Đề cương bài giảng Tài chính tiền tệ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA KINH TẾ ĐỀ CƯƠNG BÀI GIẢNG TÀI CHÍNH TIỀN TỆ (Tài liệu lưu hành nội bộ) Hưng Yên Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 1 MỤC LỤC CHƢƠNG I: ĐẠI CƢƠNG VỀ TÀI CHÍNH VÀ TIỀN TỆ ..................................................... 5 1.1. Sự ra đời, định nghĩa và bản chất của tiền tệ ....................................................................... 5 1.1.1.Sự ra đời của tiền tệ .......................................................................................................... 5 1.1.2. Định nghĩa ........................................................................................................................ 6 1.1.3. Bản chất của tiền tệ .......................................................................................................... 7 1.2. Chức năng của tiền tệ .......................................................................................................... 8 1.2.1. Chức năng đo lường giá trị .............................................................................................. 8 1.2.2. Chức năng trung gian trao đổi ......................................................................................... 9 1.2.3. Chức năng dự trữ giá trị ................................................................................................ 10 1.2.4. Chức năng thanh toán .................................................................................................... 10 1.3. Sự phát triển các hình thái tiền tệ ...................................................................................... 10 1.3.1. Hóa tệ ............................................................................................................................. 10 1.3.2. Tín tệ ............................................................................................................................... 12 1.3.3. Bút tệ (Tiền ghi sổ) ......................................................................................................... 13 1.3.4. Tiền điện tử ..................................................................................................................... 14 1.4. Khối tiền tệ ........................................................................................................................ 14 1.4.1 Khối tiền M1 .................................................................................................................... 14 1.4.2. Khối tiền tệ M2 ............................................................................................................... 14 1.4.3. Khối tiền tệ M3 ............................................................................................................... 15 1.4.4. Khối tiền tệ L .................................................................................................................. 15 1.5. Chế độ tiền tệ ..................................................................................................................... 15 1.5.1. Chế độ song bản vị ......................................................................................................... 15 1.5.2. Chế độ bản vị tiền vàng .................................................................................................. 16 1.5.3. Chế độ bản vị vàng hối đoái ........................................................................................... 16 1.5.4.Chế độ bản vị ngoại tệ ..................................................................................................... 16 1.6. Bản chất của tài chính........................................................................................................ 16 1.6.1. Sự ra đời của phạm trù tài chính .................................................................................... 16 1.6.2. Bản chất của tài chính .................................................................................................... 18 1.7. Chức năng của tài chính .................................................................................................... 19 1.7.1 Chức năng phân phối ...................................................................................................... 19 1.7.2. Chức năng giám đốc ....................................................................................................... 20 CHƢƠNG 2: TỔNG QUAN VỀ HỆ THỐNG TÀI CHÍNH ................................................... 22 2.1. Vai trò của hệ thống tài chính ............................................................................................ 22 2.2. Cấu trúc của hệ thống tài chính ......................................................................................... 22 2.2.1 Ngân sách nhà nước ........................................................................................................ 23 2.2.2.Tài chính Doanh nghiệp ............................................................................................... 24 2.2.3.Bảo hiểm .......................................................................................................................... 24 2.2.4.Tín dụng ........................................................................................................................... 25 2. 2.5. Tài chính các tổ chức xã hội và Tài chính hộ gia đình (dân cư) ................................... 25 2.3. Chính sách tài chính quốc gia ............................................................................................ 27 2.3.1. Mục tiêu của chính sách tài chính quốc gia ................................................................... 28 2.3.2. Những quan điểm cơ bản................................................................................................ 29 2.3.3. Nội dung của chính sách tài chính quốc gia .................................................................. 30 CHƢƠNG 3: NGÂN SÁCH NHÀ NƢỚC .............................................................................. 36 3.1. Vai trò của ngân sách nhà nƣớc ......................................................................................... 36 3.2.Thu và chi của ngân sách nhà nƣớc .................................................................................... 37 3.2.1. Thu ngân sách nhà nước ................................................................................................ 37 3.2.2.Chi ngân sách nhà nước .................................................................................................. 41 Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 2 3.2.3. Thâm hụt ngân sách ........................................................................................................ 45 3.3. Tổ chức hệ thống ngân sách và phân cấp hệ thống ngân sách nhà nƣớc .......................... 46 3.3.1. Tổ chức hệ thống ngân sách nhà nước ........................................................................... 46 3.3.2. Phân cấp ngân sách nhà nước ....................................................................................... 47 3.4. Năm ngân sách và chu trình ngân sách ............................................................................. 47 CHƢƠNG 4: TÀI CHÍNH DOANH NGHIỆP ........................................................................ 49 4.1. Nguồn vốn và phƣơng thức huy động vốn của doanh nghiệp ........................................... 49 4.1.1. Nguồn vốn tự có của doanh nghiệp ................................................................................ 49 4.1.2. Vốn tín dụng ngân hàng và tín dụng thương mại ........................................................... 50 4.1.3. Nguồn vốn phát hành cổ phiếu ....................................................................................... 51 4.1.4. Phát hành trái phiếu công ty .......................................................................................... 54 4.1.5. Nguồn vốn nội bộ............................................................................................................ 56 4.2. Quản lý vốn cố định của doanh nghiệp ............................................................................. 57 4.2.1. Tổng quan về vốn cố định ............................................................................................... 57 4.2.2.Khấu hao tài sản cố định ................................................................................................. 58 4.3. Quản lý vốn lƣu động ........................................................................................................ 65 4.3.1. Tổng quan về Vốn lưu động ............................................................................................ 65 4.3.2. Cơ cấu và phân loại tài sản lưu động ............................................................................ 66 4.3.3. Quản lý hàng hoá vật tư tồn kho .................................................................................... 69 CHƢƠNG 5: THỊ TRƢỜNG TÀI CHÍNH .............................................................................. 72 5.1. Chức năng của thị trƣờng tài chính ................................................................................... 72 5.2. Chủ thể của thị trƣờng tài chính ........................................................................................ 73 5.2.1. Chủ thể đi vay ................................................................................................................. 73 5.2.2. Chủ thể cho vay hay đầu tư ............................................................................................ 73 5.3. Cấu trúc của thị trƣờng tài chính ....................................................................................... 74 5.3.1. Thị trường nợ và thị trường vốn cổ phần ....................................................................... 74 5.3.2.Thị trường cấp một và thị trường cấp hai ....................................................................... 74 5.3.3. Thị trường tiền tệ và thị trường vốn ............................................................................... 75 5.4. Các công cụ của thị trƣờng tài chính ................................................................................. 76 5.4.1. Các công cụ của thị trường tiền tệ ................................................................................. 76 5.5. Điều hành thị trƣờng tài chính ........................................................................................... 80 5.5.1 Ban hành quy định bắt buộc các công ty phải cung cấp đầy đủ thông tin cho các nhà đầu tư ........................................................................................................................................ 80 5.5.2. Đảm bảo sự lành mạnh của các trung gian tài chính .................................................... 81 5.6. Quốc tế hoá thị trƣờng tài chính ........................................................................................ 81 5.6.1. Thị trường trái khoán quốc tế và Châu Âu ..................................................................... 81 5.6.2. Thị trường cổ phiếu thế giới ........................................................................................... 81 5.7. Thị trƣờng tài chính Việt Nam .......................................................................................... 81 5.7.1 Sự hình thành thị trường tài chính ở Việt Nam ............................................................... 81 5.7.2. Các công cụ của thị trường tài chính Việt Nam ............................................................. 82 5.7.3. Điều kiện để phát triển thị trường tài chính Việt Nam ................................................... 82 CHƢƠNG 6: CÁC TỔ CHỨC TÀI CHÍNH TRUNG GIAN .................................................. 83 6.1. Phân tích kinh tế về cấu trúc tài chính ............................................................................... 83 6.1.1. Những vấn đề cơ bản về cấu trúc tài chính .................................................................... 83 6.1.2. Phí giao dịch và cấu trúc tài chính ................................................................................ 