dòch haïi, möùc ñoä chaát dinh döôõng cuûa ñaát vaø cuûa thöïc vaät coù theå giuùp kieåm soaùt dòch haïi. - Kieåm soaùt hoa maøu vaø coû daïi laân caän: hoa maøu vaø coû daïi coù theå laø nguoàn thöùc aên vaø laø nôi ôû cuûa dòch haïi, nhaát laø coân truøng. Ñoâi khi hoa maøu keùm giaù trò laân caän ñöôïc duøng laøm baãy ñeà loâi keùo coân truøng. Cho neân caàn kieåm soaùt hoa maøu vaø coû daïi laân caän laø caàn thieát. - Du nhaäp thieân dioïch, kyù sinh vaø vaät gaây beänh: trong thieân nhieân, haøng ngaøn loaøi coân truøng laø dòch haïi tieàm taøng, nhöng khoâng trôû thaønh dòch haïi thaät söï, bôûi vì söï kieåm soaùt töï nhieân do thieân ñòch, kyù sinh vaø beänh taät. Noâng daân coù theå söû duïng söï hieåu bieát naøy cuûa ñaáu tranh sinh hoïc hay kieåm soaùt chuoãi thöùc aên ñeà quaûn lyù coû daïi, coân truøng, gaäm nhaám vaø caùc dòch haïi khaùc. 3.6.2.3. Bieän phaùp di truyeàn Coù hai chieán löôïc chuû yeáu, laø laøm cho con ñöïc trôû neân baát thuï vaø taïo caùc caây troàng vaø vaät nuoâi khaùng beänh veà phöông dieän di truyeàn. Ví duï: söû duïng caùc gioáng luùa khaùng raày naâu. 3.6.2.4. Bieän phaùp hoùa hoïc Bao goàm vieäc söû duïng noâng döôïc khi thaät caàn thieát, pheromon, hormon vaø caùc chaát tröø saâu töï nhieân. Vieäc söû duïng noâng döôïc phaûi tuaân thuû caùc nguyeân taéc sau ñaây: - Söû duïng haïn cheá. - Söû duïng ñuùng thôøi ñieåm ñeå haïn cheá soá laàn phun xòt. - Noâng döôïc ít gaây haïi cho thieän ñòch vaø caùc sinh vaät laân caän. - Khoâng phun xòt gaàn nguoàn nöôùc uoáng. - Traùnh duøng noâng döôïc beàn vöõng vaø coù theå tích tuï sinh hoïc. - Traùnh toái ña vieäc noâng daân tieáp xuùc noâng döôïc (traùnh hít phaûi khi thao taùc). - Söû duïng ñeå laøm giaûm soá caù theå dòch haïi tôùi döôùi ngöôõng gaây haïi, sau ñoù keát hôïp vôùi caùc bieän phaùp khaùc ñeå giöõ cho quaàn theå naøy ôû möùc thaáp. 3.6.2.5. Bieän phaùp canh taùc Duøng nhieàu bieän phaùp nhö troàng nhieàu caây che khoâng cho coû daïi moïc, tieáng ñoäng vaø buø nhìn ñe doïa chim … Gaàn ñaây, ngöôøi ta duøng vi ba (microwaving) tröø moät soá coân truøng chö daùn, moái, con hai ñuoâi aên giaáy vaø hoà daùn bìa saùch. Toùm laïi: Phoøng tröø dòch haïi toång hôïp IMP toû ra coù nhieàu lôïi ích veà nhieàu maët, nhöng ñeå baûo ñaûm cho söï thaønh coâng thì caàn coù söï noã löïc vaø ñaàu töø thích hôïp. Ñieàu quan troïng laø chính noâng daân, chôù khoâng phaûi ai khaùc laø ngöôøi ñoùng vai troø quyeát ñònh ôû ñaây. CHÖÔNG 4. TOÅNG QUAN VEÀ RAÀY NAÂU 4.1. GIÔÙI THIEÄU VEÀ RAÀY NAÂU 