Đề cương bài giảng Giáo dục học

TẬP THỂ KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT ĐỀ CƯƠNG BÀI GIẢNG GIÁO DỤC HỌC (Lưu hành nội bộ) Hưng Yên, 2015 TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT ------------------------------- TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 1 Phần 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG CỦA GIÁO DỤC HỌC NGHỀ NGHIỆP Chương 1 GIÁO DỤC HỌC LÀ KHOA HỌC VỀ GIÁO DỤC CON NGƯỜI 1.1. Giáo dục là một hiện tượng xã hội 1.1.1. Nguồn gốc Giáo dục là một hiện tượng xã hội chứ không phải là một hiện tượng tự nhiên vì: Để tồn tại và phát triển, loài người không ngừng tác động vào thế giới khách quan, nhận thức thế giới khách quan. Trong quá trình đó, con người tạo ra hệ thống kinh nghiệm. Những kinh nghiệm đó bao gồm: tri thức, kĩ năng kĩ xảo, tư tưởng, giá trị đạo đức, tiêu chuẩnh hành vi Một xã hội chỉ phát triển đựơc nếu các thành viên của xã hội tiếp nhận được những kinh nghiệm mà loài người đã tích luỹ được. Và những kinh nghiệm đó được lưu giữ ở nền văn hoá nhân loại, được tiếp nối qua các thế hệ. Trong quá trình phát triển của xã hội loài người, thế hệ trước không ngừng truyền lại kinh nghiệm cho thế hệ sau, thế hệ sau lĩnh hội những kinh nghiệm đó để tham gia vào cuộc sống lao động và các hoạt động xã hội nhằm duy trì và phát triển xã hội loài người. Sự truyền thụ và lĩnh hội đó gọi là giáo dục. Như vậy giáo dục là một hiện tượng của xã hội, thể hiện ở việc truyền đạt những kinh nghiệm mà loài người đã tích luỹ được từ thế hệ này sang thế hệ khác. Tuy nhiên, trong quá trình lĩnh hội kinh nghiệm đó thế hệ sau còn bổ sung và làm phong phú thêm. Trong quá trình tiến hoá nhân loại, giáo dục xuất hiện cùng với sự xuất hiện của xã hội loài người. Mới đầu, giáo dục chỉ đơn thuần là sự truyền thụ và tiếp thu kinh nghiệm lao động sản xuất. Sự xuất hiện chữ viết làm cho quá trình truyền thụ và lĩnh hội kinh nghiệm, tri thức diễn ra có tổ chức, chuyên biệt. Ngày nay, giáo dục trở thành một hoạt động được tổ chức đặc biệt, thiết kế theo một kế hoạch chặt chẽ có phương pháp, phương tiện hiện đại, góp phần tạo ra động lực thúc đẩy sự phát triển xã hội. 1.1.2. Tính chất của giáo dục 1.1.2.1 Tính phổ biến, vĩnh hằng Giáo dục tồn tại và phát triển cùng với sự tồn tại và phát triển của xã hội loài người. Tồn tại vĩnh viễn cùng với sự tồn tại của xã hội loài người. Ở bất cứ giai đoạn lịch sử nào, một quốc gia, dân tộc nào đều có giáo dục. Và giáo dục cũng diễn ra trong toàn bộ cuộc đời mỗi con người. 1.1.2.2 Tính lịch sử Mỗi giai đoạn lịch sử khác nhau có một nền giáo dục khác nhau. Vì mỗi giai đoạn phát triển của xã hội loài người, giáo dục cũng chịu sự quy định bởi trình độ phát triển của lực lượng sản xuất và trình độ phát triển của mỗi giai đoạn trên tiến TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 2 trình vươn tới đỉnh cao; mặt khác nó cũng tác động tích cực vào sự phát triển của lịch sử. Tính lịch sử của giáo dục là cơ sở của các cuộc cải cách giáo dục trong lịch sử ở nứơc ta cũng như các nước khác trên thế giới. (nước ta đã tiến hành 3 cuộc cải cách giáo dục: lần 1 – 1950, lần 2 – 1956, lần 3 – 1979). 1.1.2.3 Tính giai cấp Sự phân chia xã hội thành giai cấp đã làm cho giáo dục mang tính giai cấp. Giáo dục được sử dụng như một công cụ của giai cấp cầm quyền để duy trì quyền lợi của mình thông qua mục đích-nội dung-phương pháp giáo dục. VD: Trong xã hội phong kiến, xã hội chia thành giai cấp thống trị - địa chủ, giai cấp bị trị - nông dân. Giáo dục trong xã hội phong kiến được giai cấp địa chủ sử dụng như là công cụ để duy trì trật tự, phục vụ quyền lợi của giai cấp địa chủ. Vì vậy mục đích giáo dục là đào tạo mẫu người quân tử để làm quan, làm người lãnh đạo, nội dung giáo dục nằm trong tứ thư, ngũ kinh; phương pháp giáo dục mang tính giáo điều. 1.1.2.3. Tính dân tộc Mỗi một dân tộc, một quốc gia đều có một truyền thống lịch sử, nền văn hoá riêng, giáo dục ở mỗi nước phản ánh trình độ phát triển của lịch sử nước đó và có những nét độc đáo bản sắc riêng thể hiện trong nội dung, phương pháp và trong sản phẩm giáo dục của mình. Sự sao chép, bắt chước một cách máy mô hình giáo dục của bất cứ một nước nào đều là phản khoa học. 1.1.3. Chức năng của giáo dục 1.1.3.1 Chức năng tư tưởng - văn hoá - Giáo dục có tác động to lớn đến việc xây dựng một hệ tư tưởng chi phối toàn xã hội. - Nhờ có giáo dục mà trình độ học vấn của người dân trong một đất nước được nâng cao. Trong đó làm xuất hiện, bồi dưỡng, trang bị cho toàn xã hội có trình độ dân trí thông qua quá trình truyền đạt và lĩnh hội, nhờ đó người học tích luỹ, mở mang trí tuệ, hình thành văn hoá đạo đức. Họ không chỉ là người tiếp thu nền văn hoá mà còn bảo tồn và phát triển văn hoá dân tộc và trên thế giới. - Giáo dục đã xây dựng một lối sống phổ biến cho toàn xã hội. VD: Sau khi nước Việt Nam DCCH ra đời, 95% dân số mù chữ. Nhờ sự quan tâm phát triển giáo dục của Đảng và chính quyền mà sau một năm đã có hàng triệu người biết đọc biết viết. Trải qua 2 cuộc chiến tranh, giáo dục đào tạo vẫn được quan tâm và thu được những thành tựu to lớn. Năm 2000 nước ta đã tuyên bố phổ cập giáo dục Tiểu học, hiện nay phần lớn các tỉnh đã phổ cập THCS và đang tiến tới phổ cập THPT. 1.1.3.2 Chức năng kinh tế - sản xuất TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 3 Chức năng kinh tế sản xuất của giáo dục được thể hiện thông qua việc đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Đất nước muốn phát triển phải có đủ nhân lực và nhân lực phải phát triển với trình độ tay nghề, trình độ kỹ thuật cao đảm bảo cho xã hội vận động đúng quy luật. Phát hiện và bồi dưỡng nhân tài là việc làm quan trọng, là một sứ mệnh của giáo dục cần phải thực hiện. Trong xã hội hiện đại, khi nền khoa học công nghệ và những thành tựu thế giới đạt đến trình độ phát triển cao, đòi hỏi người lao động phải có trình độ cao, tay nghề vững, đặc biệt phải có tính năng động sáng tạo, có khả năng linh hoạt để giải quyết mọi vấn đề của thực tiễn đầy biến động. 1.1.3.3 Chức năng chính trị - xã hội Giáo dục là con đường chủ đạo hình thành và phát triển nhân cách nên giáo dục đã tác động đến các bộ phận hợp thành cấu trúc xã hội. Sự phân tầng xã hội, các nhóm trong xã hội, các quan hệ xã hội giữa chúng đều chịu sự tác động sâu sắc bởi giáo dục. Giáo dục thúc đẩy quá trình di chuyển xã hội, vì vậy nó tác động trực tiếp đến cấu trúc xã hội. Giáo dục luôn chịu sự chi phối bởi tư tưởng của giai cấp thống trị, thông qua giáo dục giai cấp thống trị củng cố địa vị, quyền lực của mình. 1.2. Giáo dục học là khoa học 1.2.1 Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của giáo dục học là quá trình giáo dục với tư cách là một quá trình xã hội hình thành và phát triển nhân cách con người được tổ chức chỉ đạo một cách có ý thức và có mục đích. Đối tượng nghiên cứu của giáo dục học nghề nghiệp là quá trình giáo dục nghề nghiệp với các quy luật, mối quan hệ trong quá trình giáo dục nghề nghiệp gồm: mục đích, nội dung, hình thức, phương pháp, điều kiện giáo dục 1.2.2 .Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu sâu sắc thực tế giáo dục nghề nghiệp với tất cả các mâu thuẫn của nó để tìm ra mối quan hệ bản chất có tính quy luật của quá trình giáo dục đào tạo nghề nghiệp và xác định các phạm trù các khái niệm cơ bản của giáo dục nghề nghiệp. Nghiên cứu mối quan hệ giữa mục đích với nội dung, các hình thức tổ chức và phương pháp giáo dục của giáo dục nghề nghiệp, từ đó vạch ra con đường thực hiện mục đích giáo dục, đưa ra định hướng, hướng dẫn có cơ sở khoa học để tổ chức quá trình giáo dục nghề nghiệp. Nghiên cứu hoạt động của giáo dục nghề nghiệp: bao gồm hoạt động của giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục đào tạo, nghiên cứu những đặc điểm yêu cầu của nhà giáo dục và người được giáo dục, mối quan hệ giữa người được giáo dục TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 4 với người giáo dục, hoạt động của các cơ sở đào tạo, qua đó đưa ra chỉ dẫn cụ thể cho các hoạt động giáo dục đào tạo ở phạm vi nhà trường. 1.2.3 Phương pháp nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu giáo dục học, được chia thành 3 nhóm phương pháp sau: - Nhóm phương pháp nghiên cứu lý thuyết Là phương pháp thu thập thông tin lý luận từ các nguồn tài liệu (văn kiện, tạp chí khoa học, các sách chuyên khảo) Gồm các phương pháp: phương pháp phân tích - tổng hợp lý thuyết, phương pháp mô hình hóa, phương pháp phân loại, hệ thống hóa, phương pháp lịch sử - Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn + Phương pháp quan sát: Trực tiếp xem xét các hiện tượng giáo dục theo một chương trình, một kế hoạch chủ động, có mục đích nhằm thu thập những số liệu, sự kiện cụ thể đặc trưng cho quá trình diễn biến của hiện tượng để rút ra kết luận và kiến giải hợp lý. + Phương pháp điều tra: Là phương pháp phổ biến trong nghiên cứu khoa học xã hội và nghiên cứu giáo dục học nói riêng. Là phương pháp sử dụng bảng câu hỏi đã được soạn sẵn với một hệ thống câu hỏi đặt ra cho đối tượng nghiên cứu nhằm thu thập những thông tin phục vụ cho vấn đề nghiên cứu và nó được sử dụng nghiên cứu đối tượng giáo dục trên diện rộng. + Phương pháp nghiên cứu sản phẩm hoạt động của thầy và trò để phát hiện trình độ nhận thức, phương pháp, chất lượng hoạt động của họ để tìm giải pháp nâng cao chất lượng quá trình giáo dục. + Phương pháp phân tích và tổng kết kinh nghiệm: Nghiên cứu kinh nghiệm là để phát hiện và phổ biến những thành tựu và kinh nghiệm tốt của giáo viên, cán bộ quản lý. Phương pháp này giúp phát hiện ra các vấn đề cần giải quyết, nêu các giả thuyết kiến nghị, các giải pháp để cải tiến và hoàn thiện quá trình sư phạm. + Phương pháp thực nghiệm: Người nghiên cứu đề xuất những giả thuyết mới rồi tác động hoặc tạo ra sự tác động, sau đó rút ra kết luận và phân tích, khái quát thành lý luận về những mối liên hệ trong điều kiện mới. + Phương pháp chuyên gia: Là phương pháp thu thập thông tin khoa học đánh giá bằng một sản phẩm khoa học bằng cách sử dụng trí tuệ một đội ngũ chuyên gia có trình độ cao về một lĩnh vực nhất định nhằm phân tích hay tìm ra giải pháp tối ưu cho sự kiện giáo dục nào đó. Phương pháp này được thực hiện thông qua hội thảo, đánh giá, nghiệm thu công trình khoa học. + Phương pháp đàm thoại: Là phương pháp nghiên cứu bổ trợ hoặc độc lập nhằm làm sáng tỏ những vấn đề chưa rõ khi quan sát. Phương pháp này được tiến hành thông qua tác động trực tiếp giữa người hỏi và người được hỏi nhằm thu thập thông tin phù hợp với mục tiêu nhiệm vụ của đề tài nghiên cứu. - Nhóm phương pháp toán học (nhóm phương pháp hỗ trợ) TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 5 Gồm các phương pháp: xác suất, thống kê, tập hợp để xử lý