85 6.1.3. Rủi ro và cấu trúc tài chính ............................................................................................ 86 6.2. Chức năng và vai trò của các tổ chức tài chính trung gian ................................................ 89 6.2.1. Chức năng của các tài chính trung gian ........................................................................ 89 6.2.2. Vai trò của các tổ chức tài chính trung gian .................................................................. 90 6.3. Các loại hình tổ chức tài chính trung gian ......................................................................... 90 6.3.1. Các tổ chức nhận tiền gửi .............................................................................................. 91 6.3.2. Công ty bảo hiểm ............................................................................................................ 91 Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 3 6.3.3. Công ty tài chính ............................................................................................................ 92 6.3.4. Các công ty chứng khoán ............................................................................................... 93 6.4. Các trung gian tài chính ở Việt Nam ................................................................................. 94 6.4.1. Các ngân hàng ................................................................................................................ 94 6.4.2. Các tổ chức tài chính phi ngân hàng .............................................................................. 96 CHƢƠNG 7: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ LÃI SUẤT ................................................... 97 7.1. Các lãi suất cơ bản và phƣơng pháp đo lƣờng................................................................... 98 7.2.Một số phân biệt lãi suất ................................................................................................... 103 7.2.1. Lãi suất thực và lãi suất danh nghĩa ............................................................................ 103 7.2.2. Lãi suất và tỷ suất lợi tức ............................................................................................. 104 7.2.3. Lãi suất cơ bản của ngân hàng .................................................................................... 104 7.3. Cấu trúc kì hạn và cấu trúc rủi ro của lãi suất ................................................................. 105 7.3.1. Cấu trúc rủi ro của lãi suất .......................................................................................... 105 7.3.2.Cấu trúc của thời hạn lãi suất ....................................................................................... 105 7.4. Các nhân tổ ảnh hƣởng tới lãi suất .................................................................................. 105 7.4.1. Ảnh hưởng của cung cầu của quỹ cho vay ................................................................... 106 7.4.2. Ảnh hưởng của lạm phát kì vọng .................................................................................. 106 7.4.3. Ảnh hưởng của bội chi ngân sách ................................................................................ 106 7.4.4. Những thay đổi về thuế ................................................................................................. 107 7.4.5. Những thay đổi trong đời sống xã hội .......................................................................... 107 7.5 Lãi suất ở Việt Nam.......................................................................................................... 107 CHƢƠNG 8: NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI ....................................................................... 109 8.1 Sự ra đời và phát triển của hệ thống ngân hàng thƣơng mại ........................................... 109 8.1.1 Sự ra đời và phát triển của hệ thống ngân hàng trên thế giới ...................................... 109 8.1.2 Sự ra đời và phát triển của hệ thống ngân hàng Việt Nam ........................................... 111 8.2 Hoạt động kinh doanh cơ bản của ngân hàng thƣơng mại .............................................. 113 8.2.1. Hoạt động tạo lập nguồn vốn ....................................................................................... 113 8.2.2. Hoạt động sử dụng vốn ................................................................................................. 116 8.2.3 Hoạt động dịch vụ của ngân hàng ................................................................................. 117 8.3 Những nguyên lý chung của việc quản lý tài sản và nguồn vốn của ngân hàng thƣơng mại ................................................................................................................................................ 117 8.3.1. Quản lý tài sản.............................................................................................................. 117 8.3.2. Quản lý nguồn vốn........................................................................................................ 118 8.3.3. Những nguyên tắc quản lý tiền cho vay ........................................................................ 118 8.4. Quá trình tạo tiền gửi của hệ thống ngân hàng thƣơng mại ........................................... 119 8.4.1. Việc tạo ra tiền gửi của hệ thống ngân hàng thương mại ............................................ 119 8.4.2. Hệ số nhân tiền ............................................................................................................. 123 8.4.3. Quá trình thu hẹp bội số tiền gửi .................................................................................. 124 CHƢƠNG 9 : NGÂN HÀNG TRUNG ƢƠNG VÀ CHÍNH SÁCH TIỀN TỆ QUỐC GIA 129 9.1. Quá trình hình thành ngân hàng trung ƣơng .................................................................... 129 9.1.1. Quá trình hình thành .................................................................................................... 129 9.1.2 Đặc thù của ngân hàng trung ương............................................................................... 129 9.2. Chức năng của ngân hàng trung ƣơng ............................................................................. 131 9.2.1. Ngân hàng phát hành tiền và điều tiết lượng tiền tương ứng ...................................... 131 9.2.2. Ngân hàng của các ngân hàng ..................................................................................... 131 9.2.3. Ngân hàng trung ương là ngân hàng của nhà nước .................................................... 133 9.3. Vị trí và nhiệm vụ của chính sách tiền tệ ........................................................................ 134 9.3.1. Vị trí .............................................................................................................................. 134 9.3.2.Nhiệm vụ ........................................................................................................................ 134 9.4. Mục tiêu của chính sách tiền tệ ....................................................................................... 135 9.4.1. Kiểm soát lạm phát, ổn định giá trị đồng bản tệ .......................................................... 135 9.4.2.Tạo việc làm .................................................................................................................. 136 Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 4 9.4.3. Tăng trưởng kinh tế ...................................................................................................... 136 9.5. Các công cụ của chính sách tiền tệ .................................................................................. 137 9.5.1.Nghiệp vụ thị trường mở (Open market operations) ..................................................... 137 9.5.2. Chính sách chiết khấu .................................................................................................. 140 9.5.3. Dự trữ bắt buộc (Reserve requirements) ...................................................................... 141 9.5.4. Hạn mức tín dụng ......................................................................................................... 142 9.6. Ngân hàng nhà nƣớc Việt Nam ....................................................................................... 143 9.6.1. Quá trình hình thành và phát triển ............................................................................... 143 9.6.2. Tổ chức bộ máy Ngân hàng Nhà nước Việt Nam ......................................................... 143 9.6.3.Chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của ngân hàng nhà Nước Việt Nam ..................... 143 9.6.4. Hoạt động chủ yếu của ngân hàng Nhà nước Việt Nam .............................................. 143 CHƢƠNG10: TÀI CHÍNH QUỐC TẾ .................................................................................. 145 10.1.Cán cân thanh toán ......................................................................................................... 145 10.1.1 Khái niệm..................................................................................................................... 145 10.1.2. Nội dung của cán cân thanh toán ............................................................................... 145 10.2. Thị trƣơng ngoại hối và tỷ giá hối đoái ......................................................................... 146 10.2.1 Thị trường ngoại hối.................................................................................................... 146 10.2.2 .Tỉ giá hối đoái ............................................................................................................ 147 10.2.3. Thanh toán quốc tế ..................................................................................................... 148 10.2.4. Tín dụng quốc tế ......................................................................................................... 150 Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 5 ĐỀ CƢƠNG BÀI GIẢNG MÔN LÝ THUYẾT TÀI CHÍNH - TIỀN TỆ CHƢƠNG I: ĐẠI CƢƠNG VỀ TÀI CHÍNH VÀ TIỀN TỆ (Số tiết: 06) 1.1. Sự ra đời, định nghĩa và bản chất của tiền tệ 1.1.1.Sự ra đời của tiền tệ Khi loài ngƣời mới bắt đầu xuất hiện, họ phải tự tìm kiếm hoặc làm ra tất cả những vật mình cần mà không phải dựa vào ngƣời khác. Cộng đồng này sống độc lập với cộng đồng khác, họ tự lo chỗ ở, tự tìm kiếm thức ăn khi đói và tự tạo quần áo để tránh rét. Khi loài ngƣời phát triển hơn, họ không những có thể kiếm đủ cho nhu cầu hàng ngày mà còn có vật phẩm dƣ thừa, hoạt động trao đổi những vật phẩm dƣ thừa này bắt đầu xuất hiện giữa các cộng đồng ngƣời. Việc trao đổi này mang tính chất trực tiếp, một hàng hóa này lấy một hàng hóa khác mà không cần có vật môi giới trung gian. Cách thức trao đổi này đòi hỏi mỗi ngƣời phải tìmcho đƣợc một ngƣời khác muốn cái anh ta đang thừa và có cái anh ta muốn. Khi trao đổi phát triển hơn, việc tìm kiếm một ngƣời nhƣ vậy trở nên khó khăn, bên cạnh đó còn tốn kém nhiều thời gian. Những hạn chế của trao đổi trực tiếp đã làm xuất hiện những tập đoàn ngƣời với đủ thứ hàng hóa khác nhau, đi từ nơi này đến nơi khác để tiến hành trao đổi với nhiều cộng đồng ngƣời khác nhau. Cùng với sự phát triển của các hoạt động thƣơng mại, sự ra đời của các quốc gia đã kéo theo nhiệm vụ quản lý của cải dƣ thừa bởi việc bóc lột nô lệ, nông nô, nông dân; bởi việc trao đổi giữa các vùng xa cách nhau hoặc từ việc cƣớp bóc của các dân tộc láng giềng. Nó đòi hỏi phải xác định giá trị các cống vật, thuế khóa và tiêu chuẩn hóa các phƣơng thức và phƣơng tiện thanh toán tại những nơi họp chợ và các thƣơng cảng. Những vật làm trung gian trong trao đổi xuất hiện, đƣợc mọi ngƣời chấp nhận làm phƣơng tiện để trao đổi với các hàng hóa khác. Ở thời kỳ này, đã có nhiều đồ vật đƣợc sử dụng với mục đích này, chẳng hạn nhƣ vải dệt, hạt cacao, ốc, vàng, sắt thỏi, đại mạch, lúa mì, đồng, kê, lụa, trong đó kim loại có vị trí đặc biệt khiến nó dần trở thành công cụ đƣợc ƣa thích nhất trong các hoạt động buôn bán và đóng thuế Đầu tiên kim loại đƣợc sử dụng làm phƣơng tiện trao đổi dƣới dạng thỏi, sau đó nó đƣợc đúc dƣới dạng tiền đúc. Ban đầu các kim loại sắt, thiếc, kẽm, đồng