4.1.1. Giôùi thieäu chung veà raày naâu Raày naâu ñaõ trôû thaønh moät ñoái töôïng dòch haïi raát nguy hieåm, luoân laø moái ñe doïa nghieâm troïng ñoái vôùi ngheà troàng luùa ôû Chaâu AÙ noùi chung vaø ôû VN noùi rieâng. Tröôùc ñaây, noù laø moät loaøi saâu haïi thöù yeáu ôû caùc nöôùc troàng luùa nhieät ñôùi Chaâu AÙ. Raàu naâu haïi luùa laø loaøi coân truøng chích huùt coù teân khoa hoïc laø Nilaparvata lugens Stal, thuoäc hoï muoäi Delphacidae, boä caùnh ñeàu Homoptera, kyù chuû quan ôû luùa, luùa hoang, coû loàng vöïc, coû goái. Raàu naâu cuøng vôùi raày löng traéng vaø raày xaùm goïi laø nhoùm raày thaân. Raày naâu ñöôïc bieát nhö moät loaøi saâu haïi luùa töø raát laâu. Raày naâu trôû thaønh saâu haïi nguy hieåm ôû caùc nöôùc troàng luùa töø nöûa sau theá kyû XX: Trieàu Tieân, Nhaät Baûn, AÁn Ñoä, Inñoâneâxia, Philipin, Malaixia, Trung Quoác, Thaùi Lan, …Coøn ôû VN, vaøo naêm 1958 raày naâu phaùt trieån thaønh dòch haïi luùa ôû caùc khu vöïc mieàn Baéc. Taïi mieàn Nam, raày naâu haïi luùa ñöôïc ghi nhaän sôùm hôn ôû phía Baéc. Töø naêm 1971, raày naâu ñaõ phaùt sinh maïnh ôû ÑBSCLvôùi hieän töôïng chaùy raày ôû Chaâu Ñoác, Long Xuyeân, Long An, … Töø ñoù ñeán nay, raày naâu lieân tuïc phaùt sinh gaây haïi lieân tuïc treân caû nöôùc, khi thì cuïc boä treân dieän tích nhoû khoâng ñaùng keå, khi thì buøng phaùt thaønh dòch treân dieän roäng. Naêm 1990, ôû ÑBSCLbò raày naâu phaù hoaïi treân dieän tích khoaûng 1 trieäu ha. Trong vuï Ñoâng Xuaân 2005 - 2006, dieän tích luøa bò raày naâu phaù hoaïi ôû ÑBSCL khoaûng hôn 66.700 ha trong toång dieän tích 1.482.300 ha. Hình 2: Hình aûnh raày naâu tröôûng thaønh daïng caùnh daøi 4.1.2. Ñaëc ñieåm hình thaùi cuûa raày naâu Raày naâu laø loaøi coân truøng coù chu kyø phaùt trieån theo kieåu bieán thaùi khoâng hoaøn toaøn, phaûi traûi qua 3 pha phaùt duïc: pha tröùng, pha aáu truøng vaø pha tröôûng thaønh. 4.1.2.1. Pha tröùng Tröùng cuûa raày naâu: hình truï daøi, cong, moät ñaàu to, moät ñaàu nhoû, trong suoát, gaàn gioáng hình quaû chuoái daøi 0.89 mm. Tröùng môùi ñeû maøu naâu vaøng, sau chuyeån sang maøu naâu ñen. Tröùng ñeû thaønh oå, xeáp haøng theo kieåu uùp thìa, ñoâi khi xeáp haøng ñoâi. Tröùng ñöôïc ñeû trong beï laù hoaëc gaân laù, hôi nhoâ ñaàu ra ngoaøi. Veát ñeû tröùng chuyeån thaønh maøu naâu hôi ñoû. Hình 3: Pha tröùng cuûa raày naâu 4.1.2.2. Pha aáu truøng Pha aáu truøng (hay coøn goïi laø raày non) cuûa raày naâu coù 5 tuoåi. Caùc ñaëc ñieåm hình thaùi cô baûn cuûa tuoåi raày non: Ÿ Raày non tuoåi 1: maøu ñen xaùm, coù