số liệu, tài liêu thu thập được từ các phương pháp khác nhau để có đựơc những số liêu khái quát, chính xác, tin cậy về đối tượng nghiên cứu. Các phương pháp được lựa chọn và sử dụng tuỳ theo mục đích, nội dung và đặc điểm của từng đối tượng nghiên cứu. Trong một đề tài nghiên cứu người ta thường sử dụng nhiều phương pháp mang tính tích hợp để đạt được mục tiêu nghiên cứu. 1.2.4. Những khái niệm cơ bản Giáo dục (Education) - Theo nghĩa khái quát: Giáo dục là quá trình truyền đạt và tiếp thu tri thức, kinh nghiệm xã hội lịch sử giữa các thế hệ qua các giai đoạn phát triển xã hội. - Theo nghĩa rộng: Giáo dục là quá trình có mục đích, có tổ chức và hệ thống nhằm hình thành nhân cách, bao gồm toàn bộ quá trình giáo dục với tất cả các mặt tổ chức vầ tác động của nó. Quá trình giáo dục theo nghĩa rộng (hay còn gọi là qúa trình sư phạm tổng thể) gồm 2 quá trình bộ phận: quá trình dạy học và quá trình giáo dục (theo nghĩa hẹp). - Theo nghĩa hẹp: Giáo dục là quá trình hình thành cho người được giáo dục những phẩm chất đạo đức theo những tiêu chuẩn nhất định. Tự giáo dục (Self-educated) Tự giáo dục là sự đấu tranh với chính bản thân mình trong qúa trình tiếp thu các yêu cầu và tác động giáo dục của xã hội, làm cho các yêu cầu và tác động đó chuyển thành nhu cầu và kích thích bên trong của chính ngừơi được giáo dục. Hay tự giáo dục là hoạt động có ý thức, có mục đích của cá nhân hướng vào việc xây dựng, hoàn thiện những phẩm chất nhân cách của bản thân cho phù hợp với những quan niệm giá trị và những định hướng xã hội được hình thành do tác động của giáo dục, của điều kiện sống. Đào tạo (Training) Đào tạo được hiểu như là qúa trình truyền thụ và lĩnh hội một hệ thống tri thức nhất định đã được khái quát hoá trong các ngành khoa học tự nhiên và xã hội, khoa học kỹ thuật và tư duy con người, các kỹ năng kỹ xảo và năng lực nhận thức để hình thành nhân cách nghề nghiệp, quá trình này được thực hiện chủ yếu thông qua vịêc dạy học theo các chuyên môn. Dạy học (Teaching) Dạy học là hoạt động có tổ chức gồm 2 hoạt động dạy và học, 2 hoạt động nay diễn ra trong mối quan hệ qua lại lẫn nhau trong một quá trình thống nhất. Dưới sự tổ chức của người thầy, trò hoạt động tích cực tiếp thu kiến thức, kỹ năng, thái độ và phát triển trí tuệ. Giáo dưỡng TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 6 Là quá trình cung cấp cho người học nội dung học vấn mà cốt lõi của học vấn là hệ thống tri thức khoa học, cơ bản, hiện đại; hệ thống kỹ năng kỹ xảo tương ứng, đặc biệt là thái độ với tự nhiên, xã hội và đối với bản thân, giúp họ đủ điều kiện bước vào cuộc sống tự lập, cống hiến nhiều cho xã hội. Công nghệ giáo dục Không chỉ là việc sử dụng các phương tiện kỹ thuật vào quá trình giáo dục, dạy học mà đó là quá trình tích hợp nhiều lĩnh vực khoa học hiện đại nhằm làm chất lượng và hiệu quả giáo dục tối ưu. Các khái niệm cơ bản của giáo dục học và giáo dục học nghề nghiệp thay đổi và phát triển theo sự tiến bộ cảu khoa học sư phạm vì vậy phải tiếp cận thường xuyên với những tiến bộ mới để cập nhật và không ngừng hoàn thiện cho bộ môn, đồng thời đáp ứng nhu cầu hoạt động thực tiến của giáo dục đào tạo. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 7 Chương 2 GIÁO DỤC VÀ SỰ HÌNH THÀNH PHÁT TRIỂN NHÂN CÁCH 2.1. Sự phát triển nhân cách * Khái niệm về nhân cách Nhân cách là bộ mặt tâm lý - đạo đức của mỗi người, đó là toàn bộ những đặc điểm, phẩm chất tâm lý quy định giá trị xã hội và hành vi xã hội của người đó. Hay, nhân cách là tổ hợp những thuộc tính tâm lý của một cá nhân, biểu hiện bản sắc và giá trị làm người của con người. Nhân cách có sự thống nhất hài hoà giữa 3 cấp độ: - Cấp độ bên trong cá nhân: Nhân cách con người được thể hiện trước tiên ở dạng cá tính, ở sự khác biệt giữa người này với người khác. Giá trị nhân cách ở mức độ này là ở tính tích cực của nó trong việc khắc phục những hạn chế của hoàn cảnh và sự hạn chê tự nhiên của mình. - Cấp độ giữa các cá nhân: Nhân cách được thể hiện trong mối liên hệ và trong mối quan hệ mà nó tham gia trong quá trình hoạt động cộng đồng. Giá trị của nhân cách ở mức độ này được thể hiện trong các hành vi, cử chỉ xã hội của nó. - Nhân cách như là một chủ thể của hoạt động: Nhân cách được xem như là một chủ thể đang thực hiện một cách tích cực, có chủ định hay không chủ định những biến đổi trong người khác mà nó có liên quan hoặc không liên quan bằng hoạt động của mình. Giá trị nhân cách ở mức độ này là những tác động , mà nhân cách này gây ra đối với nhân cách khác, với những biến đổi ở nhân cách khác, dưới sự ảnh hưởng hoạt động của nhân cách này. Đồng thời trong quá trình đó cũng tạo ra sự biến đổi ở ngay bản thân mình, tạo thành nét đặc trưng đầy đủ và có giá trị nhất của nhân cách ấy. Khi xem xét một nhân cách phải xem xét trong sự thống nhất của cả 3 bình diện trên, trong chính một nhân cách bao giờ cũng là một đại biểu của cái toàn thể, được đánh giá thông qua thực tiễn xã hội. + Sự phát triển nhân cách - Quan điểm về sự phát triển Sự phát triển là sự tăng lên cả về số lượng và chất lượng. Sự tích luỹ và tăng tiến về số lượng sẽ dẫn đến sự nhảy vọt về chất lượng. - Sự phát triển của con người là sự trưởng thành cả về vật chất và tinh thần. Sự phát triển về thể chất là sự phát triển sinh học, là sự trưởng thành về cơ bắp, thần kinh và các cơ quan nội tạng theo quy luật tự nhiên. Sự phát triển về tinh thần là sự trưởng thành về tâm lý, ý thức theo quy luật tâm lý và quy luật xã hội trên cơ sở lĩnh hội nền văn minh nhân loại. Sự phát triển về thể chất gắn liền với sự phát triển tinh thần theo quy luật tâm, sinh lý lứa tuổi. Đó là sự biến đổi về số lượng, chất lượng và sự chuyển hóa giữa chúng cho nhau; là bước nhảy vọt , TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 8 tiến lên của từng cá nhân về tài năng và phẩm hạnh phù hợp với lịch sử xã hội và thời đại. - Sự phát triển nhân cách Nhân cách không có sẵn mà nó được nảy sinh, hình thành và phát triển trong cuộc đời mỗi con người. Sự phát triển nhân cách thể hiện ở mức độ năng lực ngày càng cao, ở bề rộng và tính bền vững của xu hướng, tính cách ngày càng phong phú và có dấu ấn độc đáo của riêng mình. Sự phát triển nhân cách con người là một trong những vấn đề phức tạp của khoa học giáo dục. Nó chịu sự tác động và là kết quả tác động của nhiều yếu tố tự nhiên và xã hội, bên trong và bên ngoài, chủ quan và khách quan, tự phát và có ý thức Có thể và cần phải nêu ra một số điều kiện cho sự phát triển nhân cách của con người như sau: - Đứa trẻ ra đời đã là một con người nhưng nó phải được sống trong xã hội loài người, tiếp thu những kinh nghiệm xã hội lịch sử của loài người mới phát triển thành một nhân cách. - Tiền đề, khả năng của sự phát triển là đặc điểm cơ thể của đứa trẻ: giác quan, hệ thần kinh, hệ cơ, hệ xương là cơ sở bên trong cho sự tiếp thu kinh nghiệm xã hội lịch sử. - Điều kiện cho sự phát triển nhân cách là mối quan hệ của con người với môi trường tự nhiên và xã hội. - Nguồn gốc sự phát triển phải hiểu nó nằm ngoài cá thể, ở bên trong những đối tượng khách thể, trong các mối quan hệ xã hội, trong những người khác. Do vậy, nội dung, trình độ của sự phát triển nhân cách của cá thể phụ thuộc vào sự lĩnh hội nền văn hoá xã hội. (QHXH là toàn bộ những quan hệ của con người với thế giới đồ vật do loài người sáng tạo ra, là quanhệ của con người với xã hội, với những người khác, với chính bản thân mình. Nền VHXH là toàn bộ những thành tựu về vật chất và tinh thần do các thế hệ sáng tạo ra, đúc kết được và truyền từ đời này sang đời khác.) - Phương thức và động lực của sự phát triển nhân cách chính là hoạt động và quan hệ giao tiếp của mỗi cá nhân để tiếp thu những kinh nghiệm tiên tiến của loài người. - Giáo dục có nhiệm vụ xác định mục tiêu, yêu cầu; lựa chọn nội dung, điều kiện phương tiện; tổ chức hoạt động kiểm tra, điều chỉnh, đánh giá, uốn nắn quá trình phát triển nhân cách cho đúng với quỹ đạo, mục tiêu mà xã hội đòi hỏi. 2.2. Các yếu tố ảnh hưởng tới sự hình thành phát triển nhân cách Một số quan điểm về sự phát triển nhân cách *Quan điểm thuyết tiền định tiền định: Coi bản chất và số phận con người được quy định trước khi người đó ra đời: “Cha mẹ sinh con trời sinh tính”, “Thông minh vốn sẵn tính trời”, “do kiếp trước”, “nhân chi sơ tính bổn thiện” TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 9 Những quan điểm trên là những quan điểm khác nhau làm cho con người không tin tưởng vào chính mình mà chỉ chờ mong vào số phận, vào trời đất quỷ thần. Nó làm cho con người không tự tin dũng cảm cải thiện tự nhiên, đấu tranh xã hội và cải tạo chính bản thân mình. * Quan điểm thuyết phân tâm Do S.Freud – nhà tâm thần học người Áo nêu ra. Thuyết này giải thích mọi hành vi của con người đều do sự thôi thúc của bản năng mà chủ yếu là bản năng tính dục. Theo thuyết này con người gồm 3 khối: cái nó, cái tôi và cái siêu tôi. Mặc dù trong con người có ý thức về đời sống hàng ngày của bản thân (cái tôi), có ý thức về cái cao xa do thể chế xã hội, ý thức xã hội ràng buộc (cái siêu tôi) nhưng tất cả những cái đó đều bất lực trước cái bản năng vô cùng sôi sục mãnh liệt (cái nó), nó thúc đẩy con người đến những đam mê vô thức, những hành động bản năng. Thuyết này khẳng định: sự đam mê tình dục nằm trong cái vô thức giữ vai trò quan trọng bậc nhất, là trung tâm quyết định đời sống tâm lý con người, là cội nguồn của mọi sức mạnh tinh thần của con người. Thuyết này ra đời từ đầu thế kỷ XX đến nay vẫn thịnh hành ở phương Tây. Họ dùng thuyết này để giải thích những hiện tượng xã hội và hành vi con người chủ yêú quy định bởi bản năng vô thức, bản năng tính dục. Thực chất thuyết này chỉ đi phân tích những bản năng sinh vật ở con người, khuyếc đại lên, tuyệt đối hoá đi mà không thấy được bản chất xã hội của con người. * Quan điểm thuyết “môi trường quyết định” Thuyết này cho rằng: hoàn cảnh xã hội của mỗi ngừời đã định sẵn bản chất của người đó. Họ cho rằng: trẻ em như tờ giấy trắng, mọi tác động của môi trường sẽ ghi lên tờ giấy trắng đó một cách máy móc. Thuyết này coi con người như thực thể thụ động tiếp thu máy móc mọi tác động của hoàn cảnh. Hoàn cảnh xã hội của mỗi người quyết định sẵn bản chất của con người, tốt hay xấu đều tại hoàn cảnh, tại môi trường. Đúng là hoàn cảnh, môi trường rất quan trọng nhất là đối với trẻ em, nhưng môi trường không tự nó quyết định tất cả. Cùng một gia đình, một nhóm người nhưng người ta phát triển rất khác nhau. * Quan điểm macxit về phát triển nhân cách Con người vừa là một thực thể tự nhiên đồng thời là một thực thể xã hội. - Con người là một thực thể tự nhiên: Con người có nguồn gốc phát triển lâu dài trong lịch sử tiến hoá từ động vật lên trong những điều kiện đặc biệt và đạt tới trình độ phát triển cao nhất trong giới tự nhiên. “Lịch sử tiến hoá của bào thai trong bụng mẹ diễn ra một sự lặp lại bằng cách thu ngắn lịch sử hàng ngàn năm tiến hoá vật chất của các tổ tiên động vật của chúng ta. Bắt đầu bằng côn trùng cũng như thế sự tiến hoá của trí tuệ đứa trẻ là sự lặp lại sự tiến hóa của trí tuệ tổ tiên ít nhất là tổ tiên sau này”. Người ta ví trẻ TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 10 lên 1 tuổi giống con vượn - giải quyết nhiệm vụ giống con vượn; trẻ 14 tháng tuổi đi như vượn người; trẻ 14 – 20 tháng tuổi phát ra những âm tiết mà vượn người Phương Nam không thể làm được – xuất hiện “người” ở đứa trẻ. Với tư cách là thực thể tự nhiên, con người tuân theo các quy luật sinh vật, mang theo các đặc điểm di truyền về hình thái, giải phẫu sinh lý của thế hệ trước; có đặc điểm riêng về giải phẫu sinh lý, hoạt động thần kinh; có nhu cầu sinh vật, những phản xạ bản năng (ăn, ngủ, bài tiết) Nhưng đối với một người bình thường thì ngay cả những hành vi có tính sinh vật, bản năng cũng được con người ý thức, cũng có tính xã hội.