đƣợc sử dụng để đúc tiền, sau đó là những đồng tiền đúc bằng bạc và vàng. Đến đầu thế kỷ 19, vàng đƣợc sử dụng phổ biến để đúc tiền ở các nƣớc. Với sự xuất hiện của hệ thống ngân hàng vào đầu thế kỷ 14, các chứng chỉ Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 6 tiền gửi do ngân hàng phát hành nhằm huy động vốn đƣợc sử dụng làm phƣơng tiện thanh toán ở Châu âu, sau đó nó đƣợc thay thế bằng giấy bạc đƣợc đảm bảo bằng vàng của ngân hàng phát hành và lƣu hành song song với tiền đúc của nhà nƣớc. Đến đầu thế kỷ 20, giấy bạc ngân hàng thay thế hoàn toàn các loại tiền đúc bằng kim loại quý nhƣ vàng, bạc. Sau khi chế độ tiền tệ Bretton Woods sụp đổ, giấy bạc ngân hàng không còn mối liên hệ chính thức với vàng nhƣ trƣớc nữa. Nhƣ vậy, sự phát triển của sản xuất và trao đổi hàng hóa đã đòi hỏi phải có một vật nào đó làm môi giới trung gian trong trao đổi, đóng vai trò vật ngang giá chung khi trao đổi chuyển từ trực tiếp sang gián tiếp. Cũng chính sự phát triển của sản xuất và trao đổi hàng hóa cùng với sự can thiệp của nhà nƣớc đã dẫn tới sự thanh thế phƣơng tiện trao đổi này bằng phƣơng tiện trao đổi khác. Kinh tế học đã chỉ ra rằng, tiền tệ là một phạm trù kinh tế khách quan, gắn liền với sự ra đời và phát triển của nền kinh tế hang hoá. Trong khi nghiên cứu sự ra đời của tiền tệ, Karl Max kết luận “Trình bày nguồn gốc phát sinh của tiền tệ, nghĩa là phải khai triển cái biểu hiện của giá trị, biểu hiện bao hàm trong quan hệ giá trị của hàng hoá, từ hình thái ban đầu giản đơn nhất và ít thấy rõ nhất cho đến hình thái tiền tệ là hình thái mà ai nấy đều thấy”. Trong quan hệ trao đổi, hình thức giá trị đƣợc biểu hiện qua 4 hình thái: - Hình thái giá trị giản đơn hay ngẫu nhiên. - Hình thái giá trị toàn bộ hay mở rộng. - Hình thái giá trị chung. - Hình thái tiền tệ. Từ hình thái giản đơn hay ngẫu nhiên đến hình thái tiền tệ là một quá trình lịch sử lâu dài, nhằm giải quyết các mâu thuẫn vốn có trong bản thân hang hoá. Nghiên cứu về lịch sử tiền tệ, giáo sƣ PAUL A.SAMUELSON cũng kết luận rằng “ Do các xã hội có sự mua bán rộng rãi không thể vƣợt qua đƣợc các cản trở quá lớn của các hình thức trao đổi hiện vật, nên việc sử dụng một vật trung gian làm phƣơng tiện trao đổi đƣợc mọi ngƣời chấp nhận đó là tiền tệ”. 1.1.2. Định nghĩa Tiền là sản phẩm của quan hệ trao đổi hàng hoá. Từ lúc xuất hiện cho đến khi phát triển thành một thực thể hoàn chỉnh, bản chất của tiền đã đƣợc hiểu không đồng nhất. Tuỳ theo cách tiếp cận, nhìn ở những góc độ khác nhau về công dụng của tiền, mà có nhiều nhà kinh tế học từ cổ điển đến hiện đại, đã đƣa ra những định nghĩa về tiền theo quan điểm riêng của mình. Định nghĩa 1: Tiền là một loại hàng hoá đặc biệt, đóng vai trò là vật ngang giá chung để đo giá trị của các loại hàng hoá khác. Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 7 - Giải thích từ ngữ: + Hàng hoá đặc biệt + Vật ngang giá chung + Đo giá trị hàng hoá khác Theo định nghĩa này công dụng của tiền mới dừng ở tiềm năng, chƣa phải tiền hiện thực. Vì vậy sau khi “đo giá trị” quan hệ trao đổi đƣợc xác định và để thực hiện quan hệ này, thì bắt buộc phải xuất hiện một phƣơng tiện hiện thực. Nhƣng không phải tất cả các quan hệ trao đổi, mặc dù đã đƣợc xác định đều thực hiện đƣợc mà chúng còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó yếu tố quan trọng nhất là số lƣợng giá trị cần thiết mà ngƣời mua tích luỹ đƣợc. Vì vậy một định nghĩa về tiền đƣợc đƣa ra: Định nghĩa 2: Tiền là một loại hàng hoá đặc biệt, đóng vai trò là vật ngang giá chung để đo giá trị của các loại hàng hoá khác và là phƣơng tiện cần thiết để thực hiện mọi quan hệ trao đổi. Tiền có thể thoả mãn đƣợc một số nhu cầu của ngƣời sở hữu nó, tƣơng ứng với số lƣợng giá trị mà ngƣời đó tích luỹ đƣợc. - Giải thích từ ngữ: + Phƣơng tiện cần thiết + Lƣợng giá trị tích luỹ đƣợc. Định nghĩa 3: Tất cả các phƣơng tiện có thể đóng vai trò trung gian trao đổi, đƣợc nhiều ngƣời thừa nhận đều đƣợc coi là tiền. - Giải thích từ ngữ: + Tất cả + Phƣơng tiện + Trung gian trao đổi Định nghĩa mới về tiền càng làm phong phú thêm bản chất của nó, đồng thời mở ra hƣớng phát triển trong tƣơng lai của các phƣơng tiện trao đổi trong nền kinh tế thị trƣờng. 1.1.3. Bản chất của tiền tệ Tiền tệ thực chất là vật trung gian môi giới trong trao đổi hàng hoá, dịch vụ, là phƣơng tiện giúp cho quá trình trao đổi đƣợc thực hiện dễ dàng hơn. Bản chất của tiền tệ đƣợc thể hiện rõ hơn qua hai thuộc tính sau của nó: • Giá trị sử dụng của tiền tệ là khả năng thoả mãn nhu cầu trao đổi của xã hội, nhu cầu sử dụng làm vật trung gian trong trao đổi. Nhƣ vậy ngƣời ta sẽ chỉ cần nắm giữ tiền khi có nhu cầu trao đổi. Giá trị sử dụng của một loại tiền tệ là do xã hội qui định: chừng nào xã hội còn thừa nhận nó thực hiện tốt vai trò tiền tệ (tức là vai trò vật trung gian môi giới trong trao đổi) thì chừng đó giá trị sử dụng của nó với tƣ cách là tiền tệ còn tồn tại. Đây chính là lời giải thích cho sự xuất hiện cũng nhƣ biến mất của các dạng tiền tệ trong lịch sử. Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 8 • Giá trị của tiền đƣợc thể hiện qua khái niệm “sức mua tiền tệ”, Nhƣ vậy khác với giá trị sử dụng của hàng hoá thông thƣờng (giá trị sử dụng của hàng hoá thông thƣờng là do đặc tính tự nhiên của nó qui định và tồn tại vĩnh viễn cùng với những đặc tính tự nhiên đó), giá trị sử dụng của một loại tiền tệ mang tính lịch sử, nó chỉ tồn tại trong những giai đoạn nhất định và hoàn toàn phụ thuộc vào ý chí của xã hội.. Tuy nhiên khái niệm sức mua tiền tệ không đƣợc xem xét dƣới góc độ sức mua đối với từng hàng hoá nhất định mà xét trên phƣơng diện toàn thể các hàng hoá trên thị trƣờng. 1.2. Chức năng của tiền tệ Hầu hết các nhà nghiên cứu về tiền tệ đều thống nhất rằng tiền tệ có bốn chức năng. Các chức năng này giúp chúng ta có thể phân biệt hàng hóa thông thƣờng với hàng hóa tiền tệ. 1.2.1. Chức năng đo lường giá trị Đo lƣờng giá trị là yêu cầu trƣớc tiên và không thể thiếu đƣợc của trao đổi hàng hóa. Trong mua bán hay trao đổi hàng hóa, ngƣời ta thực hiện theo nguyên tắc ngang giá. Muốn đảm bảo đƣợc nguyên tắc trao đổi ngang giá thì điều kiện tiên quyết là phải đo lƣờng và xác định đƣợc giá trị hàng hóa. Với chức năng đo lƣờng giá trị, tiền tệ có thể giải quyết đƣợc yêu cầu này. Ngoài việc trao đổi ra, trong một số hoạt động khác nhƣ kế toán, kế hoạch, tài chính,ngƣời ta cũng cần đo lƣờng giá trị và sử dụng tiền tệ nhƣ những đơn vị tính toán. Qua việc thực hiện chức năng này, giá trị của các hàng hóa và dịch vụ đƣợc biểu hiện ra bằng tiền, nhƣ việc đo khối lƣợng bằng kilogram, đo độ dài bằng mét, nhờ đó mà việc trao đổi hàng hóa đƣợc diễn ra thuận tiện hơn. Nếu giá trị hàng hóa không có một đơn vị đo chung là tiền, mỗi hàng hóa sẽ đƣợc định giá bằng tất cả các hàng hóa còn lại, và nhƣ vậy số lƣợng giá các mặt hàng trong nền kinh tế sẽ nhiều đến mức ngƣời ta không còn thời gian cho việc tiêu dùng hàng hóa, do phần lớn thời gian đã đƣợc dành cho việc đọc giá hàng hóa. Khi giá của các hàng hóa và dịch vụ đƣợc thể hiện bằng tiền, không những thuận lợi cho ngƣời bán hàng hóa mà việc đọc bảng giá cũng đơn giản hơn rất nhiều với chi phí thời gian ít hơn sử dụng cho các giao dịch. Muốn đo lƣờng giá trị, trƣớc hết ngƣời ta phải gán cho tiền tệ một giá trị để nó thể hiện đƣợc giá trị. Kế đến ngƣời ta phải tiêu chuẩn hóa giá trị của nó thông qua việc định nghĩa đơn vị tiền tệ quốc gia. Đơn vị tiền tệ của một quốc gia đƣợc xác định thông qua hai yếu tố: _Tên gọi của đơn vị tiền tệ Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 9 Ví dụ: dollar là tên gọi đơn vị tiền tệ của Mỹ, đồng là tên gọi đơn vị tiền tệ của Việt nam _ Hàm lƣợng kim loại quy định trong đơn vị tiền tệ đó Ví dụ: hàm lƣợng kim loại quy định trong 1 dollar Mỹ là 0,7366412 gram vàng nguyên Đơn vị tiền tệ của một quốc gia nào đó muốn làm tốt chức năng đo lƣờng giá trị thì đòi hỏi nó phải có: không thay đổi nhiều qua thời gian. 1.2.2. Chức năng trung gian trao đổi Một khi ngƣời ta chấp nhận tiền tệ nhƣ là một thƣớc đo giá trị thì ngƣời ta có khuynh hƣớng quy đổi tất cả giá trị của những hàng hóa khác ra tiền. Từ đó, việc trao đổi hai hàng hóa có công dụng hay giá trị sử dụng khác nhau, nhƣng có giá trị nhƣ nhau đƣợc thực hiện thông qua trung gian tiền tệ. Công thức chung cho quá trình trao đổi hàng hóa với tiền tệ làm trung gian nhƣ sau: H – T – H’ thay vì H – H’ nhƣ trong trao đổi hàng hóa trực tiếp. Sự xuất hiện tiền tệ nhƣ là trung gian xuất phát từ nhu cầu tiện lợi trong trao đổi, và sở dĩ tiền tệ có thể làm đƣợc điều này là vì nó là biểu hiện của giá trị và dễ dàng đƣợc ngƣời ta ƣa chuộng và chấp nhận trong trao đổi. Sự xuất hiện của tiền tệ với tƣ cách là trung gian trao đổi khiến cho hai quá trình mua và bán có thể tách rời nhau về mặt không gian và thời gian. Ngƣời ta có thể bán một hàng hóa ở nơi này, lúc này để rồi mua lại hàng hóa khác ở nơi khác, lúc khác. Để thực hiện chức năng phƣơng tiện trao đổi, tiền phải có những tiêu chuẩn nhất định: _ Đƣợc chấp nhận rộng rãi Nó phải đƣợc con ngƣời chấp nhận rộng rãi trong lƣu thông, bởi vì chỉ khi mọi ngƣời cùng chấp nhận nó thì ngƣời có hàng hóa mới đồng ý đổi hàng của mình lấy tiền _ Dễ nhận biết Con ngƣời phải nhận biết nó dễ dàng _ Có thể chia nhỏ đƣợc Để tạo thuận lợi cho việc đổi chác giữa những hàng hóa có các giá trị rất khác nhau _ Dễ vận chuyển Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 10 Tiền tệ phải đủ gọn nhẹ để dễ dàng trong việc trao đổi hàng hóa ở những khoảng cách xa _ Không bị hƣ hỏng một cách nhanh chóng _ Đƣợc tạo ra hàng loạt một cách dễ dàng Để số lƣợng của nó đủ dùng trong trao đổi _Có tính đồng nhất Các đồng tiền có cùng mệnh giá phải có sức mua ngang nhau 1.2.3. Chức năng dự trữ giá trị Là một phƣơng tiện dự trữ giá trị, tiền tệ là nơi cất giữ sức mua qua thời gian. Khi ngƣời ta nhận đƣợc thu nhập mà chƣa muốn tiêu nó hoặc chƣa có điều kiện để chi tiêu ngay, tiền là một phƣơng tiện để giúp cho việc cất giữ sức mua trong những trƣờng hợp này hoặc có thể ngƣời ta giữ tiền chỉ đơn thuần là việc để lại của cải. Việc cất trữ nhƣ vậy có thể thực hiện bằng nhiều phƣơng tiện nhƣ cổ phiếu, trái phiếu, đất đai, nhà cửa,, một số loại tài sản nhƣ vậy đem lại một mức lãi cao hơn cho ngƣời giữ. Tuy nhiên ngƣời ta vẫn giữ tiền với mục đích dự trữ giá trị bởi vì tiền có thể chuyển đổi một cách nhanh chóng ra các tài sản khác, còn các tài sản khác nhiều khi đòi hỏi một chi phí giao dịch cao khi ngƣời ta muốn chuyển đổi nó sang tiền. Những điều đó cho thấy, tiền là một phƣơng tiện dự trữ giá trị bên cạnh các loại tài sản khác. 1.2.4. Chức năng thanh toán Nhờ có tiền tệ thực hiện chức năng thanh toán, quan hệ tín dụng có thể thực hiện dƣới hình thái tiền tệ, do đó dễ dàng thỏa thuận giao dịch dƣới hình thái hiện vật. 1.3. Sự phát triển các hình thái tiền tệ Qua quá trình phát triển, tiền tệ đã tiến hóa qua rất nhiều hình thái: từ những hình thái thô sơ ban đầu cho đến những hình thái hiện đại nhƣ ngày nay. Đó là các hình thái: hóa tệ, tín tệ, bút tệ (tiền ghi sổ) và tiền điện tử 1.3.1. Hóa tệ Hóa tệ là hình thái cổ xƣa và sơ khai nhất của tiền tệ theo đó một loại hàng hóa nào đó do đƣợc nhiều ngƣời ƣa chuộng nên có thể tách ra khỏi thế giới hàng hóa nói chung để thực hiện các chức năng của tiền tệ, tức là thực hiện các chức năng mà các hàng hóa thông thƣờng khác không có đƣợc. Hàng hóa này dần dần trở thành loại hàng hóa đặc biệt đóng vai trò vật ngang giá chung và đƣợc sử dụng thƣờng xuyên để trao đổi với những hàng hóa khác Hóa tệ có thể chia thành 2 loại: hóa tệ không phải kim loại và hóa tệ kim loại _ Hóa tệ không phải kim loại Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 11 Là loại hàng hóa xuất phát từ hàng hóa không phải là kim loại. Loại hóa tệ này khác nhau tùy theo tập quán từng địa phƣơng, chẳng hạn nhƣ súc vật, vòng đá, lông da thú, ngọc trai, muối, mè khô, Hóa tệ rất bất tiện khi lƣu thông với tƣ cách là tiền tệ vì những thuộc tính kém thuận lợi nhƣ dễ hƣ hỏng, không bền theo thời gian, khó bảo quản và vận chuyển, khó chia nhỏ thành đơn vị, và không có tính đồng nhất. Những thuộc tính kém thuận lợi này khiến cho hóa tệ không thể tồn tại lâu dài và dần dần bị đào thải khỏi lƣu thông khi con ngƣời phát hiện ra kim loại. _ Hóa tệ kim loại Là tiền xuất phát từ hàng hóa nhƣng ở đây hàng hóa là kim loại. Khi