ñöôøng thaúng treân leà ngöïc sau, thaân daøi 1,1mm. Ÿ Raày non tuoåi 2: naâu vaøng nhaït, leà ngöïc sau loõm ra phía tröôùc, thaân daøi 1,5mm. Ÿ Raày non tuoåi 3: naâu vaøng laãn loän, coù maàm caùnh roõ, thaân daøi 2,0mm. Ÿ Raày non tuoåi 4: naâu vaøng laãn loän, maàm caùnh sau nhoïn, thaân daøi 2,4mm. Ÿ Raày non tuoåi 5: naâu vaøng laãn loän, maàm caùnh tröôùc daøi hôn maàm caùnh sau, thaân daøi 3,2mm. Hình 4: Hình aûnh raày non (raày caùm) 4.1.2.3. Pha tröôûng thaønh Pha tröôûng thaønh cuûa raày naâu coù 2 daïng hình sinh thaùi laø daïng caùnh ngaén phuû 2/3 thaân vaø daïng caùnh daøi phuû kín buïng. Tröôûng thaønh daïng caùnh daøi coù kích thöôùc cô theå lôùn hôn tröôûng thaønh daïng caùnh ngaén, chaân vaø maùng ñeû tröùng cuõng daøi hôn. Hình 5: Pha tröôûng thaønh cuûa raày naâu * Tröôûng thaønh daïng caùnh daøi Tröôûng thaønh caùi daïng caùnh daøi coù thaân daøi 4,5 - 5 mm (keå caû caùnh). Maët löng cô theå maøu naâu vaøng hoaëc naâu toái, oùng aùnh daïng daàu. Maët buïng cô theå maøu naâu vaøng. Ñænh ñaàu nhoâ ra phía tröôùc. Ñöôøng gôø giöõa traùn roõ raøng. Maét keùp naâu ñen. Hai maét ñôn naâu ñoû. Treân maûnh löng ngöïc tröôùc vaø phieán thuaän ñeàu coù 3 ñöôøng ghôø noåi roõ neùt, maøu vaøng xaùm. Phaàn buïng nôû roäng, cuoái buïng coù raõnh. Tröôûng thaønh ñöïc daïng caùnh daøi coù thaân daøi 3,6 - 4,1 mm (keå caû caùnh). Ña soá chuùng coù cô theå maøu naâu toái, phieán thuaãn maøu naâu ñen. Phaàn cuoái buïng coù daïng loa keøn. * Tröôûng thaønh daïng caùnh ngaén Tröôûng thaønh caùi daïng caùnh ngaén coù thaân daøi 3,5 - 4mm. Phieán thuaãn maøu naâu vaøng. Caùnh tröôùc daøi baèng moät nöûa chieàu daøi caùnh tröôùc cuûa daïng caùnh daøi, keùo daøi tôùi ñoát buïng thöù 6. Tröôûng thaønh ñöïc daïng caùnh ngaén coù thaân daøi 2 - 2,5 mm. Ña soá coù cô theå maøu naâu ñen. Phieán thuaãn maøu naâu ñaäm. Caùnh tröôùc keùo daøi tôùi 2/3 chieàu daøi phaàn buïng. Hình 6: Voøng ñôøi cuûa raày naâu * Tuoåi thoï cuûa tröôûng thaønh raày naâu Tröôûng thaønh cuûa raày naâu soáng trung bình 20 ngaøy, caù theå coù tuoåi thoï daøi nhaát tôùi 40 - 50 ngaøy, ngaén nhaát 3 - 5 ngaøy. 4.1.3. Ñaëc ñieåm sinh thaùi hoïc cô baûn cuûa raày naâu 4.1.3.1. AÛnh höôûng cuûa nhieät ñoä Pha tröùng raày naâu phaùt duïc nhanh nhaát ôû ñieàu kieän nhieät ñoä 25 - 300C. Tyû leä tröùng nôû cao nhaát ôû nhieät ñoä 27 - 280C. Tröùng raày naâu seõ khoâng nôû ôû nhieät ñoä 330C. AÁu truøng tuoåi 4, tuoåi 5 cuûa raày naâu coù theå hoaït ñoäng trong khoaûng nhieät ñoä 12 - 310C . Pha raày non phaùt