(VD) - Con người là một thực thể xã hội: + Mac: “Bản chất con người không phải cái trừu tượng vốn có của mỗi cá nhân riêng biệt. Trong tính hiện thực của nó, bản chất con người là tổng hoà các mối quan hệ xã hội”. + Ăngghen: “Lao động là điều kiện cơ bản đầu tiên của toàn bộ đời sống con người và như thế trên một ý nghĩa nào đó, chúng ta phải nói: Lao động đã sáng tạo ra con người”. Vì lao động là quá trình không ngừng đòi hỏi con người phải nâng cao năng lực của mình (bàn tay, cơ bắp, trí óc) để tác động vào giới tự nhiên ngày một hiệu quả hơn, đồng thời đó cũng là quá trình hình thành phát triển các mối quan hệ xã hôi giữa người với người ngày càng phát triển, chính quá trình đó hình thành lên nhân cách con người. + Đứa trẻ ra đời không thê tự sống và phát triển. Nó phải nhờ sự chăm sóc, nuôi dạy của người lớn mới có thê phát triển thành người được. Đó là quá trình đứa trẻ lĩnh hội những kinh nghiệm xã hội loài người đã đúc kết lại trở thành con người của xã hội đương thời. Chính nhờ bản chất xã hội đó mà loài người không ngừng cải tạo tự nhiên,cải tạo xã hội, hoàn thiện bản thân. + Sức mạnh của con người thể hiện ở chỗ tiếp thu được đến mức độ nào nền văn minh của xã hội loài người để phát triển nhân cách của mình. Vẫn là một con người nhưng khi đại diện cho loài thì con người là một cá thể, khi là thành viên của xã hội thì con ngừời là một cá nhân, khi là chủ thể của hoạt động thì con người là một nhân cách. Từ một con người tự nhiên để phát triển thành nhân cách, con người phải chịu hàng loạt những tác động, những chi phối của các yếu tố chủ quan và khách quan theo quy luật tự nhiên và quy luật xã hội. 2.2.1 Yếu tố sinh học Bẩm sinh là cái sinh ra đã có. Di truyền là sự tái tạo ở con cháu những đặc điểm giống cha mẹ về mặt sinh lý. Các đặc điểm sinh học của mỗi con người và cả sinh vật nói chung được ghi lại thành một chương trình độc đáo gọi là mã di truyền. Gen là vật mang mã di truyền của thế hệ trước truyền lại cho thế hệ sau. Nhờ di truyền mà đặc điểm của loài người được giữ lại, được phát triển và hoàn thiện theo con đường tiến hoá tự nhiên. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 11 Bẩm sinh di truyền là tiền đề vật chất tự nhiên cho sự hình thành và phát triển của cá thể. Ở mỗi con người có thể có một khả năng bẩm sinh nào đó. Nếu khả năng này phù hợp với một loại hoạt động thì nó giúp con người thực hiện công việc ấy một cách dễ dàng, nhanh chóng, hiệu quả. (Người có giọng hát hay, có chiều cao lý tưởng) Những mầm mống tư chất ở một người nào đó (năng khiếu, tài năng bẩm sinh) nếu phát hiện và bồi dưỡng kịp thời thì họ có thể trở thành thiên tài. 2.2.2 Yếu tố môi trường Môi trường là tất cả các yếu tố tự nhiên và xã hội có ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống, hoạt động và phát triển nhân cách. Môi trường gồm môi trường tự nhiên và môi trường xã hội. - Môi trường tự nhiên, gồm toàn bộ vị trí địa lý, nhiệt độ, độ ẩm, khí hậu ảnh hưởng gián tiếp đến sự phát triển nhân cách, vì môi trường tự nhiên có ảnh hưởng rất lớn đến cách sống, tính chất hoạt động lao động và sự phát triển thể chất. VD: người miền Bắc có cách sống khác với người miền Nam, người miền núi có cách sống khác với người miền biển, đặc điểm mắt một mí của người châu Á, tóc quăn, da đen của người châu Phi Vị trí địa lý tự nhiên và môi trường địa lý kinh tế tốt tạo điều kiện thuận lợi cho cuộc sống và hoạt động của con người. - Môi trường xã hội, bao gồm các quan hệ xã hội, những thiết chế điều chỉnh những quan hệ này. Môi trường xã hội ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển nhân cách, có tác dụng quyết định đến sự phát triển nhân cách. Các thể chế chính trị, pháp luật, hệ tư tưởng, trình độ dân trí, truyền thống văn hoá dân tộc và các quan hệ xã hội khác có ảnh hưởng nhiều đến sự phát triển nhân cách của trẻ em. Trình độ sản xuất, chế độ chính trị quy định cả chiều hướng và nội dung của nền giáo dục xã hội và cúng quy định cả chiều hướng phát triển của từng cá nhân. Tuy nhiên, tính chất và mức độ ảnh hưởng của môi trường đối với cá nhân còn tuỳ thuộc vào lập trường quan điểm của cá nhân, tuỳ thuộc vào xu hướng, năng lực của cá nhân, bởi vì ở chứng mực nhất định con người còn tham gia vào cải tạo môi trường. 2.2.3. Yếu tố giáo dục Giáo dục là con đường ngắn nhất giúp thế hệ trẻ phát triển, bỏ qua những mò mẫm không cần thiết trong cuộc đời mỗi con người. Giáo dục có vai trò chủ đạo, quyết định phương hướng, nội dung và mức độ sự phát triển. Giáo dục có thể phát huy tối đa các mặt mạnh của các yếu tố khác, chi phối sự hình thành nhân cách như: - Bẩm sinh, di truyền Căn cứ vào đặc điểm của hệ thần kinh, giáo dục đề ra nội dung, quy luật giáo dục hợp lý, dựa trên đặc điểm về sự hình thành những đường liên hệ thần kinh TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 12 tạm thời. VD: căn cứ vào đặc điểm của hệ thần kinh ở từng lứa tuổi mà người ta quy định một tiết học ở bậc tiểu học là 25 phút, các bậc học khác là 45 phút; hay để lĩnh hội tri thức tốt nhất cần kết hợp nhiều giác quan trong học tập: tay viết, tai nghe, mắt nhìn; nên ôn lại bài sau khi học xong. Giáo dục có thể giúp khắc phục những khuyết tật của cơ thể, tinh thần do bẩm sinh hoặc rủi ro, bệnh tật giúp con người hoà nhập với cộng đồng. VD: lớp học dành cho trẻ em chậm phát triển, trẻ em khuyết tật Đồng thời, phát hiện, phát triển và điều khiển những tư chất bẩm sinh ở đứa trẻ. - Môi trường Giáo dục gắn cá nhân với môi trường có tổ chức nhằm phát huy ảnh hưởng tốt và hạn chế ảnh hưởng xấu, đồng thời tham gia cải tạo môi trường. Gia đình là môi trường sống đầu tiên của đứa trẻ. Với đặc điểm chủ yếu là quan hệ hôn nhân và quan hệ huyết thống, giáo dục gia đình được xây dựng trên cơ sở bền chặt, có ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển của mỗi con người. Mức sống, trình độ học vấn, đời sống văn hoá, thói quen, nền nếp sống của gia đình, mối quan hệ tình cảm của các thành viên, tính mẫu mực của người lớn và phương pháp giáo dục gia đình có ảnh hưởng hàng ngày hàng giờ đến đứa trẻ. Nhà trường là cơ quan giáo dục chuyên nghiệp, có đội ngũ các nhà sư phạm được đào tạo, có nội dung chương trình chọn lọc, có phương pháp phù hợp với mọi lứa tuổi, các phương tiện đặc thù phục vụ cho giáo dục.Giáo dục nhà trường giúp hình thành nhân phù hợp với tiêu chuẩn và giá trị xã hội, thời đại. Xã hội với thể chế chính trị, pháp luật, với truyền thống văn hoá, đạo đức được thực hiện thông qua các tổ chức nhà nước, qua dư luận xã hội, qua hoạt động của các đoàn thể quần chúng góp phần quan trọng cho sự phát triển nhân cách. Gia đình, nhà trường, xã hội là 3 lực lượng giáo dục to lớn, nếu được phối hợp chặt chẽ, cùng thống nhất một mục đích, một yêu cầu, một phương thức sẽ đem lại kết quả giáo dục tốt đẹp. - Tự giáo dục Giáo dục cung cấp và bồi dưỡng cho cá nhân những tri thức nhất định để cá nhân đó có thể tự hoạt động, giúp cá nhân lựa chọn nội dung, phương pháp để hoạt động nhằm phát huy tính tích cực của mình. 2.3.4 Yếu tố tự giáo dục Tự giáo dục là sự tác động của cá nhân vào hoàn cảnh nhằm thay đổi hoàn cảnh và chính bản thân mình. Hay tự giáo dục là hoạt động có ý thức, có mục đích của cá nhân hướng vào việc xây dựng, hoàn thiện những phẩm chất nhân cách của bản thân cho phù hợp với những quan niệm giá trị và những định hướng xã hội được hình thành do tác động của giáo dục, của điều kiện sống. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 13 Tự giáo dục có vai trò quyết định trực tiếp đến sự hình thành và phát triển nhân cách. Mọi tác động giáo dục của các yếu tố khác như môi trường, bẩm sinh di truyền và giáo dục cũng chỉ là tác động bên ngoài, sự phát triển nhân cách do nguyên nhân bên trong đó chính là yếu tố tự giáo dục. Tất cả mọi tác động giáo dục từ phía bên ngoài vào người được giáo dục phải được họ chấp nhận và phải có một sự nỗ lực bản thân để đưa nội dung giáo dục vào bên trong qua đó mới có thể hình thành và phát triển nhân cách. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 14 Chương 3: MỤC ĐÍCH, NGUYÊN LÝ GIÁO DỤC VÀ HỆ THỐNG GIÁO DỤC QUỐC DÂN 3.1 Mục đích giáo dục 3.1.1 Cơ sở xác định mục tiêu giáo dục Mục tiêu giáo dục được xây dựng trên cơ sở căn cứ vào những yếu tố sau: - Chiến lược phát triển kinh tế, xã hội và tiến bộ khoa học công nghệ; - Nhu cầu của đất nước và thời đại đối với nhân cách người được đào tạo; - Xu thế phát triển giáo dục đào tạo từng nước và thế giới; - Khả năng thực hiện của hệ thống giáo dục quốc dân; - Điều kiện kinh tế, văn hoá, xã hội, kinh nghiệm truyền thống của dân tộc và khả năng thực hiện của xã hội. Mục tiêu giáo dục - Mục đích và mục tiêu giáo dục là hai khái niệm có quan hệ mật thiết với nhau, nhưng không phải là một. Mục đích giáo dục được cụ thể hoá thông qua các mục tiêu giáo dục. Mục tiêu giáo dục là những chỉ tiêu, tiêu chí, những yêu cầu cụ thể đối với từng khâu, từng nhiệm vụ, từng nội dung của quá trình giáo dục phải đạt được sau một hoạt động giáo dục. Mục tiêu giáo dục được xây dựng trên cơ sở cân nhắc những điều kiện hiện có và những khả năng cụ thể của nhà trường. Mục tiêu giáo dục do Nhà nước, nhà trường đề ra cho từng hoạt động và đòi hỏi mọi người phải phấn đấu thực hiện. Mục tiêu giáo dục là những bậc thang nối tiếp nhau dẫn đến mục đích giáo dục. Giữa mục đích giáo dục và mục tiêu giáo dục có mối quan hệ thống nhất gắn bó biện chứng với nhau, là mối quan hệ gắn bó hữu cơ giữa cái toàn thể và cái bộ phận , giữa cái chung và cái riêng. Mục đích giáo dục nhằm hình thành và phát triển toàn diện con người có vai trò định hướng chỉ đạo việc xác định mục tiêu giáo dục đào tạo cụ thể. Ngược lại, việc xác định và thực hiện tốt mục tiêu giáo dục là nhằm hướng tới việc thực hiện và hoàn thiện mục đích giáo dục đề ra. 3.1.2 Chức năng của mục tiêu giáo dục Mục tiêu giáo dục có các chức năng sau: - Chức năng định hướng: Mục đích, mục tiêu giáo dục là một thành tố cơ bản của hệ thống giáo dục, là luận điểm gốc đóng vài trò chỉ đạo toàn bộ tiến trình tổ chức và thực hiện hoạt động giáo dục; quy định nhiệm vụ, chi phối vịêc lựa chọn nội dung, phương pháp, phương tiện, các con đường và hình thức tổ chức quá trình giáo dục đào tạo. - Chức năng công cụ: Mục đích, mục tiêu giáo dục là tiêu chí để đánh giá va điều chỉnh thường xuyên vịêc thực hiện nội dung, phương thức giáo dục đào tạo thông qua từng khâu của quá trình đó. Đồng thời là tiêu chuẩn để đánh giá thẩm định chất lượng, hiệu quẩ quá trình giáo dục. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 15 3.1.3 Các cấp độ của mục tiêu giáo dục Mục tiêu giáo dục gồm các cấp độ sau: - Mục đích giáo dục tổng quát: Mẫu người lý tưởng của một xã hội nhất định. - Mục tiêu giáo dục thành phần: Mục tiêu đào tạo của từng bộ, từng ngành xác định cho từng bậc học, cấp học: bậc giáo dục phổ thông, bậc đại học, bậc giáo dục chuyên nghiệp và dạy nghề - Mục tiêu giáo dục chuyên ngành: cơ khí, cơ khí động lực, hàn, cơ điện tử, điện, điện tử, may - Mục tiêu môn học: - Mục tiêu bài học: kiến thức, kỹ năng, thái độ. 3.1.4 Mục tiêu giáo dục Việt Nam trong giai đoạn hiện nay * Mục tiêu giáo dục Điều 2, Luật Giáo dục (2005) quy định mục tiêu giáo dục là nhằm “đào tạo con người Việt Nam phát triển toàn diện, có đạo đức, tri thức, sức khoẻ, thẩm mỹ và nghề nghiệp; trung thành với lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội; hình thành và bồi dưỡng nhân cách, phẩm chất và năng lực của công dân, đáp ứng yêu cầu xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.” * Mục tiêu giáo dục thành phần Giáo dục mầm non Điều 22, mục tiêu giáo dục mầm non: “Giúp trẻ em phát triển về thể chất, tình cảm, trí tuệ, thẩm mỹ, hình thành những yếu tố đầu tiên của nhân cách, chuẩn bị cho trẻ em bước vào lớp 1.” Giáo dục phổ thông Điều 27, mục tiêu giáo dục phổ thông: “Giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chât, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản nhằm hình thành nhân cách con người Việt Nam XHCN, xây dựng tư cách và trách nhiệm công dân, chuẩn bị cho học sinh tiếp tục học lên hoặc đi vào cuộc sống lao động, tham gia xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.” Giáo dục tiểu học nhằm giúp học sinh hình thành những cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn và lâu dài về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản để học sinh tiếp tục học vào lớp 1. Giáo dục trung học cơ sở nhằm giúp học sinh củng cố và phát triển những kết quả của giáo dục tiểu học; có học vấn phổ thông ở trình độ cơ sở và những hiểu biết ban đầu về kỹ thuật và hướng nghiệp để tiếp tục học trung học phổ thông, trung cấp, học nghề hoặc đi vào cuộc sống lao động. Giáo dục trung học phổ thông nhằm giúp học sinh củng cố và phát triển những kết quả của giáo dục trung học cơ sỏ, hòan thiện học vấn phổ thông và có những hiểu biết thông thường về kỹ thuật và hướng nghiệp, có điều kiện phát huy TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 16 năng lực cá nhân để lựa chọn hướng phát triển, tiếp tục học đại học, cao đẳng, trung cấp, học nghề hoặc đi vào cuộc sống lao động. Giáo dục nghề nghiệp Điều 33, Luật Giáo dục 2005, quy định mục tiêu giáo dục nghề nghiệp là nhằm “đào tạo ngừơi lao động có kiến thức, kỹ năng nghề nghiệp ở các trình độ khác nhau, có đạo đức, lương tâm nghề nghiệp, ý thức kỷ luật, tác phong công nghiệp, có sức khỏe nhằm tạo điều kiện cho người lao động có khả năng tìm việc làm, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế xã hội, củng cố quốc phòng, an ninh.” Giáo dục trung học chuyên nghiệp: đào tạo ngừời lao động có kiến thức, kỹ năng thực hành cơ bản của một nghề, có khả năng làm việc độc lâp và có tính sáng tạo, ứng dụng công nghệ vào công việc. Dạy nghề: đào tạo nhân lực kỹ thuật trực tiếp trong sản xuất, dịch vụ cơ năng lực thực hành nghề tương xứng với trình độ đào tạo. Giáo dục đại học và sau đại học Điều 39, quy định giáo dục đại học nhằm “đào tạo người học có phẩm chất chính trị, đạo đức, có ý thức phục vụ nhân dân, có kiến thức và năng lực thực hành nghề nghiệp tương xứng với trình độ đào tạo, có sức khoẻ, đáp ứng yêu cầu xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.” Trình độ cao đẳng: giúp sinh viên có kiến thức chuyên môn và kỹ năng thực hành cơ bản về một ngành nghề, có khả năng giải quyết những vấn đề thông thường thuộc chuyên ngành được đào tạo. Trình độ đại học: giúp sinh viên nắm vững kiến thức chuyên môn và kỹ năng thực hành cơ bản về một ngành nghề, có khả năng giải quyết những vấn đề thông thường thuộc chuyên ngành đào tạo. Trình độ thạc sĩ: giúp học viên nắm vững lý thuyết, có trình độ cao về thực hành, có khả năng phát hiện, giải quyết những vấn đề thuộc chuyên ngành đào tạo. Trình độ tiến sĩ: giúp nghiên cứu sinh có trình độ cao về lý thuyết và thực hành, có năng lực nghiên cứu độc lập, sáng tạo, giải quyết những vấn đề khoa học công nghệ và hướng dẫn hoạt động chuyên môn. 3.2 Nguyên lý giáo dục Việt Nam 3.2.1 Khái niệm nguyên lý giáo dục a. Định nghĩa Từ điển Tiếng Việt: Nguyên lý là luận điểm cơ bản của một học thuyết. Nguyên lý như là quy luật cốt lõi chi phối một hệ thống lý luận hay quá trình vận động nào đó. Nguyên lý đóng vai trò như là sự định hướng cơ bản dẫn dắt mục tiêu, nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức trong quá trình hoạt động. Nguyên lý giáo dục là những luận điểm chung nhất của lý luận giáo dục, có tính quy luật, được khái quát trên các căn cứ khoa học và thực tiễn giáo dục, có vai trò định hướng chỉ đạo các hoạt động giáo dục trong nhà trường. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 17 Nguyên lý giáo dục và nguyên tắc giáo dục là hai khái niệm gần nghĩa nhau nhưng không phải là một. Nguyên tắc giáo dục là những luận điểm cơ bản của lý luận giáo dục, có giá trị chỉ dẫn quá trình giáo dục (hẹp) nhằm hình thành phẩm chất nhân cách, đạo đức cho học sinh. (Tương tự như nguyên tắc dạy học là những luận điểm cơ bản của lý luận dạy học, có giá trị chỉ dẫn quá trình dạy học, giúp học sinh nắm vững tri thức và hình thành kỹ năng theo chương trình dạy học.) Còn nguyên lý giáo dục là những luận điểm khái quát mang tầm tư tưởng và có tính quy luật của quá trìnhg giáo dục (theo nghĩa rộng), chỉ dẫn toàn bộ hệ thống giáo dục và quá trình sư phạm tổng thể, trong đó có quá trình giáo dục và quá trình dạy học (là hai quá trình bộ phận). b. Cơ sở của nguyên lý giáo dục Cơ sở lý luận Cơ sở lý luận của nguyên lý giáo dục trên chính là học thuyết Mác – Lênin về sự hình thành và phát triển nhân cách. Nhân cách con người chỉ có thể hình thành và phát triển trong hoạt động và thông qua hoạt động của con người. Tâm lý, ý thức, nhân cách cong người là sản phẩm của hoạt động tích cực của con người. Tính toàn vẹn và tổng hợp của hoạt động là điều kiện để hình thành nên những nhân cách toàn vẹn và hài hoà. Trong các loại hoạt động khác nhau, hoạt động lao động làm ra những giá trị vật chất và tinh thần cho toàn xã hội giữ vai trò quyết định trong sự hình thành và phát triển các thuộc tính tinh thần và thể chất của con người. Các loại hoạt động khác (hoạt động chính trị xã hội, hoạt động nhận thức khoa học) đều được nảy sinh trên cơ sở hoạt động lào động sản xuất. Việc coi trọng và tiến hành đồng thời hoạt động giáo dục và học tập và hoạt động lao động sản xuất của học sinh, kết hợp chặt chẽ tác dụng của chúng đối với sự hình thành và phát triển nhân cách là một đảm vảo cho sự jphát triển toàn diện và hài hoà nhân cách học sinh. (Đặc biệt, quá trình giáo dục nghề nghiệp là một quá trình tác động qua lại thống nhất giữa học tập và lao động, trong đó dạy thực hành nghề trong bản chất của nó lại gắn liền chặt chẽ với quá trình lao động theo ngành nghề đào tạo. Vì vậy, lao động và lao động sản xuất là cơ sở quyết đinh và là phương tiện để thực hiện mục tiêu đào tạo có chất lượng và hiệu quả trong trường nghề) Cơ sở thực tiễn Sau đại hội Đảng lần thứ III (1960), nguyên lý giáo dục của Đảng đối với thế hệ trẻ mà biểu hiện cơ bản của nó là sự kết hợp giữa giáo dục với lao động sản xuất đã được triển khai rộng khắp trong hệ thống giáo dục XHCN ở miền Bắc. Trong điển hình là trường cấp II Bắc Lý và trường thanh niên XHCN Hoà Bình. Bắc Lý là lá cờ đầu của nền giáo dục trong những năm 60, 70 của thế kỷ XX. Bắc Lý đã hết sức coi trọng việc trang bị cho học sinh kiến thức khoa học cơ bản, giá trị văn hoá phổ thông, gắn hệ thống kiến thức này với những chủ trương, biện pháp sản xuất của địa phương, điều đó tạo điều kiện cho học sinh có thể vận dụng TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 18 ngay những hiểu biết sau khi học vào thực tiễn, giúp các em hiẻu chóng, nhớ lâu, nắm vững kiến thức lý thuyết. Bắc Lý đã rất coi trọng việc dạy trên lớp, đồng thời sử dụng hợp lý những hình thức dạy và học ở phòng thí nghiệm, phòng truyền thống, ở vườn trường, xưởng trường, ruộng thí nghiệm, ở những cơ sở vật chất, kỹ thuật mới của hợp tác xã, thu hút những người sản xuất có kinh nghiệm truyền đạt kinh nghiệm và kỹ năng lao động tạo nên những tác động giáo dục nhiều chiều, tận dụng được sức mạnh tổng hợp của xã hội trong quá trình hình thành nhân cách cho tuổi trẻ. Việc tổ chức lao động sản xuất cho học sinh ở trường Bắc Lý đã gắn kết được các hoạt động trong nhà trường với các hoạt động xã hội. Một mô hình thực tiễn sinh động khác đạt kết quả tốt trong việc thực hiện nguyên lý giáo dục là trường Thanh niên XHCN Hoà Bình. Đây là trường vừa học, vừa làm, bao gồm phần lớn là những thanh niên dân tộc lớn tuổi, rất nhiều học sinh đã kinh qua lao động sản xuất. Khác với Bắc Lý, khi việc kết hợp giữa giáo dục với lao động sản cuất, học đi đôi với hành được thực hiện trong trường (phần giáo dục và học tập) còn phần lao động sản xuất và thực hành được thực thi trong gia đình, hợp tác xã, thì ở trường Thanh niên XHCN Hoà Binh sự gắn kết này được tiến hành ngay trong trường theo một chương trình kế hoạch, nội dung thống nhất. Lao động của học sinh trường này là để đảm bảo sinh hoạt, học tập, tích luỹ và đóng góp cho Nhà nước. Thực tiễn của trường cấp II Bắc Lý và trường Thanh niên XHCN Hoà Bình đã giúp chúng ta thấy rõ tác dụng lớn lao của việc thực hiện nguyên lý giáo dục đó là: Nó không chỉ đạt tới hiêu quả về mặt giáo dục mà cả về phương diện kinh tế, xã hội. Họ đã chứng minh được hiệu quả lớn lao của việc thực hiện nguyên lý giáo dục thông qua những con người do họ đào tạo, đã tác động tích cực vào sự phát trỉên kinh tế - xã hội địa phương. 