phát hiện ra kim loại, ngƣời ta nhận thấy kim loại có thể khắc phục đƣợc những nhƣợc điểm của hóa tệ không kim loại, chẳng hạn nhƣ bền hơn, dễ bảo quản hơn, dễ vận chuyển hơn, có thể chia nhỏ thành đơn vị. Với những thuộc tính ƣu việt này, ngƣời ta có khuynh hƣớng nhanh chóng chuyển sang sử dụng kim loại làm tiền tệ. Lúc đầu là những kim loại rẻ nhƣ đồng, kẽm, chì đƣợc sử dụng làm tiền tệ, về sau ngƣời ta nhận thấy trong số những loại kim loại tìm thấy có bạc và vàng là hai thứ kim loại ƣu việt hơn hết nếu sử dụng làm tiền tệ. Ngoài tính chất bền, dễ bảo quản, dễ vận chuyển, dễ chia nhỏ, vàng và bạc là những kim loại quý nên chỉ cần một lƣợng nhỏ cũng đủ đại diện cho một hàng hóa có giá trị tƣơng đối lớn. Do vậy nếu dùng chúng làm tiền tệ thì rất tiện lợi cho lƣu thông, không cần khối lƣợng lớn nhƣng có thể trao đổi đƣợc với những hàng hóa có giá trị cao. Ngoài ra việc chia nhỏ thành đơn vị và nhập những đơn vị nhỏ thành đơn vị lớn hơn rất dễ dàng và hầu nhƣ vẫn bảo tồn đƣợc giá trị của chúng. Từ đó, bạc và sau này là vàng độc chiếm ngôi vị tiền tệ lâu dài cho đến khi nhân loại phát minh ra tiền giấy. Hóa tệ kim loại trong quá trình sử dụng bộc lộ một số nhƣợc điểm khiến nó không còn đƣợc tiếp tục sử dụng lâu dài hơn nữa trong vai trò tiền tệ, đặc biệt là khi nền kinh tế phát triển khiến hàng hóa sản xuất ra ngày càng nhiều, thƣơng mại phát triển khiến giao lƣu hàng hóa ngày càng rộng thì những nhƣợc điểm của lƣu thông tiền vàng, tiền bạc càng bộc lộ rõ nét: Những thƣơng nhân mua bán khối lƣợng hàng hóa lớn nếu thanh toán bằng tiền vàng thì việc vận chuyển vàng trở nên rất nặng nề chứ không còn nhẹ nhàng và dễ dàng nhƣ trƣớc đây. Những thƣơng nhân mua bán ở phạm vi rộng, thậm chí xuyên quốc gia, nếu sử dụng tiền vàng trong thanh toán thì việc bảo quản và vận chuyển tiền, tránh nạn cƣớp bóc trên đƣờng đi, trở thành một nỗi lo nặng nề. Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 12 Những nhƣợc điểm này đòi hỏi phải có hình thái tiền tệ nào khác ƣu việt hơn để thay thế cho tiền vàng và bạc. 1.3.2. Tín tệ Tín tệ là loại tiền tệ đƣợc đƣa vào lƣu thông nhờ vào sự tín nhiệm của công chúng, chứ bản thân nó không có hoặc có giá trị không đáng kể. Nó đƣợc sử dụng thay thế cho tiền vàng và tiền bạc (là những loại tiền thực). Tín tệ có hai loại: tín tệ kim loại và tiền giấy a. Tín tệ kim loại Là loại tín tệ đƣợc đúc bằng kim loại rẻ tiền thay vì đúc bằng kim loại quý nhƣ bạc hay vàng. Khi phát hiện đƣợc vàng và bạc có những thuộc tính đặc biệt phù hợp với vai trò của tiền tệ, ngƣời ta đã sử dụng bạc và vàng để làm tiền suốt một thời gian khá dài. Trong quá trình sử dụng, hàm lƣợng vàng trong mỗi đơn vị tiền tệ hao hụt dần đi khiến cho giá trị thực tế của đồng tiền không còn đúng nhƣ giá trị danh nghĩa của nó; tuy nhiên khi thực hiện chức năng phƣơng tiện thanh toán tiền tệ bao giờ cũng thực hiện theo giá trị danh nghĩa. Lợi dụng điều này, sở đúc tiền chủ động giảm bớt hàm lƣợng vàng trong mỗi đơn vị tiền tệ để tiết kiệm vàng. Tiến xa hơn một bƣớc nữa, thay vì sử dụng kim loại quý nhƣ vàng và bạc để đúc tiền, ngƣời ta sử dụng kim loại rẻ tiền để đúc tiền nhằm hai mục tiêu: (1) tiết kiệm vàng bạc của quốc gia (2) giảm bớt sự căng thẳng do thiếu vàng bạc làm phƣơng tiện lƣu thông khi nền kinh tế ngày càng phát triển. b. Tiền giấy Từ đầu thế kỷ 17, ở Hà Lan, ngân hàng Amsterdam đã cấp cho những thân chủ gửi vàng bạc vào ngân hàng những giấy chứng nhận bao gồm nhiều từ nhỏ. Khi cần, có thể đem những giấy từ nhỏ này đổi lấy vàng hoặc bạc tại ngân hàng. Trong thanh toán cho ngƣời khác, các giấy tờ nhỏ này cũng đƣợc chấp nhận. Sau đó một chủ ngân hàng ngƣời Thụy Điển tên Palmstruch đã mạnh dạn phát hành tiền giấy để cho vay. Từ đó ngân hàng Palmstruch có khả năng cho vay nhiều hơn vốn tự có. Từ khi ra đời cho đến nay, tiền giấy nói chung có hai loại: tiền giấy khả hoán và tiền giấy bất khả hoán. _ Tiền giấy khả hoán Là thứ tiền giấy đƣợc lƣu hành thay cho tiền vàng hay tiền bạc ký thác ở ngân hàng. Bất cứ lúc nào mọi ngƣời cũng có thể đem tiền giấy khả hoán đó đổi lấy Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 13 vàng hoặc bạc có giá trị tƣơng đƣơng với giá trị đƣợc ghi trên tiền giấy khả hoán đó. _ Tiền giấy bất khả hoán Là thứ tiền giấy đƣợc lƣu hành nhƣng khi cần vàng hoặc bạc ngƣời ta không thể chuyển đổi nó ra vàng hay bạc theo hàm lƣợng đã quy định mà phải mua vàng hay bạc theo giá thị trƣờng. Xét về mặt lịch sử, lúc đầu tiền giấy ra đời dƣới hình thức khả hoán nhƣng dần dần về sau do lạm phát, chiến tranh khiến cho dự trữ vàng của quốc gia dùng để hoán đổi tiền ra vàng bị hao hụt không còn đủ vàng để cho dân chúng có thể hoán đổi. Khi ấy nhà nƣớc phải phá giá đồng tiền. Nếu sau khi phá giá, nhu cầu chuyển đổi ra vàng của dân chúng vẫn ở mức cao và nếu tiếp tục chính sách hoán đổi thì có nguy cơ dự trữ vàng sẽ cạn kiệt, khi ấy nhà nƣớc tuyên bố ngừng hoán đổi tiền ra vàng, đồng tiền trở thành bất khả hoán. Thời đại ngày nay, việc sử dụng tiền giấy đƣợc trở thành phổ biến, do tính thuận lợi của nó trong việc làm phƣơng tiện trao đổi hàng hóa. Đó là: Dễ mang theo để làm phƣơng tiện trao đổi hàng hóa, thanh toán nợ Thuận lợi khi thực hiện chức năng dự trữ giá trị Bằng cách thay đổi các con số trên mặt đồng tiền, một lƣợng giá trị lớn hay nhỏ đƣợc biểu hiện 1.3.3. Bút tệ (Tiền ghi sổ) Bút tệ ra đời vào giữa thế kỷ 19 khi ngân hàng Anh quốc tìm cách né tránh các thể lệ phát hành tiền giấy quá cứng nhắc nên đã sáng chế ra hệ thống thanh toán bằng cách ghi trên sổ sách ngân hàng. Ngày nay bút tệ đƣợc sử dụng rộng rãi ở hầu hết các nƣớc, nhƣng ở các nƣớc phát triển dân chúng có thói quen sử dụng bút tệ hơn ở các nƣớc kém phát triển. Bút tệ là những khoản tiền gửi không kỳ hạn ở ngân hàng. Đó là tiền do hệ thống ngân hàng thƣơng mại tạo ra trong quá trình thực hiện nghiệp vụ tín dụng. Việc sử dụng bút tệ đƣợc thực hiện bằng các bút toán ghi Nợ và Có trên các tài khoản tiền gửi không kỳ hạn ở ngân hàng. Cùng với trình độ ngân hàng ngày càng hiện đại, bút tệ đã giữ vị trí chủ yếu trong tổng mức cung ứng tiền tệ cho nền kinh tế. Hiện nay là thời đại của bút tệ (tiền ghi sổ) bởi lẽ nó có những ƣu việt vốn có: Giảm bớt một cách đáng kể các chi phí về lƣu thông tiền mặt: in tiền, bảo quản, vận chuyển, đếm, đóng gói, Nhanh chóng và thuận tiện cho các chủ nhân tham gia thanh toán qua ngân hàng Bảo đảm an toàn trong việc sử dụng đồng tiền, hạn chế đƣợc những hiện Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 14 tƣợng tiêu cực Bút tệ tạo ra điều kiện thuận lợi cho Ngân hàng trung ƣơng trong việc quản lý và điều tiết lƣợng tiền cung ứng 1.3.4. Tiền điện tử Trong những năm gần đây nhờ sự phát triển của công nghệ thông tin và công nghệ ngân hàng nên các loại thẻ tín dụng và thẻ thanh toán ngày càng đƣợc sử dụng rộng rãi, kể cả trong và ngoài nƣớc. Những loại thẻ này có thể thực hiện đƣợc các chức năng của tiền tệ và ngày càng thay thế tiền giấy trong đời sống kinh tế. Do vậy chúng cũng đƣợc xem nhƣ là một hình thái tiền tệ mới - tiền điện tử. 1.4. Khối tiền tệ Việc định nghĩa tiền tệ là một phƣơng tiện trao đổi mới chỉ đƣa ra một cách hiểu khái quát về tiền, nó không cho chúng ta biết rõ trong nền kinh tế hiện tại những phƣơng tiện cụ thể nào đƣợc coi là tiền, số lƣợng của nó là nhiều hay ít. Vì vậy ngƣời ta phải định nghĩa tiền một cách cụ thể hơn bằng việc đƣa ra các phép đo về các khối tiền tệ trong lƣu thông. Các khối tiền tệ trong lƣu thông tập hợp các phƣơng tiện đƣợc sử dụng chung làm phƣơng tiện trao đổi, đƣợc phân chia tuỳ theo “độ lỏng” hay tính thanh khoản của các phƣơng tiện đó trong những khoảng thời gian nhất định của một quốc gia. Độ “lỏng” hay tính thanh khoản của một phƣơng tiện trao đổi đƣợc hiểu là khả năng chuyển đổi từ phƣơng tiện đó ra hàng hoá, dịch vụ - tức là phạm vi và mức độ có thể sử dụng những phƣơng tiện đó trong việc thanh toán chi trả. Các phép đo khối tiền tệ đƣợc đƣa ra tuỳ thuộc vào các phƣơng tiện đƣợc hệ thống tài chính cung cấp và thƣờng xuyên có sự thay đổi cho phù hợp, nhƣng nhìn chung các khối tiền tệ trong lƣu thông bao gồm: 1.4.1 Khối tiền M1 - Khối tiền giao dịch (M1) gồm những phƣơng tiện đƣợc sử dụng rộng rãi trong thanh toán chi trả về hàng hoá dịch vụ, bộ phận này có tính lỏng cao nhất: + Tiền mặt trong lƣu hành: Bộ phận tiền mặt (giấy bạc ngân hàng và tiền đúc) nằm ngoài hệ thống ngân hàng. + Tiền gửi không kỳ hạn tại các tổ chức tín dụng. 1.4.2. Khối tiền tệ M2 - Khối tiền mở rộng (M2) gồm: + M1 + Tiền gửi có kỳ hạn Bộ phận tiền gửi có kỳ hạn mặc dù không trực tiếp sử dụng làm phƣơng tiện trao đổi, nhƣng chúng cũng có thể đƣợc chuyển đổi ra tiền giao dịch một cách nhanh Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 15 chóng và với phí tổn thấp. Bộ phận này còn có thể đƣợc chia ra theo kỳ hạn hoặc số lƣợng. 1.4.3. Khối tiền tệ M3 - Khối tiền tài sản (M3) bao gồm: + M2 + Trái khoán có mức lỏng cao nhƣ: Hối phiếu, tín phiếu kho bạc Bộ phận trái khoán này là tài sản chính nhƣng vẫn có thể đƣợc chuyển đổi ra tiền giao dịch tƣơng đối nhanh chóng. Mặc dù số liệu về các khối tiền tệ đƣợc công bố và sử dụng vào những mục đích nhất định, nhƣng việc đƣa ra các phép đo lƣợng tiền chỉ có ý nghĩa khi nó vừa tập hợp đƣợc các phƣơng tiện trao đổi trong nền kinh tế, vừa tạo cơ sở dự báo lạm phát và chu kỳ kinh doanh. Vì vậy, hiện nay một số nƣớc đang nghiên cứu để đƣa ra phép đo “tổng lƣợng tiền có tỷ trọng” trong đó mỗi loại tài sản có một tỷ trọng khác nhau tuỳ theo độ “lỏng” của nó khi cộng lại với nhau. Việc lựa chọn phép đo nào phụ thuộc vào nhận thức và khả năng của NHTƢ trong điều hành chính sách thực tế. Tuy nhiên, sử dụng trực tiếp trong các giao dịch làm phƣơng tiện trao đổi chủ yếu là khối tiền M1, vì vậy định nghĩa M1đƣợc sử dụng thƣờng xuyên khi nói tới cung-cầu tiền tệ. 1.4.4. Khối tiền tệ L Theo khối tiền tệ này, tổng lƣợng tiền cung ứng bao gồm: - Lƣợng tiền theo M3. - Chứng từ có giá có tính lỏng cao(dễ chuyển thành tiền mặt): Chứng chỉ tiền gửi, thƣơng phiếu, trái phiếu.. 1.5. Chế độ tiền tệ Chế độ tiền tệ là hình thức tổ chức lƣu thông tiền tệ của một quốc gia, đƣợc quy định bằng pháp luật. Chế độ tiền tệ bao gồm các yếu tố: - Bản vị tiền tệ : Tức là cái gì đƣợc dung làm cơ sở định giá đồng tiền quốc gia. - Đơn vị tiền tệ: Mỗi quốc gia đều có đơn vị tiền tệ của riêng mình và đƣợc quy định bởi pháp luật. - Công cụ trao đổi: Tức là những công cụ đƣợc thực hiện để mua bán hàng hoá, dịch vụ, thanh toán các khoản nợ. 1.5.1. Chế độ song bản vị Dƣới chế độ song bản vị đồng tiền của một nƣớc đƣợc xác định bằng tổng lƣợng cố định bằng hai kim loại thƣờng là vàng và bạc. Ví dụ: năm 1972 ở Mỹ, 1 đô la vàng = 1,603 gam vàng ròng. 1 đô la bạc = 24,06 gam bạc ròng. Tức trọng lƣợng 1 đô la bạc nặng gấp 15 lần trọng lƣợng 1 đô la Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 16 vàng. Do giá thị trƣờng của vàng và bạc thƣờng xuyên thay đổi, đã dẫn đến hiện tƣợng tiền có giá trị thấp đuổi tiền có giá trị cao khỏi lƣu thong. Bởi vì kim loại rẻ tiền hơn trên thị trƣờng sẽ đƣợc đƣa tới sở đúc tiền để đúc thành tiền, kim loại đắt hơn trên thị trƣờng đƣợc đƣa ra khỏi lƣu thông để cất trữ hay đúc thành thỏi để bán. 1.5.2. Chế độ bản vị tiền vàng Bản vị tiền vàng là đồng tiền của một nƣớc đƣợc đảm bảo bằng một trọng lƣợng vàng nhất định theo pháp luật. Những nhân tố cần thiết của bản vị tiền vàng gồm: - Nhà nƣớc không hạn chế việc đúc tiền vàng - Tiền giấy quốc gia đƣợc nhà nƣớc xác định bằng một trọng lƣợng vàng nhất định và đƣợc tự do chuyển đổi ra vàng đã đƣợc pháp luật quy định. - Tiền vàng đƣợc lƣu thông không hạn chế. 1.5.3. Chế độ bản vị vàng hối đoái Chế độ bản vị vàng hối đoái là chế độ bản vị trong đó tiền giấy quốc gia không đƣợc trực tiếp chuyển đổi ra vàng, muốn đổi ra vàng phải thông qua một ngoại tệ. 1.5.4.Chế độ bản vị ngoại tệ Dƣới chế độ bản vị ngoại tệ, đơn vị tiền tệ quốc gia đƣợc xác định bằng đơn vị tiền tệ của nƣớc ngoài. Đó là các ngoại tệ mạnh và đƣợc tự do hoá chuyển đổi trên thị trƣờng quốc tế.Chế độ bản vị này đƣợc thịnh hành từ 1944 đến 1971 và có hai đặc trƣng cơ bản. - Vào cuối chiến tranh thế giới lần thứ hai, Mỹ chiếm hữu phần lớn vàng của thế giới. Do đó bộ tài chính Mỹ theo hiệp địng quốc tế đã làm cho vàng và đô la mỹ có thể chuyển hoá đƣợc cho nhau, theo tỷ lệ 35 đô la cho một auxo vàng. - Theo