trieån thích hôïp ôû nhieät ñoä 25 - 300C, ñaëc bieät phaùt duïc nhanh nhaát ôû nhieät ñoä 27 - 280C. Nhieät ñoä 330C gaây cheát cho raày non. Tröôûng thaønh cuûa raày naâu soáng ñöôïc 10 - 20 ngaøy trong muøa heø vaø soáng tôùi 30 - 50 ngaøy trong muøa thu. Vôùi nhieät ñoä 330C seõ laøm suy giaûm tuoåi thoï cuûa raày naâu tröôûng thaønh. Tröôûng thaønh caùi cuûa raày naâu daïng caùnh daøi chòu ñöôïc baát lôïi hôn tröôûng thaønh ñöïc cuûa raày naâu daïng caùnh daøi. Khi nhieät ñoä haï thaáp, daïng caùnh ngaén phaùt trieån nhieàu, ngaén ngaøy vaø nhieät ñoä cao seõ laøm taêng tyû leä tröôûng thaønh ñöïc daïng caùnh ngaén. 4.1.3.2. AÛnh höôûng cuûa ñoä aåm töông ñoái khoâng khí Moâi tröôøng aåm ñöôïc raày naâu öu thích hôn vaø coù lôïi cho söï phaùt trieån cuõng nhö söï gia taêng quaàn theå cuûa raày naâu. AÅm ñoä töông ñoái cuûa khoâng khí khoaûng 70 - 85% laø toái thích hôïp cho söï phaùt trieån cuûa raày naâu. Trong ruoäng luùa, aåm ñoä töông ñoái cuûa khoâng khí cao nhaát ôû khoaûng gaàn phía treân maët nöôùc ruoäng, taïi ñoù raày naâu raát öa soáng ôû phaàn thaân caây luùa phía treân maët nöôùc ruoäng. 4.1.3.3. AÛnh höôûng cuûa thöùc aên Thöùc aên chính cuûa raày naâu laø caây luùa. Gioáng luùa aûnh höôûng raát maïnh meõ ñeán sinh tröôûng phaùt trieån cuûa raày naâu. Thí duï: Tieán haønh nuoâi raày naâu treân hai gioáng luùa Mudgo (khaùng raày naâu) vaø gioáng luùa TN1 (nhieãm raày naâu). Khi ñoù cho ta keát quaû nhö sau: Baûng 13: AÛnh höôûng cuûa gioáng luùa khaùc nhau ñeán sinh tröôûng phaùt trieån cuûa raày naâu Chæ tieâu theo doõi Nuoâi treân gioáng luùa Mudgo Nuoâi treân gioáng luùa TN1 Tyû leä cheát cuûa raày naâu (%) 14,9 8,2 Thôøi gian phaùt duïng cuûa raày naâu (ngaøy) 14,2 12,5 Khoái löôïng cô theå caùi môùi vuõ hoùa (mg) 2,8 4,1 Soá löôïng tröùng/caùi 32,8 40,0 Tyû leä tröùng nôû (%) 68,0 91,0 4.1.4. Taäp quaùn sinh hoaït vaø ñaëc ñieåm gaây haïi cuûa raày naâu Raày naâu soáng gaàn goác luùa caùch maët nöôùc khoaûng 10 - 15cm, chích huùt ngay thaân luùa. Khi bò ñoäng coù theå nhaûy leân caùc boä phaän khaùc cuûa caây luùa hoaëc bò rôi xuoáng nöôùc. Ban ñeâm, noù leo leân ñoït laù chích huùt. Raày coù caùnh thích vaøo ñeøn. Raày naâu duøng voøi ñeå chích huùt nhöïa caây laøm cho caây luùa bò khoâ heùo. Khi raày naâu chích vaøo luùa, chuùng ñeå laïi treân laù, thaân 1 veät naâu cöùng, caûn trôû söï luaân chuyeån nöôùc vaø chaát dinh döôõng laøm cho thaân, laù bò khoâ heùo (dòch chaùy raày). Ngoaøi ra, raày naâu coøn laø loaøi coân truøng gaây ra caùc beänh