3.2.2 Nội dung nguyên lý giáo dục Điều 3, Luật Giáo dục năm 2005 khẳng định: “Hoạt động giáo dục phải được thực hiện theo nguyên lý học đi đôi với hành, giáo dục kết hợp với lao động sản xuất, lý luận gắn liền với thực tiễn, giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình, giáo dục xã hội.” Đây là luận điểm giáo dục quan trọng của Đảng, Nhà Nước ta, là kim chỉ nam hướng dẫn toàn bộ các hoạt động giáo dục trong nhà trường và trong xã hội. - Học đi đôi với hành Là tư tưởng giáo dục vừa truyền thống vừa hiện đại, vừa có tính thực tiễn vừa có tinh khoa học. Học và hành là hai mặt của hoạt động học tập của học sinh.Trong đó học là quá trình nhận thức chân lý khoa học, hành là luyện tập để hình thành kỹ năng lao động và hoạt động xã hội, tức là biến kiến thức tiếp thu được thành năng lực hoạt động của từng cá nhân. Học và hành gắn bó chặt chẽ và hỗ trợ cho nhau. Học phải nhằm vào mục đích để hành, phải được củng cố và nâng cao qua hành, và ngược lại hành phải khẳng định và củng cố những điều đã học. Có như vậy quá trình học tập sẽ giảm lý thuyết “suông”, kiến thức trở lên sâu sắc, hoạt động trở lên sáng tạo, tinh thông. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 19 Trong học tập cần sử dụng nhiều mức độ thực hành: bài tập thực hành, các giờ thực hành, thí nghiệm trong phòng thí nghiệm, trong vườn thí nghiệm, xưởng thực hành chuyên môn ở các trường dạy nghề, hoạt động thực hành nghiên cứu khoa học Cơ sở: xuất phát từ nhận thức luận của chủ nghĩa Mác-Lênin: “Nhận thức của con người đi từ trực quan sinh động đến tư duy trừu, từ tư duy trừu tượng quay trở lại phục vụ thực tiễn”. Mục tiêu giáo dục là nhằm đào tạo con người phát triển toàn diện. - Giáo dục kết hợp với lao động sản xuất Là tư tưởng giáo dục của nhà trường hiện đại. Giáo dục lao động là một nội dung của giáo dục toàn diện, học sinh hôm nay là những người lao động tương lai vì vậy phải chuẩn bị cho các em tâm lý, ý thức, kiến thức và kỹ năng sẵn sàng bước vào cuộc sống lao động. (môn học: thủ công, giáo dục hướng nghiệp, dạy nghề ở phổ thông, môn nghiệp vụ, kỹ thuật sản xuất ở dạy nghề, THCN, cao đẳng, đại học). Một nguyên tắc giáo dục quan trọng cho học sinh là giáo dục trong lao động và bằng lao động. (gia đình, nhà trường tổ chức cho học sinh lao động tự phục vụ và tham gia lao động công ích xã hội để giáo dục ý thức, kỹ năng lao động cho học sinh). Mục đích đào tạo của các trường dạy nghề, THCN nhằm đào tạo nguồn nhân lực cho nền kinh tế quốc dân. Để đạt chất lượng cao, các trường dạy nghề, THCN, cao đẳng, đại học phải thường xuyên đưa sinh viên tới các nhà máy, xí nghiệp để thực tập sản xuất. - Cơ sở: xuất phát từ vai trò của lao động đối với sự hình thành và phát triển nhân cách con người; các hoạt động khác đều được nảy sinh trên cơ sở hoạt động lao động sản xuất; do yêu cầu của việc xây dựng và phát triển kinh tế xã hội. - Lý luận gắn liền với thực tiễn Là một yêu cầu quan trọng đối với quá trình giáo dục và đào tạo trong nhà trường. Lý luận là những kinh nghiệm đã được khái quát hóa, có tác dụng chỉ đạo, soi đường cho thực tiễn. Thực tiễn là tất cả những họat động của con người đảm bảo cho sự tồn tại và phát triển của xã hội. Lý luận và thực tiễn có mối quan hệ biện chứng với nhau. Lý luận có nguồn gốc, nội dung, và động lực từ thực tiễn. Ngược lại, thực tiễn lại là nơi kiểm nghiệm lý luận. Trong giảng dạy lý luận, giáo viên thường xuyên liên hệ với thực tiễn sinh động của cuộc sống, với những diễn biến sôi động hàng ngày, hàng giờ trong nước và trên thế giới. Đây là những minh hoạ vô cùng quan trọng giúp học sinh nắm vững lý luận và hiểu rõ thực tiễn. Nhờ đó, lý luận không còn khô khan, khó tiếp TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 20 thu mà trở nên sinh động là ngược lại, các sự kiện hiện tượng thực tiễn được phân tích, soi sáng bằng những lý luận khoa học vững chắc, từ đó làm tăng chất lượng và hiệu quả của quá trình đào tạo. - Giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội Cơ sở: xuất phát từ quan điểm bản chất con người là tổng hoà các mối quan hệ xã hội. Giáo dục là quá trình có nhiều lực lượng tham gia, trong đó có 3 lực lượng quan trọng nhất: gia đình, nhà trường và các đoàn thể xã hội. 3 lực lượng giáo dục này đều có chung một mục đích là hình thành và phát triển nhân cách cho thế hệ trẻ. Quá trình giáo dục sẽ đạt hiệu quả cao nhất nếu ta biết phối hợp giữa 3 lực lượng giáo dục này. Giáo dục gia đình là bền vững nhất. Gia đình có nền nếp, có truyền thống gọi là gia phong. Gia đình hòa thuận, cha mẹ gương mẫu, lao động sáng tạo, có phương pháp giáo dục tốt là gia đình có văn hoá. Giáo dục xã hội thực hiện thông qua truyền thống, bản sắc văn hoá từng địa phương. Địa phương có phong trào hiếu học, có nhiều người thành đạt, có bạn bè tốt sẽ ảnh hưởng tích cực đến sự phát triển của trẻ em. Giáo dục xã hội còn bao hàm giáo dục của các đoàn thể: Sao nhi đồng, Đội thiếu niên, Đoàn thanh niên, Hội sinh viên Tuy nhiên, phải lấy giáo dục nhà trường làm trung tâm. Giáo dục nhà trường có nội dung giáo dục toàn diện, có kế hoạch, có phương pháp giáo dục phù hợp, có đội ngũ giáo viên được đào tạo, có phương tiện phục vụ cho họat động giáo dục. Mối liên hệ giữa 3 lực lượng giáo dục trên càng chặt chẽ, càng đem lại thành công cho giáo dục, trong đó nhà trường phải chịu trách nhiệm chính trong sự phối hợp với tất cả lực lượng giáo dục. 3.2.3 Biện pháp thực hiện nguyên lý giáo dục Để thực hiện tốt nguyên lý giáo dục, cần thực hiện đồng bộ những biện pháp sau: - Chương trình giáo dục đào tạo có tính cân đối giữa các môn lý thuyết với các môn thực hành, giữa nội dung lý thuyết và thực hành trong từng môn học. - Quy trình giáo dục đào tạo phải đảm bảo sự thống nhất giữa các môn lý thuyết và thực hành, thống nhất giữa các môn kiến thức cơ bản và các môn nghiệp vụ, chuyên ngành. - Tổ chức cho người học đượ thường xuyên tham gia các loại hoạt động lao động từ lao động tự phục vụ đến lao động sản xuất. Các trường chuyên nghiệp cần đảm bảo cho tất cả học sinh, sinh viên được thực tập nghiệp vụ ở các cơ sở sản xuất. - Giáo viên sử dụng phương pháp giáo dục tích cực, lấy người học làm trung tâm, thường xuyên liên hệ với thực tiễn cuộc sống. Trong mỗi giờ học, người học TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 21 phải được thực hành, thí nghiệm ở các mức độ khác nhau phù hợp với mục đích và nội dung bài học. - Nhà trường phải có các cơ sở thực hành, thí nghiệm tuỳ theo bậc học, ngành học, đặc biệt là các trường chuyên nghiệp, dạy nghề, ở bậc đại học, cao đẳng. - Nhà trường cần xây dựng một môi trường giáo dục lành mạnh, phải chủ động phối hợp với gia đình, các cơ quan đoàn thể để giáo dục học sinh. - Nhà nước, nhà trường cần tạo mọi điều kiện, cơ sở vật chất và tinh thần thuận lợi cho giáo viện và học sinh dạy và học theo nguyên lý giáo dục. - Mở rộng những hình thức liên kết giữa nhà trường với các cơ sở kinh tế - xã hội; đẩy mạnh sự liên kết, hỗ trợ giữa các nhà trường để phát huy thế mạnh của từng trường, để giải quyết đồng bộ việc đào tạo kết hợp với lao động sản xuất. 3.3. Hệ thống giáo dục quốc dân Việt Nam Hệ thống giáo dục là tập hợp các loại hình giáo dục (hoặc loại hình nhà trường) được sắp xếptheo một trình tự nhất định theo các bậc học từ thấp (mầm non) đến cao (đại học và sau đại học). 3.3.1 Hệ thống giáo dục quốc dân Việt Nam hiện nay Hệ thống GD quốc dân Việt Nam theo Luật GD (năm 2005) và Luật Dạy nghề (năm 2006) được mô tả ở Sơ đồ 3.1 dưới đây. Sơ đồ 3.1: Hệ thống GD quốc dân Việt Nam (theo Luật Giáo dục năm 2005 và Luật Dạy nghề năm 2006) Hệ thống GD quốc dân Việt Nam gồm có: a) GD mầm non thực hiện việc nuôi dưỡng, chăm sóc, GD trẻ em từ 3 tháng tuổi đến 6 tuổi với mục tiêu là giúp trẻ em phát triển về thể chất, tình cảm, trí tuệ Sau đại học Đại học Cao đẳng Cao đẳng nghề Trung cấp nghề Sơ cấp nghề Trung học cơ sở Trung học PT Trung cấp chuyên nghiệp Tiểu học Mầm non Giáo dục thường xuyên TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 22 thẩm mĩ, hình thành các yếu tố đầu tiên của nhân cách, chuẩn bị cho trẻ em bước vào lớp 1. Cơ sở GD mầm non bao gồm: - Nhà trẻ, nhóm trẻ nhận trẻ em từ 3 tháng tuổi đến 3 tuổi; - Trường, lớp mẫu giáo nhận trẻ em từ 3 tuổi đến 6 tuổi; - Trường mầm non là cơ sở GD kết hợp nhà trẻ và mẫu giáo, nhận trẻ em từ 3 tháng tuổi đến 6 tuổi. b) GD phổ thông có mục tiêu là giúp HS phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo, hình thành nhân cách con người Việt Nam XHCN, xây dựng tư cách và trách nhiệm công dân; chuẩn bị cho HS tiếp tục học lên hoặc đi vào cuộc sống lao động, tham gia xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. GD phổ thông gồm: - GD tiểu học được thực hiện trong 5 năm học, từ lớp 1 đến lớp 5, nhằm giúp HS hình thành những cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn và lâu dài về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kĩ năng cơ bản để HS tiếp tục học trung học cơ sở. Tuổi của HS vào học lớp 1 là 6 tuổi. - GD trung học cơ sở (THCS) được thực hiện trong 4 năm học, từ lớp 6 đến lớp 9, nhằm giúp HS củng cố và phát triển những kết quả của GD tiểu học; có học vấn phổ thông ở trình độ cơ sở và những hiểu biết ban đầu về kỹ thuật và hướng nghiệp để tiếp tục học trung học phổ thông, trung cấp, học nghề hoặc đi vào cuộc sống lao động. HS vào học lớp 6 phải hoàn thành chương trình tiểu học, có tuổi là 11 tuổi. - GD trung học phổ thông (THPT) được thực hiện trong 3 năm học, từ lớp 10 đến lớp 12, nhằm giúp HS củng cố và phát triển những kết quả của GD THCS, hoàn thiện học vấn phổ thông và có những hiểu biết thông thường về kỹ thuật và hướng nghiệp, có điều kiện phát huy năng lực cá nhân để lựa chọn hướng phát triển, tiếp tục học đại học, cao đẳng, trung cấp, học nghề hoặc đi vào cuộc sống lao động. HS vào học lớp 10 phải có bằng tốt nghiệp THCS, có tuổi là 15 tuổi. c) GD nghề nghiệp có mục tiêu là đào tạo người lao động có kiến thức, kỹ năng nghề nghiệp ở trình độ khác nhau, có đạo đức, lương tâm nghề nghiệp, ý thức kỷ luật, tác phong công nghiệp, có sức khoẻ nhằm tạo điều kiện cho người lao động có khả năng tìm việc làm, đáp ứng yêu cầu cần phát triển kinh tế - xã hội, củng cố quốc phòng, an ninh. GDNN gồm: - TCCN được thực hiện từ 3 đến 4 năm học đối với người có bằng tốt nghiệp THCS, từ 1 đến 2 năm học đối với người có bằng tốt nghiệp THPT; - Dạy nghề được thực hiện dưới 1 năm đối với đào tạo nghề trình độ sơ cấp, từ 1 đến 3 năm đối với đào tạo nghề trình độ trung cấp, trình độ cao đẳng. d) GD đai học có mục tiêu là đào tạo người học có phẩm chất chính trị, đạo đức, có ý thức phục vụ nhân dân, có kiến thức và