đó các nƣớc khác theo hiệp định quốc tế, ngân hàng trung ƣơng các nƣớc đó duy trì một tỷ giá cố định đồng tiền của họ so với đồng đôla Mỹ. 1.6. Bản chất của tài chính 1.6.1. Sự ra đời của phạm trù tài chính Tài chính là một phạm trù kinh tế - lịch sử. Sự ra đời, tồn tại và phát triển của nó gắn liền với sự phát triển của xã hội loài ngƣời. Từ toàn bộ lịch sử phát sinh, phát triển của tài chính chúng ta thấy: Tài chính chỉ ra đời và tồn tại trong những điều kiện lịch sử nhất định, khi mà ở đó có những hiện tƣợng kinh tế - xã hội khách quan nhất định xuất hiện và tồn tại. Có thể xem những hiện tƣợng kinh tế - xã hội khách quan đó là những tiền đề khách quan quyết định sự ra đời, tồn tại và phát triển của tài chính. Karl Marx trong tác phẩm nghiên cứu Kinh tế chính trị học đã chỉ ra hai tiềnđề ra đời của tài chính, đó là sự ra đời, tồn tại của Nhà nƣớc và sự xuất hiện, phát triển của nền Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 17 sản xuất hàng hoá - tiền tệ. - Sự ra đời và tồn tại của Nhà nƣớc: Trong các hình thái xã hội có Nhà nƣớc, tài chính đã từng tồn tại với tƣ cách là một công cụ trong tay Nhà nƣớc để phân phối sản phẩm xã hội và thu nhập quốc dân, đảm bảo cho sự tồn tại và hoạt động của Nhà nƣớc. Nhà nƣớc đầu tiên trong xã hội loài ngƣời là Nhà nƣớc chủ nô, cùng với sự xuất hiện và tồn tại của nó, những hình thức sớm của tài chính nhƣ thuế cũng bắt đầu xuất hiện. Khi một hình thái xã hội mới thay thế một hình thái xã hội cũ, thì một nền tài chính mới ra đời phù hợp với hình thái Nhà nƣớc mới. F. Ănghen viết : “Để duy trì quyền lực công cộng đó, cần phải có những sự đóng góp của những ngƣời công dân của Nhà nƣớc, đó là thuế má. Với những bƣớc tiến của văn minh thì bản thân thuế má cũng không đủ nữa; Nhà nƣớc còn phát hành hối phiếu vay nợ, tức là phát hànhcông trái”. Trong các chế độ xã hội phát triển, các Nhà nƣớc với chức năng quản lý xã ội trong mọi lĩnh vực kinh tế, văn hoá, giáo dục, quốc phòng đều tăng cƣờng tài hính của mình. hƣ vậy, có thể nói rằng trong điều kiện lịch sử nhấtđịnh khi có sự xuất iện, tồn tại và hoạt động của Nhà nƣớc thì có sự xuất hiện, tồn tại và hoạt động của tài chính. -Sự tồn tại và phát triển của kinh tế hàng hoá - tiền tệ: Lịch sử phát triển của tài chính cho thấy rằng, khi những hình thức tài chính đầu tiên xuất hiện theo sự xuất hiện của Nhà nƣớc (thuế) thì đã có sự xuất hiện và tồn tại của sản xuất hàng hoá - tiền tệ, và hình thức tiền tệ đã đƣợc sử dụng trong lĩnh vực của các quan hệ tài chính nhƣ một tất yếu. Trong chế độ chiếm hữu nô lệ, thuế bằng tiền đã đƣợc áp dụng (nhƣ thuế quan, thuế gián thu, thuế chợ, thuế tài sản). Trong chế độ phong kiến, theo với sự mở rộng các quan hệ thị trƣờng, sản xuất hàng hoá và tiền tệ, lĩnh vực của các quan hệ thuế bằng tiền đã mở rộng và tiến hành thƣờng xuyên hơn (nhƣ thuế đất, thuế gián thu với vật phẩm tiêu dùng, thuế hộ gia đình), tín dụng Nhà nƣớc cũng bắt đầu phát triển. Với sự phát triển vƣợt bậc của kinh tế hàng hoá - tiền tệ thu nhập bằng tiền qua thuế và công trái đã trở thành nguồn thu chủ yếu của Nhà nƣớc. Theo với thu nhập bằng tiền, chi tiêu bằng tiền đã làm phong phú các hình thức chi tiêu và linh hoạt trong khi sử dụng vốn. Chính trong thời kỳ phát triển kinh tế tƣ bản, ngân sách Nhà nƣớc - một loại quỹ tiền tệ tập trung đã đƣợc hình thành và ngày càng có tính hệ thống chặt chẽ, ngày càng đóng vai trò quan trọng phân phối của cải xã hội dƣới hình thức giá trị. Kinh tế hàng hoá tiền tệ càng phát triển, thì hình thức giá trị tiền tệ càng trở thành hình thức chủ yếu của thu nhập và chi tiêu của Nhà nƣớc. Kinh tế hàng hoá -tiền tệ đã mở rộng lĩnh vực của các quan hệ tài chính. Nền kinh tế tƣ bản ra đời và phát triển, thì hình thức giá trị tiền tệ của các quan hệ tài chính đã là một yếu tố bản chất của tài chính. Nhƣ vậy, sự tồn tại và phát triển của kinh tế hàng hoá - tiền tệ là một tiền đề Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 18 hách quan quyết định sự ra đời và phát triển của tài chính. Khi nói đến tiền đề của tài chính, một số nhà lý luận kinh tế nhấn mạnh đến tiền đề thứ nhất - tức là nhấn mạnh đến sự tồn tại của Nhà nƣớc; nhƣng một số nhà Nhà nƣớc Khơ-me không thừa nhận nền kinh tế hàng hoá tiền tệ, do đó không có nền tài chính. Nhiều nhà lý luận kinh tế nhất trí nhấn mạnh đến tiền đề thứ hai. Theo các nhà kinh tế học này, đặc biệt nhấn mạnh đến sự ra đời và tồn tại của tiền tệ và cho rằng đây là tiền đề có tính chất quyết định sự ra đời và tồn tại của tài chính. Các nhà lý luận này dẫn chứng bằng thời kỳ kinh tế xã hội chủ nghĩa, khi đó Nhà nƣớc XHCN không thừa nhận nền kinh tế hàng hoá, nhƣng tồn tại tiền tệ nên vẫn tồn tại một nền tài chính. 1.6.2. Bản chất của tài chính Hiện tƣợng tài chính - sự vận động của các quỹ tiền tệ là biểu hiện bên ngoài của tài chính, bên trong - bản chất của nó là mối quan hệ giữa ngƣời chi trả và ngƣời thu nhận vốn tiền tệ, đây là mối quan hệ giữa hai chủ sở hữu - mối quan hệ xã hội. a. Đặc điểm của quan hệ tài chính Các quan hệ tài chính phát sinh về sự vận động của vốn tiền tệ - biểu hiện mặt giá trị của sản phẩm xã hội, là kết quả của hoạt động sản xuất thuộc lĩnh vực kinh tế. Vì vậy các quan hệ tài chính là các quan hệ kinh tế. Các khoản thu chi của Ngân sách Nhà nƣớc, các doanh nghiệp biểu hiện vận động của vốn tiền tệ, đều thể hiện việc của cải xã hội đƣợc phân chia thành những bộ phận khác nhau, mỗi bộ phận đƣợc phân phối cho những chủ thể khác nhau, chứng tỏ tài chính là các quan hệ về phân phối sản phẩm. Các hiện tƣợng tài chính thể hiện ra thành sự vận động của vốn tiền tệ, nhất là sự phân phối sản phẩm dƣới hình thức tiền tệ, vì vậy quan hệ tài chính là các quan hệ phân phối của cải xã hội dƣới hình thức tiền tệ. Các quan hệ phân phối dƣới hình thức tiền tệ thuộc về tài chính có những đặc điểm sau: Thứ nhất: Các quan hệ phân phối đó luôn gắn liền với việc thực hiện những nhiệm vụ của Nhà nƣớc và đáp ứng nhu cầu chung của xã hôi. Thứ hai: Các quan hệ phân phối luôn gắn liền với việc hình thành, phân phối và sử dụng các quỹ tiền tệ tập trung và không tập trung, đƣợc sử dụng trên phạm vi toàn xã hội hoặc trong từng doanh nghiệp, các tổ chức kinh tế và dân cƣ. Đây là đặc điểm đặc trƣng của phân phối tài chính. b. Đặc điểm của các quỹ tiền tệ tài chính Các quỹ tiền tệ trong quá trình hình thành và sử dụng có những đặc điểm cơ bản sau: - Các quỹ tiền tệ luôn luôn biểu hiện quyền sở hữu của chủ sở hữu. Sự vận Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 19 động của các quỹ tiền tệ có thể biểu hiện trong phạm vi một hình thức sở hữu hoặc nhiều hình thức sở hữu. - Các quỹ tiền tệ bao giờ cũng thể hiện tính mục đích của tiền vốn. Đây là tiêu thức chính của các quỹ tiền tệ tài chính. - Tất cả các quỹ tiền tệ điều vận động thƣờng xuyên, tức là luôn luôn đƣợc sử dụng (chỉ tiêu) và bổ sung (thu vào). -Các quỹ tiền tệ trong việc hình thành và sử dụng, điều thể hiện tính pháp lý và đƣợc thể thức hoá bằng các văn bản chính quy. Nhƣ vậy các quỹ tiền tệ, trong sự vận động của chúng, là phản ánh thể hiện những quan hệ giữa con ngƣời với nhau trong phân phối của cải xã hội dƣới hình thái tiền tệ. Từ những điều phân tích trên, có thể khái quát về bản chất của tài chính nhƣ sau: Tài chính là một mặt của quan hệ phân phối biểu hiện dưới hình thái tiền tệ, được sử dụng để phân phối của cải xã hội, xây dựng và hình thành lên những quỹ tiền tệ tập trung và không tập trung, và sử dụng các quỹ tiền tệ đó nhằm bảo đảm cho quá trình tái sản xuất và nâng cao đời sống cho mọi thành viên trong xã hội. Có thể nói tài chính là một phạm trù trừu tƣợng đƣợc khái quát từ sự vận động của tiền tệ gắn liền với hoạt động của con ngƣời. 1.7. Chức năng của tài chính Chức năng của tài chính là sự cụ thể hoá bản chất của tài chính, nó mở ra nội dung của tài chính và vạch rõ tác dụng xã hội của tài chính. Chức năng của tài chính là khả năng bên trong, biểu lộ tác dụng xã hội của nó và tác dụng đó chỉ có thể có đƣợc với sự tham gia nhất thiết của con ngƣời. Tài chính vốn có hai chức năng cơ bản, chức năng phân phối tổng sản phẩm xã hội dƣới dạng hình thái gía trị (tiền tệ)(gọi tắt là chức năng phân phối) và chức năng giám đốc bằng tiền đối với toàn bộ hoạt động kinh tế xã hội (gọi tắt là chức năng giám đốc). 1.7.1 Chức năng phân phối Phân phối của cải xã hội, trải qua quá trình phân phối lần đầu và nhiều lần phân phối lại. - Phân phối lần đầu là phân phối tiến hành trong lĩnh vực sản xuất vật chất, hình thành nên quỹ bù đắp tƣ liệu sản xuất, những khoản thu nhập ban đầu cho ngƣời lao động và thu nhập thuần tuý của xã hội (thu nhập thuần tuý của các doanh nghiệp, tổ chức kinh tế, dân cƣ và thu nhập thuần tuý tập trung của Nhà nƣớc). Trong các tổ chức kinh tế, sản phẩm làm ra sau khi tiêu thụ và thu đƣợc tiền, đƣợc tiến hành phân phối. Một phần đƣợc sử dụng để bù đắp vốn cố định và vốn lƣu động đã tiêu hao. Một Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 20 phần trả lƣơng cho ngƣời lao động. Một phần nộp cho Nhà nƣớc dƣới hình thức các loại thuế. Một phần nộp quỹ bảo hiểm xã hội. Phần còn lại để hình thành nên các quỹ của doanh nghiệp, tổ chức kinh tế và phân chia lợi tức cho ngƣời góp vốn. Phân phối lần đầu, mới chỉ tạo ra những khoản thu nhập cơ bản, chƣa thể đáp ứng nhu cầu của xã hội. Do đó phải trải qua quá trình phân phối lại. Phân phối lại thu nhập là tiếp tục phân phối những phần thu nhập cơ bản đƣợc hình thành qua phân phối lần đầu, để đáp ứng nhu cầu tích luỹ và tiêu dùng của toàn xã hội (các ngành không sản xuất: Quân đội, Giáo dục, Y tế). Mục đích của phân phối lại là: . Bổ sung thêm vào Ngân sách Nhà nƣớc để đáp ứng nhu cầu chi tiêu cho toàn xã hội. . Tạo ra nguồn thu nhập cho các lĩnh vực không sản xuất vật chất và những ngƣời làm việc trong các lĩnh vực đó. . Điều hoà thu nhập giữa các ngành, giữa các doanh nghiệp và các tổ chức kinh tế, các tầng lớp dân cƣ. . Điều tiết các hoạt động kinh tế trên phạm vi vĩ mô. Phân phối lại đƣợc tiến hành thông qua ba biện pháp: Biện pháp tài chính –tín dụng, biện pháp giá cả và hoạt động phục vụ. Trong đó, biện pháp tài chính – tín dụng giữa vai trò trung tâm. 1.7.2. Chức năng giám đốc Chức năng giám đốc của tài chính là chức năng mà nhờ vào đó việc kiểm tra bằng đồng tiền đƣợc thực hiện đối với quá trình phân phối của cải xã hội thành các quỹ tiền tệ và sử dụng chúng theo các mục đích đã định. Nhƣ vậy, đối tƣợng giám đốc của tài chính là quá trình phân phối của cải xã hội dƣới hình thái tiền tệ - quá trình hình thành và sử dụng các quỹ tiền tệ tập trung và không tập trung theo các mục tiêu đã định. Cùng với việc xác định đối tƣợng, cần thiết phải chỉ ra những đặc điểm của giám đốc tài chính. - Thứ nhất: Giám đốc của tài chính là sự giám đốc bằng tiền thông qua sử dụng chức năng thƣớc đo giá trị và chức năng phƣơng tiện thanh toán của tiền tệ trong vận động của tiền vốn để tiến hành giám đốc. - Thứ hai: Giám đốc bằng tiền của tài chính là sự giám đốc bằng tiền thông qua phân tích các chỉ tiêu tài chính – các chỉ tiêu phản ánh tổng hợp toàn bộ các hoạt động của xã hội và của các doanh nghiệp. - Thứ ba: Giám đốc bằng tiền của tài chính còn đƣợc thực hiện đối với sự vận động của tài nguyên trong xã hội. Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 21 Thực hiện chức năng giám đốc, tài chính nhằm mục đích sau: - Bảo đảm cho các cơ sở kinh tế cũng nhƣ toàn bộ nền kinh tế phát triển theo những mục tiêu định hƣớng của Nhà nƣớc. - Đảm bảo việc sử dụng các nguồn lực khan hiếm môt cách có hiệu quả, tiết kiệm tới mức tối đa các yếu tố sản xuất trong xã hội. - Bảo đảm sử dụng vốn đạt hiệu quả cao. - Bảo đảm việc chấp hành pháp luật trong mọi hoạt động sản xuất kinh doanh. Nội dung Giám đốc tài chính, gồm có những nội dung chính sau: - Giám đốc tài chính trong quá trình thành lập và thực hiện kế hoạch Ngân sách Nhà nƣớc. - Giám đốc tài chính trong các doanh nghiệp, các tổ chức kinh tế dựa trên cơ sở chế độ hạch toán kinh tế và hợp đồng kinh tế. - Giám đốc tài chính trong quá trình cấp phát, cho vay và thanh toán vốn đầu tƣ XDCB. Ngoài ra, Giám đốc tài chính còn đƣợc thực hiện trong các hộ kinh tế dân cƣ. Giám đốc tài chính dù thực hiện ở đâu, cũng đều là sự giám đốc toàn diện mặt giá trị đối với quá trình hình thành phân phối và sử dụng các nguồn vốn trong quá trình hoạt động của từng khâu và trong toàn xã hội. Hai chức năng của tài chính có mối quan hệ hữu cơ, bổ sung cho nhau, trong đó việc thực hiện chức năng phân phối là tiền đề để thực hiện chức năng giám đốc, và ngƣợc lại việc thực hiện tốt chức năng giám đốc sẽ tạo điều kiện để thực hiện chức năng phân phối tốt hơn.Trên cơ sở nhận thức đƣợc bản chất, chức năng của tài chính, hoạt động của tài chính mới phát huy đƣợc vai trò của nó trong nền kinh tế. Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 22 CHƢƠNG 2: TỔNG QUAN VỀ HỆ THỐNG TÀI CHÍNH (Số tiết: 06) 2.1. Vai trò của hệ thống tài chính Trong chƣơng I chúng ta đã nghiên cứu về bản chất của tài chính và khẳng định rằng: tài chính là hệ thống các quan hệ kinh tế trong phân phối, gắn liền với quá trình hình thành và sử dụng các quỹ tiền tệ. Trong thực tế, các quan hệ tài chính diễn ra rất phức tạp và đa dạng, chúng đan xen nhau trong một tập hợp hàng loạt các hoạt động khác nhau của nền kinh tế. Tuy nhiên, đó không phải là những hoạt động hỗn loạn mà ngƣợc lại, chúng tuân thủ những nguyên tắc, những quy luật nhất định, trong đó những quan hệ tài chính có tính chất đặc thù giống nhau nhóm lại thành một bộ phận riêng. Giữa các bộ phận này luôn có mối liên hệ, tác động ràng buộc lẫn nhau và tạo thành hệ thống tài chính. Do vậy, hệ thống tài chính là tổng thể của các bộ phận khác nhau trong một cơ cấu tài chính, mà ở đó các quan hệ tài chính hoạt động trên các lĩnh vực khác nhau nhƣng có mối liên hệ tác động lẫn nhau theo những quy luật nhất định. Các bộ phận trong hệ thống tài chính hoạt động trên các lĩnh vực: tạo ra các nguồn lực tài chính, thu hút các nguồn tài chính và chu chuyển các nguồn tài chính (dẫn vốn). Với các lĩnh vực hoạt động này, toàn bộ hệ thống tài chính thực hiện vai trò đặc biệt quan trọng trong nền kinh tế quốc dân là đảm bảo nhu cầu về vốn cho phát triển kinh tế - xã hội. 2.2. Cấu trúc của hệ thống tài chính Hoặc: Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 23 Hệ thống tài chính nƣớc ta hiện nay bao gồm các khâu: 2.2.1 Ngân sách nhà nước Ngân sách nhà nƣớc là khâu chủ đạo trong hệ thống tài chính quốc gia. Đây là một “ tụ điểm “ của các nguồn tài chính gắn với việc tạo lập và sử dụng các quỹ tiền tệ tập trung của Nhà nƣớc với mục đích phục vụ cho sự hoạt động của bộ máy Nhà nƣớc các cấp và thực hiện các chức năng của Nhà nƣớc trong quản lý kinh tế - xã hội. _ Ngân sách Nhà nƣớc có các nhiệm vụ sau: + Thứ nhất, động viên tập trung các nguồn tài chính cho việc tạo lập quỹ tiền tệ tập trung lớn nhất của Nhà nƣớc - quỹ Ngân sách - từ các khoản huy động mang tính bắt buộc (thuế, phí, lệ phí) hoặc mang tính chất tự nguyện (viện trợ, vay nợ trong và ngoài nƣớc).. + Thứ hai, phân phối và sử dụng quỹ Ngân sách cho việc thực hiện các nhiệm vụ kinh tế - xã hội nhƣ duy trì bộ máy Nhà nƣớc, củng cố an ninh quốc phòng, phát triển văn hoá xã hội, phát triển kết cấu hạ tầng, đầu tƣ kinh tế... + Thứ ba, giám đốc và kiểm tra đối với các khâu tài chính khác và với mọi hoạt động khác nhau của xã hội, với tất cả các khâu khác trong hệ thống tài chính; do đó nó có khả năng và cần phải thực hiện việc kiểm tra đối với quá trình vận động của các nguồn tài chính có quan hệ với việc tạo lập và sử dụng quỹ Ngân sách ở mọi khâu tài chính và mọi lĩnh vực hoạt động kinh tế -xã hội. Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 24 2.2.2.Tài chính Doanh nghiệp Tài chính Doanh nghiệp là khâu cơ sở trong hệ thống tài chính quốc gia. Đây là một “ tụ điểm “ của các nguồn tài chính gắn với hoạt động sản xuất kinh doanh hàng hoá hay dịch vụ. Hoạt động Tài chính Doanh nghiệp luôn gắn liền với các chủ thể của nó là các doanh nghiệp (pháp nhân hay thể nhân). Sự tạo lập vốn ban đầu có thể và trƣớc hết là dựa vào thị trƣờng tài chính, thu hút vốn qua góp vốn cổ phần (phát hành cổ phiếu) hay đi vay (phát hành trái phiếu, vay ngân hàng...). Sau đó, do gắn liền với sản xuất kinh doanh, vốn và các quỹ tiền tệ khác đƣợc bổ sung, tái tạo thông qua việc phân phối doanh thu tiêu thụ sản phẩm, lập các quỹ bù đắp (nhƣ quỹ khấu hao tài sản cố định, quỹ bù đắp vốn lƣu động) và tạo lập các quỹ từ lợi nhuận. Mỗi quỹ tiền tệ trong doanh nghiệp đều có mục đích nhất định, nhƣng tính chất chung của chúng là gắn liền với sản xuất kinh doanh, chi dùng cho mục đích sản xuất kinh doanh và phần tiêu dùng để hình thành thu nhập của những ngƣời tham gia sản xuất kinh doanh ở doanh nghiệp. Tài chính Doanh nghiệp có các nhiệm vụ sau đây: + Một là, Bảo đảm vốn và phân phối vốn hợp lý cho các nhu cầu của sản xuất kinh doanh. + Hai là, Tổ chức cho vốn chu chuyển một cách liên tục và có hiệu quả. + Ba là, Phân phối doanh thu và lợi nhuận của doanh nghiệp theo đúng các quy định của nhà nƣớc. + Bốn là, Kiểm tra mọi quá trình vận động của các nguồn tài chính trong doanh nghiệp; đồng thời, kiểm tra mọi hoạt động sản xuất kinh doanh gắn liền với các quá trình đó. Tài chính Doanh nghiệp có quan hệ với các khâu khác của hệ thống tài chính nhƣ quan hệ với Tài chính hộ gia đình thông qua trả lƣơng, thƣởng, lợi tức cổ phần, trái phiếu; quan hệ với Ngân sách thông qua nộp thuế; quan hệ với các tổ chức tín dụng thông qua việc thu hút nguồn tài chính để tạo vốn hoặc trả nợ gốc và lãi vay... Quan hệ giữa Tài chính Doanh nghiệp với các khâu tài chính khác có thể là trực tiếp với nhau, cũng có thể thông qua thị trƣờng tài chính. 2.2.3.Bảo hiểm Bảo hiểm là một khâu trong hệ thống tài chính nƣớc ta. Bảo hiểm có nhiều hình thức và nhiều quỹ tiền tệ khác nhau, nhƣng tính chất chung và đặc biệt của các quỹ bảo hiểm là đƣợc tạo lập và sử dụng để bồi thƣờng tổn thất nhiều dạng cho những chủ thể tham gia bảo hiểm tuỳ theo mục đích của quỹ. Theo tính chất của hoạt động bảo hiểm, bảo hiểm đƣợc chia thành hai nhóm: Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 25 - Bảo hiểm kinh doanh: (bao gồm bảo hiểm tài sản, bảo hiểm con ngƣời và các nghiệp vụ bảo hiểm khác) đƣợc hình thành từ sự đóng góp của những ngƣời (thể nhân hoặc pháp nhân) tham gia bảo hiểm và chủ yếu đƣợc sử dụng để bồi thƣờng tổn thất cho họ khi họ gặp rủi ro bất ngờ, bị thiệt hại vật chất theo nguyên tắc đặc thù là “ lấy số đông bù số ít ”. Phần lớn các quỹ bảo hiểm kinh doanh đƣợc tạo lập và sử dụng có tính chất thƣơng mại, vì mục đích kinh doanh lấy lợi nhuận. - Bảo hiểm xã hội: (bao gồm bảo hiểm xã hội và bảo hiểm y tế) đƣợc hình thành và sử dụng không vì mục đích kinh doanh lấy lãi. Trong quá trình tạo lập và sử dụng các quỹ Bảo hiểm, Bảo hiểm có quan hệ trực tiếp với các khâu khác qua việc thu phí Bảo hiểm và chi bồi thƣờng. Đồng thời do khả năng tạm thời nhàn rỗi của các nguồn tài chính trong các quỹ Bảo hiểm, các quỹ này có thể đƣợc sử dụng tạm thời nhƣ các quỹ tín dụng. Nhƣ vậy, Bảo hiểm cũng có thể có quan hệ với các khâu khác thông qua thị trƣờng tài chính. Do vậy Bảo hiểm đƣợc xem nhƣ là một khâu tài chính trung gian trong hệ thống tài chính. 2.2.4.Tín dụng Tín dụng là một khâu quan trọng của hệ thống tài chính. Đặc trƣng cơ bản của tín dụng là gắn liền với các quỹ tiền tệ đƣợc tạo lập bằng việc thu hút các nguồn tài chính tạm thời nhàn rỗi và sử dụng để cho vay theo nguyên tắc hoàn trả có thời hạn và có lợi tức. Ở nƣớc ta, các tổ chức tín dụng bao gồm các ngân hàng thƣơng mại, các tổ chức tín dụng phi ngân hàng (nhƣ các công ty tài chính, các công ty cho thuê tài chính...), các tổ chức tín dụng hợp tác (quỹ tín dụng nhân dân)..., tuy nhiên phổ biến nhất vẫn là các ngân hàng thƣơng mại. Các ngân hàng thƣơng mại là các trung gian tài chính với chức năng chủ yếu là huy động vốn và cho vay; hoạt động với các nghiệp vụ nợ, nghiệp vụ có, nghiệp vụ môi giới trung gian. Thông qua hoạt động của các tổ chức tín dụng, khâu tín dụng có quan hệ chặt chẽ và trực tiếp với các khâu khác của hệ thống tài chính. Bên cạnh đó, các tổ chức tín dụng cũng là các tổ chức hoạt động trên thị trƣờng tài chính, là cầu nối giữa ngƣời có khả năng cung ứng và ngƣời có nhu cầu sử dụng tạm thời các nguồn tài chính. Do đó, tín dụng không những có quan hệ với các khâu khác thông qua thị trƣờng tài chính mà còn trở thành khâu tài chính trung gian quan trọng của hệ thống tài chính. 2. 2.5. Tài chính các tổ chức xã hội và Tài chính hộ gia đình (dân cư) _ Các tổ chức xã hội là khái niệm chung để chỉ các tổ chức chính trị - xã hội, các đoàn thể xã hội, các hội nghề nghiệp... Các tổ chức này còn đƣợc gọi là các tổ chức phi chính phủ. Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 26 Các tổ chức xã hội có quỹ tiền tệ riêng để đảm bảo hoạt động của mình, và đƣợc hình thành từ nhiều nguồn rất đa dạng: hội phí đóng góp từ các thành viên tham gia tổ chức; quyên góp, ủng hộ, biếu tặng của các tập thể, cá nhân; tài trợ từ nƣớc ngoài; tài trợ của Chính phủ và nguồn từ những hoạt động có thu của các tổ chức này. Các quỹ tiền tệ của các tổ chức xã hội chủ yếu đƣợc sử dụng cho mục đích tiêu dùng trong hoạt động của các tổ chức đó. Khi quỹ chƣa đƣợc sử dụng, số dƣ ổn định của chúng có thể tham gia thị trƣờng tài chính thông qua các quỹ tín dụng hoặc các hình thức khác (mua tín phiếu, trái phiếu...). _Các quỹ tiền tệ của các hộ gia đình đƣợc hình thành từ quỹ tiền lƣơng, tiền công, thu nhập của các thành viên trong gia đình do lao động trong sản xuất kinh doanh; từ nguồn thừa kế tài sản; từ nguồn biếu tặng lẫn nhau trong quan hệ gia đình hay quan hệ xã hội ở trong hay từ ngoài nƣớc; từ các nguồn khác nhƣ lãi suất gửi ngân hàng, lợi tức từ những khoản góp vốn, mua trái phiếu, cổ phiếu... Quỹ tiền tệ của các hộ gia đình chủ yếu đƣợc sử dụng cho mục đích tiêu dùng của gia đình. Một phần nguồn tài chính của các quỹ này có thể tham gia vào quỹ Ngân sách nhà nƣớc dƣới hình thức nộp thuế, phí, lệ phí; tham gia vào các quỹ Bảo hiểm theo các mục đích bảo hiểm khác nhau; tham gia vào các quỹ tín dụng dƣới hình thức tiền gửi tiết kiệm... Nguồn tài chính tạm thời nhàn rỗi của các hộ gia đình cũng có thể đƣợc sử dụng để đầu tƣ vào sản xuất kinh doanh trong phạm vi kinh tế hộ gia đình, hoặc tham gia vào thị trƣờng tài chính qua việc góp cổ phần, mua cố phiếu, trái phiếu, tín phiếu... *CHÚ Ý Trong điều kiện kinh tế thị trƣờng, các khâu của hệ thống tài chính vừa có quan hệ trực tiếp với nhau, vừa có quan hệ với nhau thông qua thị trƣờng tài chính. Thị trƣờng tài chính không phải là một khâu tài chính mà nó là môi trƣờng cho sự hoạt động của các khâu tài chính và cho sự vận động của các nguồn tài chính. Thị trƣờng tài chính là nơi diễn ra mua bán trong lĩnh vực tài chính. Đối tƣợng mua bán ở đây là quyền sử dụng các nguồn tài chính ngắn hạn hoặc dài hạn. Giá cả của sự mua bán là số lợi tức mà ngƣời mua quyền sử dụng vốn trả cho ngƣời nhƣợng (bán) quyền sử dụng vốn. Ngƣời mua và ngƣời bán có thể là tất cả các chủ thể đại diện cho các khâu của hệ thống tài chính. Trên thị trƣờng tài chính, các tổ chức tài chính trung gian (Ngân hàng thƣơng mại, công ty tài chính, công ty bảo hiểm...) giữ vai trò rất quan trọng, hoạt động từ những “ cầu nối “ giữa ngƣời mua và ngƣời bán quyền sử dụng các nguồn tài chính, giúp cho việc lựa chọn lĩnh vực bỏ vốn, giảm chi phí tìm kiếm và giao dịch cũng nhƣ Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 27 rủi ro đầu tƣ; từ đó cho phép huy động tối đa các nguồn tài chính hiện có trong nền kinh tế cũng nhƣ một số nguồn lực từ nƣớc ngoài. Do điều kiện, tính chất, thời gian sử dụng và hình thức vận động của các nguồn tài chính, trên thị trƣờng đã nảy sinh sự chuyên môn hoá và có sự phân biệt giữa các bộ phận chuyên môn hoá của thị trƣờng tài chính: Thị trƣờng tiền tệ, Thị trƣờng vốn và Thị trƣờng chứng khoán. - Thị trƣờng tiền tệ: là bộ phận của thị trƣờng tài chính đƣợc chuyên môn hoá đối với các nguồn tài chính đƣợc trao quyền sử dụng ngắn hạn. Thời gian trao quyền sử dụng các nguồn tài chính ở đây thƣờng là dƣới một năm. Do thời hạn đó, các nguồn tài chính ở đây chủ yếu đƣợc sử dụng làm phƣơng tiện thanh toán. Giá cả mua bán trên thị trƣờng này - lợi tức tiền vay ngắn hạn - là một trong những công cụ quan trọng để điều hoà lƣu thông tiền tệ trong nền kinh tế. - Thị trƣờng vốn: là bộ phận của thị trƣờng tài chính đƣợc chuyên môn hoá đối với các nguồn tài chính đƣợc trao quyền sử dụng dài hạn. Do thời hạn đó, các nguồn tài chính ở đây chủ yếu đƣợc sử dụng để đầu tƣ dài hạn vào sản xuất kinh doanh (đầu tƣ vốn cố định, đầu tƣ vốn lƣu động