truyeàn nhieãm laø moâi giôùi truyeàn beänh virus gaây ra caùc caên beänh nhö beänh luùa coû, luøn xoaén laù. Phaân cuûa raày naâu chöùa nhieàu ñöôøng laø moâi tröôøng cho caùc loaïi naám phaùt trieån gaây neân beänh boà hoùng ôû goác luùa => caûn trôû sinh hoïc. 4.1.5. Söï phaân boá cuûa raày naâu Raày naâu phaân boá roäng ôû caùc vuøng troàng luùa nöôùc ôû mieàn Nam, Ñoâng Nam vaø Ñoâng Chaâu AÙ, nhöõng ñaûo phía Nam Thaùi Bình Döông vaø ôû Australia. Ngoaøi ra coøn thaáy ôû Chaâu Phi, Chaâu Myõ (vuøng nhieät ñôùi). Caùc nöôùc coù raày naâu phaùt trieån maïnh: AÁn Ñoä, Trung Quoác, Nhaät Baûn, Trieàu Tieân, Thaùi Lan, Laøo, Campuchia, Inñoâneâsia, Philipin, Malaixia, Srilanca, Braxin, Cuba, Hoa Kyø, … ÔÛ nöôùc ta, raày naâu buøng phaùt ôû haàu heát caùc tænh troàng luùa trong caû nöôùc, töø ñoàng baèng tôùi trung du mieàn nuùi, töø ÑBSH ñeán ÑBSCL. 4.1.6. Caùc nhoùm thieân ñòch cuûa raày naâu Thieân ñòch laø thuaät ngöõ duøng chæ chung cho taát caû caùc loaøi laø keû thuø töï nhieân cuûa saâu haïi noùi chung vaø cuûa raày naâu noùi rieâng. Caùc loaøi thieân ñòch cuûa raày naâu chia thaønh 3 nhoùm lôùn: 4.1.6.1. Caùc loaøi baét moài cuûa raày naâu Loaøi baét moài laø nhöõng loaøi coân truøng, nheän hay ñoäng vaät khaùc duøng nhöõng con saâu haïi nhö raày naâu laøm thöùc aên. Caùc con saâu haïi ñöôïc goïi laø con moài. Caùc loaøi baét moài phaûi töï ñi tìm kieám, saên moài. Haàu heát caùc loaøi baét moài cuûa raày naâu ñeàu coù kieåu soáng baét moài ôû caû pha aáu truøng vaø pha tröôûng thaønh. Do ñoù, moãi caù theå baét moài tieâu dieät ñöôïc raát nhieàu raày naâu. Cho ñeán nay ôû nöôùc ta ñaõ phaùt hieän ñöôïc 65 loaøi coân truøng vaø nheän laø nhöõng loaøi baét moài cuûa raày naâu vaø raày löng traéng. 4.1.6.2. Caùc loaøi kyù sinh cuûa raày naâu Kyù sinh ôû ñaây laø noùi tôùi hieän töôïng coân truøng kyù sinh treân saâu haïi vaø raát phoå bieán trong töï nhieân. Loaøi kyù sinh laø caùc loaøi coân truøng söû duïng saâu haïi (raày naâu) laøm nguoàn dinh döôõng vaø nôi ôû. Loaøi kyù sinh (vaät kyù sinh) thöôøng söû duïng caùc moâ cuûa cô theå saâu haïi (vaät chuû) vaø gaây cheát vaät chuû ngay sau khi chuùng hoaøn toaøn phaùt duïc. ÔÛ nöôùc ta ñaõ phaùt hieän ñöôïc 14 loaøi kyù sinh cuûa raày naâu vaø raày löng traéng. Caùc aáu truøng loaøi kyù sinh coù theå soáng ôû beân trong hoaëc beân treân beà maët cô theå raày naâu. Ví du: caùc loaøi ong kyù sinh thuoäc hoï Mymaridae vaø hoï Trichogrammatidae soáng ôû beân trong tröùng cuûa raày naâu (noäi kyù sinh) vaø caùc loaøi kyù sinh thuoäc hoï ong kieán Dryinidae soáng ôû treân beà maët cô theå aáu truøng hoaëc tröôûng thaønh raày naâu (ngoaïi kyù sinh). 