năng lực thực hành nghề nghiệp tương xứng với trình độ đào tạo, có sức khoẻ, đáp ứng yêu cầu xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. GD đai học bao gồm: TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 23 - Đào tạo trình độ cao đẳng được thực hiện từ 2 đến 3 năm học tùy theo ngành nghề đào tạo đối với người có bằng tốt nghiệp THPT hoặc bằng tốt nghiệp TCCN; từ 1,5 đến 2 năm học đối với người có bằng tốt nghiệp TCCN cùng chuyên ngành; giúp sinh viên có kiến thức chuyên môn và kỹ năng thực hành cơ bản để giải quyết những vấn đề thông thường thuộc chuyên ngành được đào tạo. - Đào tạo trình độ đại học được thực hiện từ 4 đến 6 năm học tùy theo ngành nghề đào tạo đối với người có bằng tốt nghiệp THPT hoặc bằng tốt nghiệp TCCN; từ 2,5 đến 4 năm học đối với người có bằng tốt nghiệp TCCN cùng chuyên ngành; từ 1,5 đến 2 năm học đối với người có bằng tốt nghiệp cao đẳng cùng chuyên ngành; giúp sinh viên nắm vững kiến thức chuyên môn và có kỹ năng thực hành thành thạo, có khả năng làm việc độc lập, sáng tạo và giải quyết những vấn đề thuộc chuyên ngành được đào tạo. - Đào tạo trình độ thạc sĩ được thực hiện từ 1 đến 2 năm học đối với người có bằng tốt nghiệp đại học; giúp học viên nắm vững lý thuyết, có trình độ cao về thực hành, có khả năng làm việc độc lập, sáng tạo và có năng lực phát hiện, giải quyết những vấn đề thuộc chuyên ngành được đào tạo. - Đào tạo trình độ tiến sĩ được thực hiện trong 4 năm học đối với người có bằng tốt nghiệp đại học, từ 2 đến 3 năm học đối với người có bằng thạc sĩ; giúp nghiên cứu sinh có trình độ cao về lý thuyết và thực hành, có năng lực nghiên cứu độc lập, sáng tạo, phát hiện và giải quyết những vấn đề mới về khoa học, công nghệ, hướng dẫn nghiên cứu khoa học và hoạt động chuyên môn. Trong trường hợp đặc biệt, thời gian đào tạo trình độ tiến sĩ có thể được kéo dài theo quy định của Bộ trưởng Bộ GD&ĐT. e) GD thường xuyên giúp mọi người vừa làm vừa học, học liên tục, học suốt đời nhằm hoàn thiện nhân cách, mở rộng hiểu biết, nâng cao trình độ học vấn chuyên môn, nghiệp vụ để cải thiên chất lượng cuộc sống, tìm việc làm, tự tạo việc làm, và thích nghi với đời sống xã hội. Hệ thống GD quốc dân có tính ổn định tương đối, nó có thể thay đổi cho phù hợp với từng thời kỳ lịch sử trước những yêu cầu khách quan của phát triển kinh tế - sản xuât, văn hoá, chính trị, xã hội Văn bằng của hệ thống GD quốc dân được cấp cho người học sau khi tốt nghiệp cấp học hoặc trình độ đào tạo theo quy định của Luật GD, gồm: bằng tốt nghiệp THCS, bằng tốt nghiệp THPT, bằng tốt nghiệp TCCN, bằng tốt nghiệp CĐ, bằng tốt nghiệp ĐH, bằng thạc sĩ, bằng tiến sĩ. Chứng chỉ của hệ thống GD quốc dân được cấp cho người học để xác nhận kết quả học tập sau khi được đào tạo hoặc bồi dưỡng nâng cao trình độ học vấn, nghề nghiệp. *Đặc điểm của những loại hình trường lớp: Trường lớp Trách nhiệm quản lý điều hành và đầu tư chính về CSVC Trách nhiệm chính về trả lương và chi dùng thường xuyên Ghi chú TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 24 Công lập Nhà nước Nhà nước Bán công Nhà nước Nhà trường tự quản thu, chi Dân lập Cộng đồng dân cư Cộng đồng dân cư có trách nhiệm quản lý điều hành Có thể có hỗ trợ của Nhà nước Tư thục Tư nhân, tổ chức xã hội Cá nhân, tổ chức xã hội có trách nhiệm quản lý điều hành Có thể có hỗ trợ của Nhà nước 3.3.2. Vị trí của giáo dục nghề nghiệp trong hệ thống giáo dục quốc dân Đối với GD nghề nghiệp, với tư cách một hệ thống xã hội, vẫn còn nhiều tranh luận về phạm vi của hệ thống GDNN, chủ yếu xuất phát từ phạm vi xem xét trong phạm trù “ngành”, ”nghề”, “trình độ đào tạo“... Cho đến nay, GDNN đã và đan được xem xét dưới ít nhất là ba quan niệm rộng, hẹp khác nhau: (1) Giáo dục nghề nghiệp theo nghĩa hẹp bao gồm Trung cấp chuyên nghiệp (TCCN) và Dạy nghề; (2) Giáo dục nghề nghiệp theo nghĩa rộng hơn bao gồm các trình độ đào tạo dưới đại học; (3) Giáo dục nghề nghiệp theo nghĩa rộng nhất bao gồm toàn bộ các trình độ đào tạo. (1) Quan niệm GDNN theo nghĩa hẹp, gồm TCCN và Dạy nghề Các thuật ngữ ”giáo dục nghề nghiệp” và ”giáo dục chuyên nghiệp” xuất hiện nhiều lần trong các tài liệu và văn bản về giáo dục và đào tạo của nước ta từ trước tới nay, đây đó có sự giải thích, nhưng người ta thường sử dụng với ý nghĩa như nhau, không phân biệt rõ. Xem xét sự phát triển theo thời gian thì, thuật ngữ ”giáo dục chuyên nghiệp” ra đời trước thuật ngữ ”giáo dục nghề nghiệp” trong lịch sử ở nước ta, và nguồn gốc lại là từ tiếng Pháp, vì hệ thống Giáo dục nghề nghiệp của Việt Nam ngày nay khởi nguồn là các trường đào tạo công nhân kĩ thuật từ thời Pháp thuộc ở Hà Nội, Hải Phòng, Huế và Sài Gòn, trong đó danh tiếng nhất là Trường Kĩ nghệ Thực hành (E‟cole Pratique Professionnelle - EPP) vốn ở số nhà 2F phố Quang Trung, Hà Nội. Sau hơn 100 năm phát triển, trường này đã đi qua nhiều chặng đường phát triển, từ đào tạo công nhân kĩ thuật hơn nửa thế kỉ đến đào tạo trung cấp chuyên nghiệp ngay sau ngày giải phóng Hà Nội năm 1954, rồi đến đào tạo cao đẳng một thời gian ngắn từ 1963 với tên là trường Trung cao Cơ Điện. Sau các chặng đường biến đổi, phân tán và sáp nhập trong và sau kháng chiến chống Mỹ, trường này đã có địa điểm mới nhất ở Từ Liêm - Hà Nội, từ trường Cao đẳng Công nghiệp Hà Nội đã được nâng cấp năm 2006 thành trường Đại học Công nghiệp Hà Nội với đủ các cấp học trong Giáo dục nghề nghiệp và đại học. Trường Cao đẳng công nghiệp Huế vừa mới kỉ niệm 110 năm tồn tại. Thuật ngữ „„giáo dục trung cấp chuyên nghiệp‟‟ đã được các nhà giáo dục lão thành dịch từ tiếng Pháp là TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 25 enseignement secondaire specialisé, còn giáo dục nghề nghiệp theo tiếng Pháp là enseignement professionnel. Cả hai thuật ngữ tiếng Pháp ấy vẫn còn đang tồn tại trong sơ đồ cơ cấu hệ thống giáo dục của nước Pháp hiện nay. 1 Cho đến gần đây, trong văn bản pháp lí quan trọng là Luật Giáo dục năm 1998 và Luật Giáo dục năm 2005, thuật ngữ ”Giáo dục nghề nghiệp” được sử dụng với ý nghĩa xác định và rõ ràng là bao gồm dạy nghề và trung học chuyên nghiệp (THCN), nay là TCCN. Dạy nghề lại được phân ra cụ thể hơn nữa trong Luật giáo dục năm 2005 và Luật Dạy nghề năm 2006: Dạy nghề có các trình độ đào tạo là sơ cấp nghề, trung cấp nghề và cao đẳng nghề. (2) Quan niệm GDNN theo nghĩa rộng hơn, bao gồm các trình độ đào tạo dưới đại học Như trên đã đề cập, theo Luật Giáo dục, TCCN chỉ là một bậc trình độ trong hệ thống GDNN, trong khi đó Dạy nghề lại có 3 trình độ: sơ cấp nghề, trung cấp nghề và cao đẳng nghề. Tuy nhiên, ngày nay, đối với nhiều ngành nghề đào tạo ở trình độ TCCN truyền thống có sự phân hoá mục tiêu đào tạo theo hướng nâng lên cao hơn về kiến thức và kĩ năng ở trình độ cao đẳng do đòi hỏi cao hơn của chỗ làm việc dưới tác động của tiến bộ khoa học - công nghệ và tổ chức sản xuất đối với người tốt nghiệp. Như vậy, trong Luật Giáo dục năm 2005 và trong thực tiễn Giáo dục nghề nghiệp ở nước ta, dường như khái niệm Giáo dục nghề nghiệp đã có dấu hiệu được mở rộng và cần phải được mở rộng hơn so với quan niệm truyền thống. (3) Quan niệm GDNN theo nghĩa rộng nhất bao gồm toàn bộ các trình độ đào tạo Nhiều người cho rằng kể cả đại học, cao đẳng cũng đều là ”dạy nghề”, như vậy GDNN bao gồm toàn bộ các trình độ đào tạo và sản phẩm của GDNN là tất cả các loại hình và trình độ lao động kĩ thuật đã qua đào tạo. Điều đó là hoàn toàn đúng theo nghĩa người tốt nghiệp từ bất cứ trình độ đào tạo nào cũng đều phải tham gia vào cuộc sống lao động nghề nghiệp, tức là có một ”nghề” nào đó ở một trình độ nhất định để bảo đảm cho cuộc sống bản thân và gia đình, đồng thời góp phần vào việc xây dựng quê hương, đất nước. Tuy nhiên, dưới góc độ mục đích, nội dung, phương thức đào tạo có sự khác nhau cơ bản giữa giáo dục đại học và sau đại học với các trình độ giáo dục khác, ít nhất là với TCCN và Dạy nghề, vì vậy nên chăng cần có sự phân biệt giữa GD đại học với các trình độ đào tạo khác trong cơ cấu khung hệ thống GD quốc dân. Nhiều nước bố trí hệ thống GDNN hay hệ thống GD Kĩ thuật và Dạy nghề bên cạnh hệ thống GD phổ thông và hệ thống GD đại học. Năm 2002, UNESCO và Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) đã thống nhất đưa ra quan niệm: ”GD nghề nghiệp là một thuật ngữ đề cập đến các khía cạnh của quá trình GD bổ sung cho GD phổ thông, bao gồm công nghệ và các khoa học có liên quan, các kĩ năng thực hành, thái độ, sự hiểu biết và kiến thức liên quan đến nghề nghiệp trong các lĩnh vực khác nhau của nền kinh tế và cuộc sống xã hội”. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 26 Liên quan đến GD nghề nghiệp còn có thuật ngữ „GD kĩ thuật‟ (Technical Education). Theo cuốn “Thuật ngữ đào tạo nghề” của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO), 2 GD kĩ thuật được hiểu là một khu vực GD ở hệ trung học và sau trung học, chuẩn bị đội ngũ lao động kĩ thuật bậc trung (KTV, quản lí bậc trung) và cả ở trình độ đại học, chuẩn bị đội ngũ kĩ sư và các nhà công nghệ cho các vị trí quản lí cao hơn. GD kĩ thuật bao gồm GD đại cương, nghiên cứu khoa học, kĩ thuật, lí thuyết chuyên môn và đào tạo kĩ năng liên quan. Các bộ phận hợp thành của GD kĩ thuật có thể thay đổi nhiều, phụ thuộc vào đội ngũ lao động được chuẩn bị và cấp GD. Như vậy, ở chừng mực nào đó, GD kĩ thuật được hiểu đồng nghĩa với GD nghề nghiệp theo nghĩa rộng nhất (bao gồm toàn bộ các trình độ đào tạo). Trong Giáo trình này, GD nghề nghiệp được đề cập theo nghĩa hẹp như đã được qui định trong Luật Giáo dục (năm 2005), bao gồm TCCN và Dạy nghề. Như vậy, trong cấu trúc hệ thống GD quốc dân theo Luật Giáo dục năm 2005 và Luật Dạy nghề năm 2006 (Sơ đồ 2.1) trên đây, GDNN có vị trí nằm trong bậc GD trung học bao gồm cấp GD sơ trung và cấp GD cao trung, có một bộ phận và một số con đường liên thông lên bậc sau trung học và GD bậc ba. Tuy nhiên, hiện nay đang có hai vấn đề gây nhiều tranh luận: (i) vị trí của trình độ cao đẳng nghề có được xếp ngang với trình độ cao đẳng trong GD đại học hay chỉ ở bậc GD sau trung học? và (ii) vị trí của cấp đào tạo hay trình độ đào tạo TCCN hầu như chỉ tuyển HS tốt nghiệp THPT thực chất là ở bậc GD sau trung học nhưng vẫn mang tên là trung cấp, vậy có chuyển đổi sang cao đẳng 2 năm nhưng cùng với cao đẳng nghề xếp vào bậc GD sau trung học được không? Thực tế hiện nay ở nước ta vẫn chưa có quan niệm rõ ràng về bậc sau trung học 3.3.3. Một số mô hình đào tạo nghề nghịêp Có nhiều cách phân loại mô hình GDNN theo các tiêu chí khác nhau. Theo tiêu chí so sánh về vai trò của nhà nước trong GDNN, người ta có thể phân ra 4 mô hình GDNN chủ yếu sau: - Mô hình truyền thống (hay mô hình phi chính thức) - Mô hình thị trường (hay mô hình tự quản) - Mô hình trường học (hay