của các doanh nghiệp). - Thị trƣờng chứng khoán: là một bộ phận của thị trƣờng tài chính đƣợc chuyên môn hoá về việc mua bán các giấy chứng nhận chuyển quyền sử dụng các nguồn tài chính cả ngắn hạn và dài hạn và quyền nhận lợi tức do có sự thay đổi chủ thể có quyền nhận lợi tức đó. Giấy chứng nhận chuyển quyền sử dụng các nguồn tài chính đƣợc gọi là chứng khoán. Chứng khoán đƣợc mua bán ở đây bao gồm tất cả các giấy chứng nhận quyền sử dụng các nguồn tài chính dài hạn (cổ phiếu, trái phiếu các loại) cũng nhƣ ngắn hạn (tín phiếu, giấy nhận nợ các loại). Xét theo sự luân chuyển các chứng khoán, sự luân chuyển các nguồn tài chính; thị trƣờng chứng khoán bao gồm thị trƣờng sơ cấp và thị trƣờng thứ cấp. Thị trƣờng sơ cấp là thị trƣờng mua bán chứng khoán lần đầu kèm theo việc làm tăng quy mô tài chính đƣợc đƣa vào thị trƣờng. Thị trƣờng thứ cấp là thị trƣờng mua bán chứng khoán từ lần hai trở đi và không làm tăng quy mô nguồn tài chính đƣợc đƣa vào thị trƣờng. Các bộ phận chuyên môn hoá của thị trƣờng tài chính có liên quan chặt chẽ với nhau; ranh giới giữa thị trƣờng tiền tệ, thị trƣờng vốn, thị trƣờng chứng khoán có vùng giao nhau lớn nhƣng chúng không hoàn toàn trùng nhau. 2.3. Chính sách tài chính quốc gia Nghiên cứu về hệ thống tài chính, chúng ta thấy rằng các quan hệ tài chính có tác động phức tạp và đa dạng. Hoạt động tài chính tác động đến mọi lĩnh vực kinh tế, xã hội; mọi phạm vi vĩ mô và vi mô. Tài chính có tác động trực tiếp và ảnh hƣởng mạnh mẽ đối với sự phát triển của nền kinh tế quốc dân. Vì lẽ đó để điều hành sự hoạt Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 28 động thống nhất và có hiệu quả của toàn bộ hệ thống tài chính ở mỗi quốc gia, chính phủ cần phải đề ra các chủ trƣơng chính sách, đƣờng lối và biện pháp về tài chính trong một thời kỳ tƣơng đối lâu dài, tức là cần phải hoạch định và thực thi chính sách tài chính quốc gia. Khác với chính sách tài chính quốc gia ở các nƣớc đã đƣợc định hình cơ bản về mục tiêu, phƣơng tiện thực hiện và phạm vi tác động, chính sách tài chính quốc gia của nƣớc ta ra đời trong điều kiện đổi mới cơ chế kinh tế, có đặc trƣng cơ bản là vừa xác định cho đƣợc mục tiêu chủ yếu vừa thiết kế xây dựng hệ thống công cụ để thực hiện mục tiêu. Vì vậy vai trò của việc đổi mới tƣ duy Tài chính đổi mới cơ chế tổ chức hoạt động là rất quan trọng và phạm vi của nó cũng vì thế không chỉ dừng lại ở các chính sách vĩ mô (thuế và chi tiêu ngân sách nhƣ ở nhiều nƣớc phát triển) mà còn bao gồm cả các lĩnh vực vi mô. Không chỉ dừng lại ở vấn đề tài chính đơn thuần mà cùng chuyển động với một loạt chính sách khác có liên quan (chính sách tiền tệ tín dụng, chính sách ngoại hối, chính sách thu nhập) đều đang trong quá trình đổi mới, chƣa định hình cơ bản. Vì vậy, phạm vi của chính sách tài chính quốc gia ở nƣớc ta hiện nay và trong thập kỷ tới phải bao gồm các lĩnh vực: Tài chính nhà nƣớc, tài chính doanh nghiệp, tài chính dân cƣ. Mặt khác, gắn với chính sách tài chính để phục vụ thực hiện các mục tiêu của nó, phải đồng thời xử lý các vấn đề khác nhƣ tiền tệ, tín dụng, ngoại hối, cán cân thanh toán, giá cả và thu nhập Đối với một nƣớc đang phát triển nhƣ nƣớc ta, chính sách tài chính quốc gia có vai trò quyết định đến quy mô và tốc độ phát triển kinh tế, đến cơ cấu kinh tế, cơ cấu đầu tƣ thông qua việc phân phối và sử dụng có hiệu quả các nguồn tài nguyên thiên nhiên, tài sản xã hội, các nguồn vốn trong nƣớc, ngoài nƣớc cho từng ngành, từng thành phần kinh tế, từng vùng lãnh thổ, nhằm thực hiện các mục tiêu phát triển đã đƣợc xác định trong chiến lƣợc phát triển kinh tế xã hội. 2.3.1. Mục tiêu của chính sách tài chính quốc gia Thực hiện chính sách tài chính quốc gia ở nƣớc ta nhằm đạt đƣợc những mục tiêu cơ bản sau đây: Thứ nhất: Xây dựng chính sách tài chính quốc gia nhằm tăng cường tiềm lực tài chính đất nước, đặc biệt, tăng cƣờng tiềm lực tài chính nhà nƣớc và tài chính doanh nghiệp. Đảm bảo các nhu cầu vốn đi đôi với nâng cao hiệu quả sử dụng vốn trong nƣớc cũng nhƣ vốn vay nƣớc ngoài. Phấn đấu đạt tốc độ tăng trƣởng kinh tế cao từ 7% - 10%/năm với cơ cấu kinh tế hợp lý, thúc đẩy mạnh mẽ tiến bộ khoa học kỹ thuật, tăng tích luỹ từ nội bộ nền kinh tế quốc dân, cải thiện rõ rệt cán cân thanh toán quốc tế. Thứ hai: Kiểm soát lạm phát: Bằng việc cải tổ cơ bản chính sách tài chính, đặc biệt là chính sách thuế và cơ cấu thu chi ngân sách, loại bỏ nguy cơ tái lạm phát tiến Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 29 tới kiểm soát được lạm phát, ổn định giá cả và sức mua đồng tiền, tạo điều kiện, môi trƣờng cho sản xuất phát triển, ổn định tình hình kinh tế xã hội, cải thiện từng bƣớc đời sống nhân dân. Thứ ba: tạo công ăn việc làm cho ngƣời dân, mở rộng ngành nghề, giải quyết thoả đáng nạn thất nghiệp, nâng cao đời sống vật chất văn hoá của nhân dân để vƣợt qua ngƣỡng cửa đói nghèo, thực hiện công bằng xã hội đảm bảo an ninh quốc phòng. 2.3.2. Những quan điểm cơ bản Hiện nay, tiến trình đổi mới kinh tế ở nƣớc ta diễn ra khá nhanh, trong bối cảnh nền kinh tế còn nhiều khó khăn, nguồn tài chính còn hạn hẹp nhƣng lại còn phải gánh chịu những thách thức lớn và tất yếu của các yếu tố thời đại, nên chính sách tài chính quốc gia cần đƣợc xây dựng trên nền tảng của những nhận thức mới về kinh tế học, xã hội học và những tri thức mới về quản lý tài chính, tiền tệ của loài ngƣời. Sự thận trọng trong việc lựa chọn các hình thức tài chính thích hợp, các bƣớc đi vững chắc là rất cần thiết, nhƣng phải kiên quyết chống mọi chủ trƣơng bảo thủ, trì trệ hoặc tự do vô chính phủ, buông tôi quản lý tài chính. Trên cơ sở đó, việc xây dựng và thực hiện chính sách tài chính quốc gia phải quán triệt những quan điểm cơ bản sau đây: Thứ nhất: Tập trung sức chuyển hướng cơ chế quản lý chính sách tài chính - tiền tệ kiểu “động viên tập trung” sang chính sách tài chính phân quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm về tài chính của các doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế, theo cơ chế thị trƣờng và định hƣớng xã hội chủ nghĩa, đảm bảo bình đẳng về lợi ích giữa các thành phần kinh tế theo nguyên tắc hiệu quả kinh tế. Thứ hai: Phân biệt rõ chức năng, nhiệm vụ của tài chính nhà nước và tài chính doanh nghiệp, trong đó, tài chính nhà nƣớc thực hiện chức năng xã hội, an ninh quốc phòng là chủ yếu và thông qua các hoạt động thu chi của mình, mà điều tiết lợi ích, định hƣớng và thúc đẩy phát triển kinh tế. Tài chính doanh nghiệp phải chịu trách nhiệm hoàn toàn về việc duy trì, mở rộng và phát triển sản xuất theo yêu cầu của thị trƣờng và định hƣớng của nhà nƣớc trên nguyên tắc tối đa hoá lợi nhuận của sản xuất kinh doanh. Thứ ba: Phân biệt rõ chức năng, nhiệm vụ của tài chính nhà nước và ngân hàng, trong đó tài chính nhà nƣớc (ngân khố quốc gia) là khách hàng của ngân hàng; đồng thời ngân hàng là đối tƣợng quản lý về mặt tài chính của tài chính nhà nƣớc trong khuôn khổ các luật lệ về tài chính. Thứ tư: thực hiện cơ chế tài chính mở lành mạnh, không đơn thuần coi cân bằng ngân sách là mục tiêu của chính sách tài chính. Một ngân sách thiếu hụt hay dƣ thừa không phải là kém quan trọng so với ngân sách cân bằng và đều là những công cụ tài chính thích ứng với từng hoàn cảnh cụ thể mà nhà nƣớc có thể sử dụng để tác động Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 30 đến qui mô và phƣơng pháp phát triển kinh tế - xã hội (kích thích hay hạn chế tăng trƣởng). Chẳng hạn nhƣ việc duy trì một ngân sách thiếu hụt “vừa phải” có thể là nguy cơ lạm phát, nhƣng lại tạo điều kiện tăng tích tụ cho các cơ sở kinh tế, tăng cầu cho ngƣời tiêu dùng, trên cơ sở đó, kích thích đầu tƣ phát triển sản xuất, tăng công ăn việc làm, mở rộng thị trƣờng tiêu thụ và thúc đẩy tăng trƣởng kinh tế. Thứ năm: chính sách tài chính phải giải phóng triệt để mọi nguồn vốn trong nƣớc, của các thành phần kinh tế và của toàn dân để phát triển kinh doanh, hình thành thị trƣờng vốn trong nƣớc để bảo đảm huy động nhanh, sử dụng có hiệu quả các nguồn vốn đồng thời, mở rộng hoạt động kinh tế tài chính đối ngoại để thu hút mạnh các nguồn vốn nƣớc ngoài, vừa tranh thủ kĩ thuật tiên tiến vừa gắn thị trƣờng vốn trong nƣớc với thị trƣờng vốn quốc tế, trên cơ sở đó, tham gia ngày càng sâu vào phân công lao động quốc tế. Thứ sáu: Để phân phối và sử dụng các nguồn tài chính đảm bảo tạo ra cơ cấu kinh tế hợp lý và có hiệu quả, chính sách tài chính của nhà nƣớc cần xác định rõ các mục tiêu ƣu tiên phát triển, nhằm vào các khu vực cho phép tăng thu ngoại tệ, đảm bảo khả năng trả nợ, thu hút nhiều nhân lực (vốn là một thế mạnh của nƣớc ta) và thúc đẩy phát triển công nghệ mới và kỹ thuật tiên tiến. Thứ bảy: Việc xây dựng và thực hiện chính sách tài chính cần đứng trên quan điểm hệ thống, đặt trong mối quan hệ với việc đổi mới các chính sách, công cụ khác nhƣ: chính sách tiền tệ - tín dụng, chính sách giá cả và thu nhập, chính sách ngoại hối, nhằm tạo sức mạnh tổng hợp và chuyển biến đồng bộ trong các hoạt động kinh tế, tránh tình trạng chồng chéo, triệt tiêu lẫn nhau. Thứ tám: Việc xây dựng và thực hiện chính sách tài chính quốc gia ở nƣớc ta trong điều kiện còn thiếu kiến thức đầy đủ và thiếu kinh nghiệm về quản lý tài chính, vốn là lĩnh vực hết sức phức tạp trong cơ chế kinh tế thị trƣờng vì vậy, phải chú trọng nghiên cứu khảo sát, đúc kết các kinh nghiệm, tổ chức đào tạo và thử nghiệm các phƣơng thức phù hợp; tránh tình trạng bảo thủ, do dự hoặc chủ quan nóng vội, gây trở ngại đến nền tài chính đất nƣớc. Thứ chín: Coi trọng việc củng cố và nâng cao tính pháp lệnh của hoạt động tài chính, hoàn chỉnh hệ thống văn bản pháp qui về tài chính, khuyến khích các thể nhân, pháp nhân tham gia vào các hoạt động kinh tế trong khuân khổ pháp luật. Tăng cƣờng vai trò kiểm soát và thanh tra tài chính, giám đốc việc thu chi là nội dung quan trọng của chính sách tài chính quốc gia. 2.3.3. Nội dung của chính sách tài chính quốc gia Với những phạm vi và mục tiêu đã nêu trên, chính sách tài chính quốc gia ở nƣớc ta có những nội dung chủ yếu sau: Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 31 2.3.3.1. Chính sách về vốn Trƣớc hết, vốn là điều kiện tiên quyết để duy trì và phát triển sản xuất, đồng thời là cơ sở để phân phối lợi nhuận và đánh giá hiệu quả các hoạt động kinh tế, nó bao gồm những nguồn vật tƣ và tài sản trong các doanh nghiệp, nguồn tiền mặt hoặc các tài sản khác dự trữ trong dân. Vì vậy, chính sách tạo vốn cơ bản phải tuân thủ nguyên tắc lợi ích của ngƣời có vốn và do đó, việc sử dụng vốn nhất thiết phải tuân thủ nguyên tắc hiệu quả kinh tế. Nói cách khác, chính sách tạo vốn và sử dụng vốn phải đƣợc xây dựng và thực hiện theo những quy luật tất yếu của nền kinh tế thị trƣờng và góp phần đắc lực vào việc hình thành thị trƣờng vốn, thị trƣờng tiền tệ. Mục tiêu của chính sách tạo vốn trƣớc hết và chủ yếu là tạo ra môi trƣờng kinh tế và tiền đề pháp lý để biến mọi nguồn tiền tệ thành tƣ bản sinh lợi và tăng trƣởng trong quá trình tái sản xuất xã hội. Các nguồn chủ yếu bao gồm: vốn đầu tƣ kinh tế của nhà nƣớc, vốn tự có của các doanh nghiệp, vốn bằng tiền và tiền nhàn rỗi của dân cƣ và vốn của các doanh nghiệp và tổ chức tài chính quốc tế. Để huy động đƣợc mọi nguồn vốn của xã hội phục vụ phát triển kinh tế đòi hỏi phải thực hiện các chủ trƣơng, biện pháp lớn sau đây: Trách nhiệm tạo nguồn vốn để phát triển sản xuất kinh doanh trước hết thuộc về các doanh nghiệp. Vì vậy, phải kiên quyết khắc phục tình trạng cấp phát vốn tràn lan; buộc các xí nghiệp phải tích tụ vốn hoặc tìm các nguồn vốn, các phƣơng thức huy động thích hợp tạo nên sức mạnh tài chính cần thiết (mà thông thƣờng một xí nghiệp không thể có đƣợc) cho phát triển, mở rộng sản xuất kinh doanh và tự chịu trách nhiệm theo pháp luật đối với chủ nhân của các nguồn huy động và lợi ích của họ. Đồng thời, các doanh nghiệp cũng có quyền đầu tƣ vốn của mình vào các doanh nghiệp khác với mục đích tìm kiếm lợi nhuận và phân tán rủi ro trong kinh doanh. Phát triển kinh tế nhiều thành phần nhất quán và được thể chế hoá (Luật đầu tƣ trong nƣớc, luật thừa kế, luật phá sản) nhằm giải phóng mọi tiềm năng về vốn của các thành phần kinh tế và dân cƣ, tiết kiệm tiêu dùng xa xỉ, tập trung hƣớng vào đầu tƣ phát triển sản xuất, kinh doanh, dịch vụ. Nhà nước từng bước cổ phần hoá một bộ phận các doanh nghiệp Nhà nước mà trước hết là lĩnh