4.1.6.3. Caùc loaøi sinh vaät gaây beänh cho raày naâu Nhö caùc loaøi saâu haïi khaùc, raày naâu cuõng bò beänh. Ñaõ phaùt hieän ñöôïc 3 loaøi naám vaø 2 loaøi tuyeán truøng gaây beänh cho raày naâu. Tuy nhieân, soá loaøi thieân ñòch coù theå gaây taùc ñoäng, aûnh höôûng roõ reät ñeán soá löôïng cuûa raày naâu thì laïi khoâng nhieàu. Ñoù laø caùc loaøi boï xít muø xanh (Cytorhinus lividipennis), nheän soùi vaân ñinh ba (Pardosa pseudoannulata), boï xít nöôùc (Microvelia douglaasi), … Trong ñieàu kieän nöôùc ta, ñaõ phaùt hieän coù khoaûng gaàn 20 loaøi thieân ñòch phoå bieán cuûa raày naâu treân ñoàng luùa töø ÑBSH ñeán ÑBSCL. 4.2. MOÄT SOÁ LOAÏI RAÀY KHAÙC 4.2.1. Raày xanh laù maï Raày xanh laù maï thuoäc hoï Cicadellidae, boä Homoptera. Raày xanh phaân boá roäng ôû caùc vuøng nhieät ñôùi vaø aù nhieät ñôùi, trong nöôùc coù ôû khaép nôi. Kyù chuû quan ôû caây cheø, ngoaøi ra coøn gaëp treân ñaäu ñoã, boâng, thuoác laù, laïc, … Raày thöôûng thaønh vaø raày non ñeàu taäp trung ôû maët döôùi laù, buùp laù ngoïn. Raày tröôûng thaønh ñeû tröùng ôû coïng non. Raày xanh huùt chích taïo thaønh nhöõng veát chaâm maøu naâu khoâ nhoû li ti, rìa laù bò cong vaø chaùy khoâ, caây bò caèn coãi. Raày sinh saûn vaø hoaït ñoäng maïnh vaøo thôøi kyø noùng aåm, vaøo caùc thaùng coù ñoä aåm cao vaø thôøi kyø caây phaùt trieån maïnh. ÔÛ vuøng cheû phía Baéc, raày phaù hoaïi maïnh trong thaùng 4 - 5 vaø thaùng 7 - 8. * Caùch phoøng ngöøa: Chaêm soùc cho caây phaùt trieån nhanh khoûe. Duøng caùc gioáng cheø choáng raày xanh. Veä sinh nöông cheø cho ruoäng ñöôïc thoâng thoaùng. Troàng caây che boùng cho cheø. Baûo veä caùc loaøi thieân dòch. Ñieàu tra vaø döï baùo ñeå duøng thuoác tröø raày tröôùc luùc cao ñieåm, nhöõng loaïi thuoác thöôøng duøng laø nhoùm Pyrethroid, Selecron, Padan, Kiyazinon, Trebon, Bassa, Bi58. 4.2.2. Raày boâng söù Raày boâng thaân nhoû deïp, coù nhieàu loâng tô khaép chung quanh. Loaïi raày naøy gaây haïi treân ngoïn caây laøm hö ngoïn caây, treân traùi laøm hö traùi, traùi nhoû thì bò ruïng coøn traùi lôùn thì laøm cong queo haït leùp sau naøy khi gieo seõ khoâng moïc leân caây con. * Caùch phoøng ngöøa: Phaûi thöôøng xuyeân theo doõi ñeå phoøng tröø kòp thôøi vì caây söù bò beänh raát khoù trò. Khi thaáy phaûi phun thuoác khoâng raày cho ñeû tröùng. Neáu phaùt hieäu coù raày, laáy coï nhoû queùt saïch caû raày vaø phaán traéng. Duøng thuoác Vicidi-M50 ND, Visher 25 ND, Vidithoate 40 ND Beänh thöôøng phaùt trieån vaøo muøa möa neân khi thaáy laù vöøa bò ñoám vaøng laø phaûi caét boû ngay vaø phun thuoác tröø naám nhö Topsin, Appenearb, Dithane,… 4.2.3. Raày löng traéng Raày löng traéng thuoäc boä Homoptera. Raày löng traéng phaân boá ôû Chaâu AÙ laø chuû yeáu. Kyù chuû quan treân caây luùa, caùc loaïi coû, … Raày löng traéng coù hình quaû ôùt. Raày non coù maøu traéng söõa, sau ñoù khi tröôûng thaønh coù maøu vaøng nhaït. Pha aáu truøng cuûa raày löng traéng coù 5 tuoåi vaø daøi töø 1 - 3 mm. Tuoåi 1 - 2 coù maøu xaùm traéng, tuoåi 3 - 4 löng coù maøu traéng vaø xaùm laãn loän, tuoåi 5 thì gioáng raày naâu löng maøu naâu vaø vaøng laän loän. Pha tröôûng thaønh cuûa raày löng traéng cuõng coù 2 daïng: daïng caùnh daøi vaø daïng caùnh ngaén vôùi thaân daøi töø 3 - 4 mm. * Caùch phoøng tröø: gioáng raày naâu Veä sinh ñoàng ruoäng: dieät coû, luùa cheùt. Khoâng duøng phaâm ñaïm quaù nhieàu. Duøng thuoác khaùng raày hoaëc ít nhieãm raày löng traéng . Neáu thuaän lôïi neân duøng gioáng ngaén ngaøy thay cho gioáng daøi ngaøy. Khoâng saï caáy quaù daøy. Haïn cheá toái ña vieäc duøng TTS, nhaát laø vaøo giai ñoaïn ñaàu vuï ñeå baûo veä thieân ñòch cuûa raày löng traéng . Thaêm ñoàng ruoäng thöôøng xuyeân neáu coù raày löng traéng xuaát hieän vôùi maät ñoä quaù cao thì neân phun TTSñaëc trò raày, raéc daàu Gasol leân maët nöôùc. 4.2.4. Raày xanh ñuoâi ñen Raày xanh ñuoâi ñen (Nephotetix) thuoäc hoï Cicadellidae, boä Homoptera. Raày xanh ñuoâi ñen phaân boá chuû yeáu ôû Chaân AÙ vaø kyù chuû quan ôû caây luùa. Raày non maøu xanh vaøng hay xanh laù maï, khoâng coù caùnh, coù 5 tuoåi vaø daøi töø 1 - 4 mm. Tuoåi töø 1 - 2 coù maøu xanh nhaït, tuoåi töø 3 - 4 coù maøu xanh vaøng, vaø tuoåi 5 coù maøu xanh laù maï. Raày tröôûng thaønh coù maøu xanh laù maï, cuoái caùnh tröôùc cuûa raày ñöïc coù chaám maøu ñen, coøn cuûa raày caùi coù maøu naâu nhaït. Maët buïng cuûa raày ñöïc maøu ñen, raày caùi maøu naâu nhaït. Tröùng cuûa raày coù hình quaû chuoái, ñaàu to vaø ñaàu nhoû. Raày tröôûng thaønh öa aùnh saùng ñeøn. Raày caùi ñeû tröùng ôû moâ beï laù thaønh töøng oå 4 - 40 tröùng/oå. Raày non sau khi nôû thöôøng soáng taäp trung nôi raâm maùt aåm thaáp. Caû raày non vaø raày tröôûng thaønh ñeàu huùt nhöïa caây laø cho caây bò beänh heùo vaøng. Raày xanh ñuoâi ñen coøn laø moâi giôùi truyeàn beänh virut. * Caùch phoøng tröø: Gieo caáy thôøi vuï ñoàng loaït baèng caùc gioáng ngaén ngaøy khaùng raày. Gieo maï xa nôi aùnh saùng