vực thương mại, dịch vụ và một bộ phận xí nghiệp sản xuất, hình thành các công ty cổ phần, công ty hợp doanh. Đây là vấn đề vừa có ý nghĩa chiến lƣợc quan trọng nhằm đảm bảo cho Nhà nƣớc nắm các ngành kinh tế then chốt, vừa có ý nghĩa tạo vốn, bảo tồn và tăng hiệu quả sử dụng vốn trong các doanh nghiệp nhà nƣớc. Phát triển thị trường tài chính. Các hình thức tạo vốn dù là sơ khai, dù là qua hệ thống ngân hàng (tín dụng thƣơng mại, tín dụng hùn vốn đầu tƣ cổ phần) đều Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 32 đƣợc tạo điều kiện phát triển, đặc biệt là các luật lệ đảm bảo an toàn cho hoạt động đầu tƣ tài chính và hoạt động tín dụng ngân hàng. Trên cơ sở đó, cho phép các công ty, xí nghiệp phát hành các loại trái phiếu, hối phiếu, cổ phiếu và đƣợc mua bán, chuyển nhƣợng trên thị trƣờng. Việc làm đầu tiên, có ý nghĩa thúc đẩy các hoạt động của thị trƣờng vốn là việc phát hành chứng khoán nhà nƣớc, đảm bảo uy tín của nhà nƣớc. Cho phép các ngân hàng thƣơng mại và toàn dân mua bán, chuyển nhƣợng các chứng khoán, tạo nên sự tin cậy trong các hoạt động kinh doanh tiền tệ, từng bƣớc hình thành các thị trƣờng chứng khoán thứ cấp (dạng sơ khai, đơn giản) nhằm đáp ứng nhanh, nhạy với khối lƣợng lớn vốn đầu tƣ cho các doanh nghiệp. Có chiến lược kinh tế đối ngoại đúng đắn để thu hút vốn đầu tư nước ngoài có tầm quan trọng đặc biệt cho việc phát triển kinh tế với phần lớn các nƣớc đang phát triển và là điêu kiện để nhanh chóng thiết lập các quan hệ kinh tế quốc tế, gắn thị trƣờng nội địa với thị trƣờng thế giới trên cả bốn mặt: thị trƣờng hàng hoá, thị trƣờng tài chính, thị trƣờng lao động và thị trƣờng thông tin. Vì vậy, phải xây dựng một chiến lƣợc kinh doanh đối ngoại đúng đắn, phù hợp với những chuyển biến to lớn về kinh tế, chính trị - xã hội và khoa học hiện nay. Tƣ tƣởng chỉ đạo chiến lƣợc của chính sách kinh tế đối ngoại là dân tộc, dân chủ, phát triển kinh tế theo định hƣớng xã hội chủ nghĩa, với phƣơng châm chủ đạo là quan hệ kinh tế đa phƣơng, mở cửa và cùng có lợi. Cần có chính sách tài chính thích hợp để khuyến khích đầu tƣ nƣớc ngoài dƣới hình thức vay nợ, đầu tƣ tài chính, đầu tƣ trực tiếp, mở chi nhánh kinh doanh, thuê chuyên gia Thực hiện chế độ tài chính ƣu tiên nhƣ thuế nhập khẩu vật tƣ kỹ thuật, dịch vụ thông tin, thuế xuất khẩu thành phẩm, thuế thu nhập, quyền đƣợc đảm bảo tài sản, điều kiện chuyển lợi nhuận và vốn về nƣớc và các dịch vụ đầu tƣ ƣu đãi khác. Khuyến khích đặc biệt đối với đầu tƣ nƣớc ngoài cho các công trình cơ sở hạ tầng, thông tin liên lạc, công nghệ mũi nhọn, các ngành sử dụng nhiều lao động và các dự án khai thác tài nguyên có số vốn khổng lồ. Cho phép mọi đơn vị kinh tế thuộc các thành phần kinh tế có tƣ cách pháp nhân, đủ điều kiện về nghiệp vụ kinh doanh đƣợc trực tiếp liên doanh, gọi vốn của nƣớc ngoài và chịu trách nhiệm về trả nợ và các khoản thanh toán khác, tự thoả thuận lựa chọn ngân hàng bảo lãnh theo luật pháp các nhà nƣớc. Mở rộng thị trƣờng hối đoái bằng cách cho phép nhiều ngân hàng thƣơng mại có đủ điều kiện về vốn và nghiệp vụ, đƣợc kinh doanh ngoại hối và thực hiện dịch vụ thanh toán quốc tế nhằm đảm bảo bằng luật pháp các điều kiện di chuyển vốn, lợi nhuận, thanh toán ngoại thƣơng nhanh chóng, thuận lợi cho các doanh nghiệp trong và ngoài nƣớc. Tạo điều kiện ổn định về kinh tế - chính trị - xã hội, đặc biệt là hệ thống pháp lý kinh tế đầy đủ, nghiêm chỉnh, giá cả ổn định, chính sách tiền lƣơng và điều tiết thu nhập hợp lý. Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 33 Bảo tồn và sử dụng vốn có hiệu quả là mục tiêu cuối cùng của chính sách đầu tƣ và là nhiệm vụ chủ yếu của quản trị kinh doanh. Tuy nhiên, chính sách của nhà nƣớc có vai trò quan trọng đối với quá trình này, thể hiện ở chỗ: Nguồn vốn cấp phát từ ngân sách nhà nƣớc cho lĩnh vực kinh tế (vốn can thiệp kinh tế). Trong giai đoạn đầu của quá trình công nghiệp hoá ở nhiều nƣớc trên thế giới, nhà nƣớc có một nguồn vốn tập trung khá lớn nhằm đầu tƣ có tính chất khởi động phát triển và định hƣớng cơ cấu kinh tế cho một số ngành then chốt. Nguồn vốn này bao gồm vốn huy động từ các khoản thu ngân sách, vốn do bán cổ phiếu các công ty quốc doanh, vốn vay hoặc viện trợ vủa nƣớc ngoài và các tổ chức tài chính quốc tế. Ở nƣớc ta hiện nay, nguồn vốn này chiếm tỷ trọng khá lớn trong tổng số vốn đầu tƣ của nền kinh tế đang đƣợc sử dụng cho các công trình trọng điểm nhà nƣớc, trong đó, phần lớn là các công trình thuộc kết cấu hạ tầng và một số ngành công nghiệp nặng. Cơ chế sử dụng nguồn vốn này vẫn còn mang nặng hình thức cấp phát một chiều và việc sử dụng còn hết sức lãng phí, ngay trong quá trình đầu tƣ cũng nhƣ khi đƣa vào sử dụng. Xét về mặt kinh tế, đầu tƣ kiểu này giống nhƣ khoản tài trợ cho không và không đúng nghĩa của đồng vốn (vốn thực thụ phải quay về nơi chủ sở hữu nó và quay nhiều vòng). Vì vậy, để phát huy hiệu quả của nguồn vốn nhà nƣớc, thì phƣơng thức sử dụng vốn cần theo hƣớng sau:  Chuyển vốn xây dựng cơ bản của nhà nƣớc sang dạng tín dụng ngân hàng dài hạn. Có quy định thời gian thu hồi vốn và lãi suất phù hợp đối với từng loại công trình trọng điểm khác (dễ thu hồi lại) có thể áp dụng hình thức hùn vốn với các công ty quốc doanh hoặc tƣ nhân (trong nƣớc và nƣớc ngoài) theo cơ chế công ty cổ phần kinh doanh thu hồi vốn hiệu quả hơn, không nhất thiết nhà nƣớc phải đầu tƣ hoàn toàn nhƣ hiện nay.  Cần xác định trọng điểm đầu tƣ của nhà nƣớc phù hợp với cơ chế kinh tế thị trƣờng và chiến lƣợc thƣơng mại mở cửa “sản xuất để xuất khẩu, xuất khẩu để nhập khẩu”. Nhƣ vậy, phải dành 1 phần thích đáng vốn xây dựng cơ bản của nhà nƣớc để đầu tƣ phát triển công nghiệp xuất khẩu, tăng nhanh thu nhập ngoại tệ nhƣ dầu khí, nhôm, đồng thời sẵn sàng gọi thêm vốn của các thành phần kinh tế xây dựng kết cấu hạ tầng và thông tin, thu hồi lại bằng lệ phí dịch vụ thoả đáng.  Phần vốn thu đƣợc do bán cổ phiếu các xí nghiệp, công ty quốc doanh có thể dùng để đầu tƣ mở rộng một số ngành có mức doanh lợi cao và công nghiệp mũi nhọn, nhƣng hình thức đầu tƣ hiệu quả hơn cả là hình thành các công ty cổ phần công tƣ hợp doanh. Ngoài ra, nhà nƣớc giành một phần vốn tập trung từ ngân sách để tài trợ cho một số hoạt động kinh doanh và thƣơng mại với mục Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 34 đích định hƣớng vĩ mô kinh tế, hoặc điều hoà thị trƣờng (bảo hộ sản xuất, tài trợ các xí nghiệp dịch vụ công cộng). Tóm lại, việc kết hợp giữa “khơi trong” và “hút ngoài”; giữa vốn tập trung của nhà nƣớc và vốn doanh nghiệp (có đƣợc từ mọi nguồn) theo một định hƣớng đầu tƣ đúng đắn trong một cơ chế hoạt động tài chính thích hợp với từng giai đoạn phát triển kinh tế hàng hoá nhiều thành phần ở nƣớc ta là yếu tố có ý nghĩa quyết định đối với việc củng cố và làm lành mạnh nền tài chính quốc gia, đồng thời cũng là nhân tố tạo nên bƣớc chuyển biến có ý nghĩa cơ bản của công cuộc đổi mới cơ chế kinh tế. 2.3.3.2. Chính sách tài chính đối với doanh nghiệp Phát triển doanh nghiệp sẽ tập hợp có hiệu quả các nguồn vốn phân tán nhƣng rất to lớn, phù hợp với đƣờng lối phát triển theo định hƣớng xã hội chủ nghĩa.Vì vậy đây là chính sách có tầm quan trọng chiến lƣợc lâu dài. Về chính sách đầu tƣ, nguồn vốn đầu tƣ của nhà nƣớc tập trung chủ yếu vào phát triển cơ sở hạ tầng, cải thiện các yêu cầu công cộng. Về chính sách ƣu đãi về thuế và các chi phí, ngoài việc thực hiện chính sách theo luật khuyến khích đầu tƣ trong nƣớc, cần áp dụng chế độ ƣu đãi hơn về giá điện nƣớc, và thuế đất cho các doanh nghiệp.Cần hoàn thiện hơn chính sách đối với từng loại hình doanh nghiệp, tạo ra môi trƣờng cạnh tranh lành mạnh, bình đẳng cho các doanh nghiệp. 2.3.3.3. Chính sách đối với ngân sách nhà nước. Từng bƣớc giảm chi kinh tế và tăng chi ngoài kinh tế mà bố trí nguồn thu, rà soát lại các khoản chi. Để kiểm soát lạm phát có hiệu quả và làm lành mạnh nền tài chính quốc gia,cần chấm dứt việc cho vay trực tiếp từ Ngân hàng trung ƣơng đối với ngân sách nhà nƣớc dƣới mọi hình thức. Các chính sách về ngân sách nhằm huy động vốn dài hạn cho phát triển kinh tế-xã hội cần thƣờng xuyên đổi mới cải tiến các hình thức huy động, đặc biệt là hệ thống thuế.Thuế không những là nguồn thu ngân cách chính mà còn là công cụ điều tiết vĩ mô quan trọng của nhà nƣớc.Do vậy,cùng với việc thực hiện đƣờng lối đổi mới,chuyển từ nền kinh tế hoạch hoá tập trung sang nền kinh tế thị trƣờng có sự điều tiết vĩ mô của nhà nƣớc, Đảng và chinh phủ đã dành nhiều sự quan tâm chú ý lớn cho công tác đổi mới hệ thống thuế. 2.3.3.4.Chính sách về tài chính đối ngoại Quan triệt quan điểm đổi mới cơ chế quản lý kinh tế, đặc biệt trong việc phát triển kinh tế đối ngoại, chính sách tài chính cần huy động tối đa nguồn vốn nƣớc ngoài cho đầu tƣ phát triển kinh tế, đồng thời tạo ra và tận dụng các nguồn thu ngoại tệ.Trong hoàn cảnh nƣớc ta hiện nay,cơ sở vật chất kỹ thuật còn nghèo nàn,sản xuất chậm phát triển, tích lũy từ nội bộ chƣa đáng kể thì phải triệt để thu hút các nguồn vốn từ bên Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 35 ngoài,coi đó là nguồn thu quan trọng,không thể thiếu đƣợc và có ý nghĩa quyết định đến khả năng và tốc độ phát triển của nền kinh tế nƣớc nhà;nâng cao hiệu quả các hoạt động kinh tế đối ngoại thể hiện ở mức độ đóng góp của nó vào việc thực hiện các mục tiêu phát triển kinh tế xã hội trong nƣớc.Nhà nƣớc phải quản lý tốt việc sử dụng ngoại tệ, nhất là ngoại tệ mạnh.Xoá bỏ độc quyền trong việc tham gia các hoạt động kinh tế đối ngoại, đảm bảo quyền tự chủ sản xuất, kinh doanh và quyền tự chủ tài chính cho các đơn vị kinh tế cơ sở.Nâng cao vai trò quản lý tài chính trên cơ sở phân định rõ về quyền lợi và trách nhiệm thông qua các luật lệ tài chính. 2.3.3.5. Các chính sách về tiền tệ và tín dụng Điều hành khối lƣợng tiền cung ứng.Tổng hợp phƣơng tiện thanh toán trong nền kinh tế cần đƣợc kiểm soát và điều hành có hiệu lực,bám sát các tín hiệu thị trƣờng để vừa đảm bảo cung ứng đủ phƣơng tiện thanh toán cho nhu cầu đầu tƣ tăng trƣởng kinh tế, đối ứng với luồng đầu tƣ từ nƣớc ngoài vào,vừa không gây cầu quá mức về hàng hoá,kích thích tăng giá trong nƣớc,Khi cần thiết,ngân hàng nhà nƣớc phải áp dụng những biện pháp hữu hiệu để rút tiền lƣu thong về,nhƣ phát hành tín phiếu ngân hàng nhà nƣớc,mua ngoại tệ Chính sách tín dụng. Để tạo nguồn vốn phục vụ đầu tƣ phát triển,công nghiệp hoá,hiện đại hoá nền kinh tế, hệ thống ngân hàng Việt Nam cần tiếp tục hoàn chỉnh đƣa vào hoạt động có chất lƣợng các thị trƣờng tiền tệ(nhƣ thị trƣờng lien ngân hàng;thị trƣờng đấu giá tín phiếu kho bạc);và cùng với các ngành đƣa vào hoạt động thị trƣờng chứng khoán trong thập kỷ này. Bộ môn kế toán Khoa Kinh tế Tài chính tiền tệ Trang 36 CHƢƠNG 3: NGÂN SÁCH NHÀ NƢỚC (Số tiết: 06) 3.1. Vai trò của ngân sách nhà nƣớc Trong nền kinh tế thị trƣờng vai trò của Ngân sách nhà nƣớc đƣợc thay đổi và trở nên hết sức quan trọng.Trong quản lý vĩ mô nền kinh tế quốc gia Ngân sách nhà nƣớc có các vai trò nhƣ sau : a. Vai trò huy động các nguồn Tài chính để đảm bảo nhu cầu chi tiêu của Nhà nƣớc Vai trò này xuất phát từ bản chất kinh tế của Ngân sách nhà nƣớc, để đảm bảo cho hoạt động của nhà nƣớc trong các lĩnh vực chính trị, kinh tế, xã hội đòi hỏi phải có những nguồn tài chính nhất định. Những nguồn tài chính này đƣợc hình thành từ các khoản thu thuế và các khoản thu ngoài thuế. Đây là vai trò lịch sử của Ngân sách nhà nƣớc mà trong bất kỳ chế độ xã hội nào, cơ chế kinh tế nào ngân sách nhà nƣớc đều phải thực hiện. b. Ngân sách Nhà nƣớc là công cụ điều tiết thị trƣờng, bình ổn giá cả và kiềm chế lạm phát Đặc điểm nổi bật của nền kinh tế thị trƣờng là sự cạnh tranh giữa các nhà doanh nghiệp nhằm đạt đƣợc lợi nhuận tối đa, các yếu tố cơ bản của thị trƣờng là cung cầu và giá cả thƣờng xuyên tác động lẫn nhau và chi phối hoạt động của thị trƣờng. Sự mất cân đối giữa cung và cầu sẽ làm cho giá cả tăng lên hoặc giảm đột biến và gây ra biến động trên thị trƣờng, dẫn đến sự dịch chuyển vốn của các doanh nghiệp từ ngành này sang ngành khác, từ địa phƣơng này sang địa phƣơng khác.Việc dịch chuyển vốn hàng loạt sẽ tác động tiêu cực đến cơ cấu kinh tế, nền kinh tế phát triển không cân đối. Do đó, để đảm bảo lợi ích cho nhà sản xuất cũng nhƣ ngƣời tiêu dùng nhà nƣớc phải sử dụng ngân sách để can thiệp vào thị trƣờng nhằm bình ổn giá cả thông qua công cụ t