ñeøn, xa nôi coù nhieàu coû daïi, phoøng tröø raày treân nöông maï ngay töø ñaàu baèng hoaït chaát Buprofezin (Butyl, Applaud …) Khi maät ñoä raày cao vaø treân ruoäng coù trieäu chöùng cuûa beänh virus caàn duøng thuoác tröø raày ngay. Duøng caùc thuoác coù tính tieáp xuùc vaø löu ñaãn nhö Regent, Actara, Vitagro, … phun ñaãm vaøo goác luùa. 4.3. TAÙC HAÏI CUÛA RAÀY NAÂU 4.3.1. Taùc haïi cuûa raày naâu ñoái vôùi caây luùa Trong tình hình raày naâu phaùt trieån treân luùa taïi ÑBSCL cuøng vôùi söï xuaát hieän cuûa caùc beänh do raày naâu moâi giôùi lan truyeàn gaây haïi nhö laø moät ñoái töôïng dòch haïi nguy hieåm treân luùa. Caùc beänh ôû luùa bao goàm beänh than vaøng, beänh vaøng laù, beänh tieäm ñoït saàn, beänh ñaïo oân – chaùy laù, beänh chaùy bìa laù, beänh ñoám vaèn – khoâ vaèn, beänh tungro, beänh luøn xoaén laù, beänh luøn luùa coû vaø beänh vaøng luøn. Haàu heát caùc beänh naøy ñeàu do virut hoaëc Mycoplasma gaây ra vaø ñeàu khoâng coù thuoác trò. Sau ñaây laø moät soá beänh quan troïng do raày naâu truyeàn qua luùa: 4.3.1.1. Beänh Tungro: laø moät loaïi beänh ñöôïc ghi nhaän töø laâu, khoaûng naêm 1969 taïi AÁn Ñoä, Banglades, Philippin, Thaùi Lan, Inñoâneâsia vaø Nhaät Baûn. Beänh naøy laø do virut ôû 2 daïng goïi laø RTSV (Rice Tungro Spherical Virut) vaø daïng RTBV (Rice Tungro Bacillform Virut) laøm cho caây luùa coù trieäu chöùng vaøng vaø luøn haún so vôùi caây luùa bình thöôøng. Beänh naøy do moâi giôùi truyeàn sang laø raày xanh ñuoâi ñen (Nephottetis virescens vaø Nephottestis nigropictus). Trong tröôøng hôïp do Mycoplasma thì goïi laø beänh vaøng luøn xuaát hieän ôû mieàn Baéc VN trong nhöõng naêm 1964, 1966 vaø 1970 treân gioáng Moäc tuyeån hôn 50.000 ha. Hình 7: Hình aûnh beänh Tungro ôû luùa 4.3.1.2. Beänh luøn xoaén laù: laø moät loaïi beänh xuaát hieän thöôøng sau dòch raày naâu. Naêm 2000 taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh, raày naâu phaùt trieån thaønh dòch, sau ñoù laø hieän töôïng luùa troå bò xoaén laù treân luùa muøa ôû huyeän Nhaø Beø gaây haïi hôn 200 ha. Beänh do virut RRSV (Rice Ragged Stunt Virut) gaây ra laøm cho caây luùa coù choài ñaâm ra töø ñoát thaân beân treân maët ñaát ruoäng, boâng luùa khoâng troå ñöôïc, laù luùa xanh thaäm chí saäm hôn caây luùa khoûe, soáng raát laâu vaø bò xoaén hoaëc coù u böùu nhoû lieân tuïc treân gaân laù. Caây luùa bò luøn do khoâng troå ñöôïc. Beänh naøy do raày naâu truyeàn sang (Nilaparvata lugens). Hình 8: Hình aûnh luøn xoaén laù ôû luùa 4.3.1.3. Beänh luøn luùa coû: la