mô hình hành chính) - Mô hình song hành (hay mô hình thị trường do Nhà nước quản lý) 1) Mô hình truyền thống Trong mô hình này, Nhà nước không đóng vai trò gì cả. Mô hình này được biết tới trong lịch sử thủ công nghiệp ở Đức và được coi là khởi đầu của GDNN. Về sau, mô hình này được tổ chức thực hiện ở các nước đang phát triển như các nước Châu Mỹ Latinh, Châu Phi và Châu Á, khi mà việc học nghề kèm cặp (tập việc) chỉ được tiến hành phụ thêm thông qua việc tham gia lao động ở xí nghiệp, không có đào tạo gì về lí thuyết chuyên môn cần thiết. ở đó, mục tiêu nổi bật là đạt được một trình độ kỹ năng chuyên môn hạn chế nào đó. 2 Tổ chức Lao động quốc tế - ILO: Vocational Training: Glossary of selected Terms. ILO 1986. Biên dịch tiếng Việt (Chủ biên: Mạc Văn Tiến): Đào tạo nghề: Thuật ngữ chọn lọc. NXB Chính trị quốc gia; H. 2007 TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 27 2) Mô hình thị trường Ở mô hình này, Nhà nước chỉ đóng vai trò phụ trong quá trình GDNN, không có ảnh hưởng mấy tới GDNN. Mô hình này có ở một số nước mà tiêu biểu là Mỹ, Anh và Nhật Bản. Ở các nước theo mô hình thị trường thường có hệ thống giáo dục phổ thông 11 hoặc 12 năm, ví dụ trong loại hình trường trung học có GDNN nhưng không cấp chứng chỉ nghề chính thức. Nhà nước có ảnh hưởng lớn đến hệ thống trường TH phổ thông đó. Tuy nhiên, Nhà nước lại không có qui định rõ ràng về việc sau khi tốt nghiệp PT trung học, học sinh có nhất thiết cần phải được đào tạo nghề hay không để đạt tới trình độ cần thiết hướng vào việc sử dụng tiếp trong các xí nghiệp theo yêu cầu. Người chịu trách nhiệm đào tạo nghề chính là các xí nghiệp, họ phải xác định cần đào tạo đội ngũ lao động của họ như thế nào. 3) Mô hình trường học Mô hình trường học có ở Pháp, Ý, Thụy Điển, ở các nước XHCN trước đây và các nước thuộc thế giới thứ ba, ở đó Nhà nước độc quyền về lập kế hoạch, tổ chức thực hiện và kiểm soát công tác đào tạo nghề. Đào tạo nghề được tiến hành ở bậc cao trung trong một hệ thống các trường nghề tập trung toàn thời (full-time) và nội dung chương trình được thiết kế nối tiếp lên nhau. Hệ thống trường nghề này gắn liền chặt chẽ với hệ thống trường TH phổ thông, tức là việc kết thúc một lớp học phổ thông nhất định nào đó sẽ dẫn tới quyền vào học ở một trường GDNN xác định. Tốt nghiệp các trường GDNN, HS sẽ đạt được trình độ nghề chính thức và thường có thang lương tương ứng phù hợp. Trong mô hình nhà trường, Nhà nước thể hiện mạnh mẽ trách nhiệm và độc quyền thông qua hệ thống quản lý chặt chẽ của mình đối với đào tạo nghề ở các trường GDNN. Hệ thống quản lý đó đảm bảo cho đào tạo nghề có căn cứ sư phạm sâu sắc và sự thống nhất tương đối cao. Các xí nghiệp tư nhân không có chức năng gì trong đào tạo nghề 4) Mô hình song hành Mô hình song hành cũng được coi là mô hình thị trường nhưng do Nhà nước kiểm soát. Mô hình này được thực hiện nhiều và lâu đời nhất là ở các nước vùng nói tiếng Đức, đó là Đức, Áo và Thụy Sỹ. Gần đây, một số nước như Trung Quốc, Thổ Nhĩ Kỳ cũng đã thử áp dụng mô hình này. Mô hình song hành là mô hình nằm giữa hai mô hình, đó là: mô hình thị trường và mô hình nhà trường. Tuy nhiên, ta vẫn thấy rõ xu hướng mô hình song hành thiên về thị trường hơn. Vai trò của Nhà nước thể hiện ở chỗ là đào tạo nghề được tiến hành theo các quy tắc của nền kinh tế tư nhân nhưng lại được Nhà nước định hình với các chuẩn mực pháp quy. Nói cách khác, các xí nghiệp tư nhân cũng như các cơ quan, tổ chức tham gia đào tạo ngoài xí nghiệp được thực hiện rộng rãi việc đào tạo nghề nhưng phải tuân theo các qui định của Nhà nước như đã ghi trong Luật Dạy nghề. Như vậy, có thể nói rằng trong mô hình song hành có sự gắn kết giữa các cơ sở pháp lý tư của cơ chế thị trường với các cơ sở pháp lý công của Nhà nước. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 28 3.6.2.2. Một số mô hình GDNN hỗn hợp Trên đây là 4 mô hình GDNN đặc trưng, có tính chất “lý tưởng”, được thực hiện ở một số nước tiêu biểu. Mỗi mô hình đều có những ưu điểm và những nhược điểm, hạn chế của nó. Trong thực tế, có nước đặt trọng tâm, ưu tiên đào tạo nghề theo một mô hình và/hoặc cũng có thể có đồng thời các mô hình trên nhưng thể hiện ở các mức độ khác nhau. Nhìn chung, tuỳ theo điều kiện KT-XH, lịch sử cụ thể, các nước đều có sự linh hoạt, sáng tạo trong việc tổ chức GDNN sao cho đạt được chất lượng và hiệu quả cao hơn thông qua việc kết hợp hoặc tích hợp các giai đoạn, các pha của quá trình đào tạo ở các mô hình trên theo cách thức riêng, ví dụ kết hợp ở các thành tố của mô hình song hành vào với mô hình thị trường hoặc mô hình trường học. Vấn đề then chốt cần giải quyết là đảm bảo được càng sớm càng tốt mối liên hệ giữa lí thuyết và thực hành, đảm bảo đào tạo sát với nhu cầu thực tế sử dụng. Dưới đây giới thiệu một số mô hình hỗn hợp. 1) Mô hình đào tạo luân phiên Trong mô hình đào tạo luân phiên, quá trình đào tạo được chia thành các giai đoạn, các phần độc lập, kế tiếp nhau khi thì ở trường, khi thì ở xí nghiệp. Các giai đoạn, các phần đó thường kéo dài trong vài ba tháng, có thể là cả một học kỳ theo niên chế. Giai đoạn học lí thuyết hay học thực hành cơ bản ở trường sẽ được nối tiếp bằng giai đoạn học thực hành cơ bản ở xí nghiệp. Đây là mô hình đào tạo gần giống như mô hình song hành nhưng vai trò của trường nghề dưới sự quản lí của Nhà nước thường trội hơn xí nghiệp. Nhà trường giữ vai trò chủ đạo trong việc tổ chức đào tạo, còn xí nghiệp tham gia vào quá trình này, không nhất thiết phải là nơi tiếp nhận người tốt nghiệp khoá học. Tuy nhiên, mô hình này cũng đòi hỏi những cơ sở pháp lí và chính sách phù hợp bắt buộc sự tham gia của các cơ sở sử dụng người tốt nghiệp. 2) Mô hình đào tạo lưu động Thực chất, đây là mô hình trường học được áp dụng đối với một số nghề ở một số địa bàn thích hợp. Nó có chất lượng hiệu quả cao ở những địa bàn rộng, dân cư thưa, không có điều kiện đầu tư cho một cơ sở đào tạo riêng cho mình. Ở các địa phương miền núi, vùng sâu, vùng xa, mô hình đào tạo lưu động rất cần được áp dụng nhưng chỉ đảm bảo được các yêu cầu về chất lượng khi có được các điều kiện tốt về giáo viên, trang thiết bị và tài liệu học tập. 3) Mô hình linh hoạt Thực tế cho thấy rằng chất lượng đào tạo theo mô hình trường nghề không được định hướng đầy đủ theo yêu cầu sử dụng trong các xí nghiệp. Vấn đề đặt ra là phải có sự kết nối đầy đủ giữa hệ thống các trường GDNN với hệ thống việc làm (TTLĐ). Mô hình trường GDNN, về vấn đề chi phí, có lẽ là phù hợp đối với việc đào tạo một số ít nghề cơ bản, phổ biến. Nó hoạt động tốt nhất ở những khoá đào tạo nghề không đòi hỏi nhiều trang thiết bị, ít tốn kém cho đào tạo, ví dụ như trong lĩnh vực quản lí, kinh doanh..., ở đó các tình huống học tập dễ mô phỏng hơn. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 29 Ngược lại, trong lĩnh vực kĩ thuật như nghề cơ khí hay sửa chữa ô tô, xe máy đòi hỏi nhiều trang thiết bị làm cho mô hình trường GDNN gặp nhiều khó khăn, đặc biệt là về chi phí cho đào tạo. Để giải quyết vấn đề này, các trường cộng đồng hay các viện công nghệ như ở Mỹ, Canađa cũng có các chương trình GDNN hết sức linh hoạt gắn với nhu cầu TTLĐ. Đó là các khoá học được tổ chức sao cho người lao động có thể học tại chức hoặc theo từng đợt tách khỏi chỗ làm việc hoặc song song với hoạt động lao động của xí nghiệp, tức là “vừa học, vừa làm”. Một số xí nghiệp còn đưa các máy móc thiết bị mới nhất của mình vào các trường đối tác để đào tạo sát với nhu cầu xí nghiệp. 4) Mô hình đào tạo theo phương thức môđun ở các cơ sở GDNN Mô hình này đòi hỏi các cơ sở GDNN phải có đầy đủ máy móc, trang thiết bị và đội ngũ giáo viên “tinh nhuệ” vừa giỏi lí thuyết vừa thành thạo thực hành. Môđun ở đây thực chất là nội dung đào tạo được cấu trúc theo những đơn vị trọn vẹn để khi học xong một môđun (đơn vị) đó, người học có thể làm được thành thạo một công việc nào đó của nghề. Chất lượng đào tạo ở đây được đảm bảo bởi sự định hướng thực hành năng lực thực hiện trong quá trinh đào tạo với các điều kiện đã nêu trên. Mô hình này có chất lượng và hiệu quả cao hơn ở những nghề không đòi hỏi về máy móc, trang thiết bị đắt tiền và ở những nơi tổ chức được cơ sở đào tạo cạnh xí nghiệp hay trong xí nghiệp. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 30 Phần 2: LÝ LUẬN GIÁO DỤC Chương 4: QUÁ TRÌNH GIÁO DỤC 4.1. Quá trình giáo dục Quá trình giáo dục (rộng) – quá trình sư phạm tổng thể là quá trình có mục đích, có tổ chức và hệ thống nhằm hình thành nhân cách. Là sự thống nhất của 2 quá trình bộ phận: quá trình dạy học và quá trình giáo dục(hẹp). Quá trình giáo dục (hẹp) là quá trình được tổ chức một cách có mục đích, có kế hoạch được diễn ra trong mối quan hệ thống nhất biện chứng giữa nhà giáo dục với đối tượng giáo dục nhằm hình thành thế giới quan khoa học, nhân sinh quan, tình cảm, niềm tin, hành vi va thói quen phù hợp với các chuẩn mực xã hội. (Thế giới quan là hệ thống các quan điểm về tự nhiên, xã hội và bản thân, xác định phương châm hành động của con người. Niềm tin là một phẩm chất của thế giới quan, là cái kết tinh của các quan điểm, tri thức, rung cảm, ý chí được con người thể nghiệm, trở thành chân lý bền vững trong mỗi cá nhân.) 4.1.1. Đặc điểm quá trình giáo dục * Quá trình giáo dục có mục đích hướng vào mục tiêu giáo dục Họat động giáo dục cũng như mọi hoạt động của con người đều nhằm thực hiện mục đích nhất định. Mục đích của quá trình giáo dục là nhằm thực hiện mục tiêu giáo dục. Xã hội nào cũng mong muốn đào tạo thế hệ trẻ thành những con người đáp ứng được những nhiệm vụ do xã hội đòi hỏi. Và điều đó được phản ánh vào mục đích giáo dục và mục đích giáo dục lại đựơc cụ thể thành mục tiêu giáo dục cho từng bậc học, cấp học, ngành học, môn học. Tính mục đích của quá trình giáo dục thể hiện ở: khi xây dựng nội dung giáo dục nhà giáo dục phải quán triệt mục đích giáo dục, phải thể hiện được mục đích giáo dục trong những nhiệm vụ cụ thể, trong việc sử dụng phương pháp, hình thức tổ chức giáo dục. Tính mục đích giáo dục còn phải được quán triệt trong mọi hoạt động của nhà giáo dục với đối tượng giáo dục: lập kế hoạch, tổ chức hoạt động, hoạt động kiểm tra đánh giá, tự kiểm tra đánh giá * Quá trình giáo dục diễn ra với sư tác động của rất nhiều nhân tố - Trong phạm vi nhà trường, quá trình giáo dục (hẹp) chịu sự tác động của các quá trình xã hội, chịu sự chi phối của các mối quan hệ xã hội một các trực tiếp và gián tiếp tới quá trình giáo dục. - Trong nhà trường, đối tượng giáo dục lại chịu ảnh hưởng của nhiều nhân tố khác nhau. Trong mỗi nhân tố đó lại chứa đựng nhiều yếu tố phức tạp khác nhau cùng tác động lên đối tượng giáo dục. Cụ thể, đó là những nhân tố: nhà trường, gia đình, xã hội. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 31 + Ảnh hưởng của nhân tố nhà trường tới đối tượng giáo dục thông qua những yếu tố sau: mục tiêu, nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức giáo dục của nhà trường, nội quy nhà trường, truyền thống nhà trường, phong trào hoạt động của nhà trường, các tổ chức giáo dục trong trường, tập thể sư phạm, tập thể học sinh, những phần tử tích cực, giáo viên chủ nhiệm và mạng lưới tự quản của lớp, nội quy từng lớp học + Ảnh hưởng của nhân tố gia đình thông qua những yếu tố sau: hoàn cảnh kinh tế, hoàn cảnh xã hội, bầu không khí tâm lý gia đình, truyền thống, nền nếp của gia đình, sự quan tâm của gia đình với học sinh, mối quan hệ của gia đình với những người xung quanh. (“Sự hy sinh mù quáng là tặng phẩm đáng sợ nhất mà bố mẹ dành cho con cái.” – Makarenkô); (Thật bất ngờ là hầu hết những thiên tài đều có những bà mẹ tuyệt vời.) + Ảnh hưởng của nhân tố xã hội thông qua những yếu tố sau: qua cộng đồng dân cư, các nhóm nhỏ mà học sinh tham gia, môi trường văn hoá xã hội ở địa phương, các tổ chức giáo dục ở địa phương Tất cả những yếu tố trên đan xen vào nhau cùng ảnh hưởng tới học sinh, có khi nó hỗ trợ lẫn nhau, nhưng cũng có khi nó làm vô hiệu hoá và làm cản trở kết quả của nhau. Vì vậy, ảnh hưởng giáo dục của nhà trường chỉ có thể đạt hiệu quả cao khi biết kết hợp chặt chẽ với ảnh hưởng của giáo dục gia đình và xã hội. => KLSP: Trong giáo dục học sinh, giáo viên chủ nhiệm thường xuyên kết hợp với phụ huynh học sinh, với các lực lượng trong và ngoài nhà trường để giáo dục học sinh. Khi xem xét, nghiên cứu học sinh, chúng ta phải xem xét trong mối quan hệ nhiều mặt. Nhà trường phải thống nhất với gia đình, xã hội về mục tiêu, nội dung, phương pháp nhằm tạo ra sức mạnh tổng hợp trong quá trình giáo dục học sinh. * Tác động bên ngoài phải biến thành động lực bên trong thúc đẩy tự giáo dục ở người được giáo dục Trong trình giáo dục, đối tượng giáo dục vừa là chủ thể vừa là khách thể. Khi họ tiếp thu, nhận sự tác động của nhà giáo dục thì khi đó họ là khách thể. Họ là chủ thể, khi họ chuyển những tác động giáo dục bên ngoài ấy thành nhu cầu, thành ý thức tự giác, tích cực rèn luyện mình để hoàn thiện những phẩm chất nhân cách của bản thân. Hay quá trình giáo dục chỉ đạt hiệu quả cao khi biết biến quá trình giáo dục thành quá trình tự giáo dục. (“Chỉ có những người biết tự giáo dục mới là những người có giáo dục thật sự”. Benet – Anh) * Quá trình giáo dục mang tính biện chứng, nhiều mâu thuẫn Quá trình giáo dục là quá trình phát triển mang tính biện chứng vì: - Việc hình thành và phát triển các phẩm chất nhân cách là đồng thời, đồng tâm, đan xen. (VD) TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 32 - Sự phát triển nhân cách người được giáo dục thường đi từ sự tích luỹ dần dần về lượng dẫn đến thay đổi về chất. - Quá trình giáo dục tồn tại như là một hệ thống, bao gồm nhiều thành tố cấu trúc. Trong quá trình giáo dục, tồn tại nhiều mâu thuẫn, đó là mâu thuẫn giữa các thành tố cấu trúc với nhau, hay mâu thuẫn giữa các yếu tố trong cùng một thành tố. (VD: mâu thuẫn giữa lý trí và tình cảm của đối tượng giáo dục; mâu thuẫn giữa yêu cầu ước vọng của học sinh với khả năng, năng lực thực hiện ước vọng đó; mâu thuẫn giữa những tác động tích cực, có kế hoạch của nhà giáo dục với những tác động tiêu cực, tự phát của môi trường xã hội; mâu thuẫn giữa mục đích, nội dung, yêu cầu của nhiệm vụ giáo dục với phương tiện, điều kiện thực hiện mục đích, nhiệm vụ giáo dục đó) Nhờ việc giải quyết hiệu quả các mâu thuẫn đó mà đối tượng giáo dục phát triển. => KLSP: Nhà giáo dục phải chú ý phát triển nhiều phẩm chất nhân cách cần thiết cho học sinh. Phát hiện và giải quyết có hiệu quả các mâu thuẫn tồn tại trong quá trình giáo dục để tạo ra sự vận động, phát triển của đối tượng giáo dục và của cả quá trình giáo dục. *Quá trình giáo dục có tính nhảy vọt Có nghĩa là kết quả giáo dục thu được một cách bất ngờ. Một phẩm chất nhân cách con người khi đã được hình thành nếu chưa có điều kiện thuận lợi thì phẩm chất đó chưa bộc lộ mà phải chờ đến một hoàn cảnh thuận lợi nó sẽ bộc lộ một cách bất ngờ. (VD)  KLSP: Muốn củng cố, giữ vững những phẩm chất tốt đẹp mới được hình thành thì nhà giáo dục phải tăng cường tổ chức các hoạt động giao lưu, tạo điều kiện và môi trường thuận lợi để phẩm chất ấy bộc lộ. * Quá trình giáo dục gắn chặt với quá trình dạy học Quá trình dạy học và quá trình giáo dục theo nghĩa hẹp là 2 quá trình bộ phận của quá trình sư phạm tổng thể (quá trình giáo dục theo nghĩa rộng) có chung một mục đích hình thành và phát triển nhân cách người học. Trong đó, dạy học là phương tiện để giáo dục, thông qua “dạy chữ để dạy người”. Thông qua quá trình dạy học, học sinh có hệ thống kiến thức, kỹ năng từ đó có thế giới quan khoa học, nhận thức đúng đắn về chuẩn mực xã hội. Ngược lại, quá trình giáo dục thực hiện tốt sẽ giúp cho người học có động cơ thái độ học tập đúng đắn. Và trong thực tế hiện nay, có nhiều kiến thức, kỹ năng hình thành cho học sinh được thực hiện thông qua các loại hình hoạt động và giao lưu (Hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp, tổ chức câu lạc bộ theo môn học, theo chủ đề)  KLSP: Trong hoạt động dạy học, giáo viên cần có sự thống nhất giữa hoạt động giáo dục và hoạt đông dạy học, không được xem nhẹ bất kỳ hoạt động nào. Giáo viên và nhà trường cần tổ chức các HĐGDNGLL có tác dụng bổ trợ cho hoạt động dạy học. * Quá trình giáo dục mang tính lâu dài TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 33 Quá trình giáo dục phải được bắt đầu ngay từ khi con người mới s inh ra và được tiến hành thường xuyên liên tục trong suốt cuộc đời mỗi con người. Và trong quá trình giáo dục để hình thành một phẩm chất nhân cách cho con người đòi hỏi phải có thời gian lâu dài mới thu được kết quả (phải trải qua 3 giai đoạn: hình thành ý thức cá nhân, hình thành tình cảm và niềm tin, hình thành hành vi và thói quen phù hợp với chuẩn mực xã hội). Một phẩm chất nhân cách con người mới được hình thành thường chưa có tình bền vững đòi hỏi con người phải trải qua quá trình thể nghiệm, tập luyện và đấu tranh với bản thân để hình thành nên thói quen tốt. Và trong quá trình giáo dục, những thói quen xấu, phong tục tập quán lạc hậu, nếp suy nghĩ cũ thường trở đi, trở lại trong ý thức, hành vi mỗi người. Vì vậy, đi đôi với việc hình thành những phẩm chất mới phải luôn coi trọng việc giữ gìn những phẩm chất tốt đã có.  KLSP: công tác giáo dục phải kiên trì, bền bỉ, tiến hành trong một thời gian dài một cách liên tục, có hệ thống. * Quá trình giáo dục mang tính cá biệt Ở mỗi đối tượng giáo dục có một hoàn cảnh, một cá tính riêng biệt nên họ sẽ có những phản ứng khác nhau trước những ảnh hưởng từ bên ngoài. Cùng một tác động giáo dục sẽ có đối tượng hưởng ứng rất tích cực, có đối tượng thờ ơ, có đối tượng miễn cưỡng thực hiện, có đối tượng có biểu hiện chống đối. => KLSP: Nhà giáo dục cần nắm vững đặc điểm đối tượng để có những biện pháp đối xử cá biệt cho phù hợp với trình độ năng lực và đặc điểm tâm lý riêng của đối tượng giáo dục, phải thể hiện tính sáng tạo trong công tác giáo dục. * Quá trình giáo dục là quá trình phức tạp, tác động nhiều mặt đến đối tượng giáo dục - Quá trình giáo dục phức tạp vì: + Đối tượng giáo dục trong quá trình sống và hoạt động tham gia vào hàng loạt các mối quan hệ xã hội khác nhau, đa phương đa chiều, tích cực và tiêu cực đan xen lẫn nhau. (Mac: “Bản chất con người là tổng hòa các mối quan hệ xã hội); + Đối tượng giáo dục rất phức tạp; + Lực lượng giáo dục đa dạng. Giáo dục có nhiệm vụ làm cho các tác động đa phương đa chiều đến đối tượng giáo dục hội thành một tác động có hướng, có tổ chức, một sức mạnh tổng hợp hướng vào mục tiêu giáo dục. Trong đó, giáo dục là nhân tố chủ đạo đối với các tác động khác trong quá trình giáo dục. + Trong quá trình giáo dục, bên cạnh việc tổ chức các hoạt động tích cực là quá trình đấu tranh với các tác động tiêu cực trong việc hình thành nhân cách ở người được giáo dục. - Quá trình giáo dục tác động đến cả 3 mặt đời sống tâm lý con người: nhận thức, tình cảm, hành động. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 34 4.1.2. Các khâu của quá trình giáo dục. * Khâu nhận thức - Giáo dục trước hết làm cho con người nhận thức đầy đủ về ý nghĩa và mục đích cuộc sống, trên cơ sở của những tri thức khoa học và kinh nghiệm thực tiễn. - Nhận thức trong giáo dục là quá trình hình thành những khái niệm chính trị, đạo đức, văn hóa, thẩm mĩ, quyền lợi, nghĩa vụ.Từ nhận thức đúng để hình thành lý tưởng, ước mơ, những giá trị , chân lý. Nhận thức đúng đề hình thành tình cảm, thái độ hành vi, cuộc sống, là kim chỉ nam cho cả cuộc đời con người. * Khâu hình thành thái độ, tình cảm và niềm tin - Đây là khâu quan trọng của quá trình giáo dục. Thái độ là những biểu hiện cụ thể của quan điểm sống, là niềm tin của con người đối với những khái niệm văn hóa, đạo đức, với giá trị, chuẩn mực xã hội. - Tình cảm đạo đức là kết quả của giáo dục nhưng nó có giá trị hướng dẫn con người trong hành động. Tình cảm trở thành nội lực , một sức mạnh tinh thần để biến những tác động của nhà giáo dục thành những phẩm chất của cá nhân, đó chính là cơ chế của tự giáo dục. * Khâu hình thành thói quen - Hành vi được hình thành do luyện tập lâu dài. - Mọi hoạt động đều có động cơ, mọi hành động đều có mục đích. - Ba khâu nhận thức, thái độ, hành vi có liên quan chặt chẽ với nhau, không tách rời nhau. Khâu nọ là cơ sở, tiền đề cho khâu kia, đồng thời lại là kết quả của khâu kia. 4.2 Nguyên tắc giáo dục 4.2.1.Định nghĩa Nguyên tắc giáo dục là những luận điểm cơ bản có tính quy luật của lý luận giáo dục có tác dụng chỉ đạo việc xây dựng nội dung, lựa chọn phương pháp và hình thức tổ chức giáo dục nhằm thực hiện có hiệu quả mục đích, nhiệm vụ giáo dục đề ra. 4.2.2 Hệ thống nguyên tắc giáo dục * Nguyên tắc đảm bảo tính mục đích - Nội dung: Là đòi hỏi nhà giáo dục phải nhận thức rõ mục đích, nhiệm vụ của QTGD và quán triệt mục đích giáo dục trong mọi hoạt động (xây dựng nội dung, lựa chọn phương pháp, hình thức tổ chức giáo dục, kiểm tra đánh giá kết quả của QTGD) nhằm thực hiện có hiệu quả các chủ trương đường lối chính sách về phát triển giáo dục mà Đảng và Nhà nước đề ra. - Cơ sở: + Hoạt động con người bao giờ cũng có mục đích; TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 35 + Hoạt động con người bao giờ cũng được thúc đẩy bởi động cơ có ý nghĩa xã hội hoặc cá nhân, và trong hoạt động con người luôn vươn tới xu hướng tự hoàn thiện mình; + Mục đích giáo dục là thành tố giữ vị trí hàng đầu trong cấu trúc của QTGD, định hướng cho sự vận động và phát triển của toàn bộ QTGD. - Yêu cầu: + Nắm vững đường lối chính sách của Đảng và Nhà nước về phát triển giáo dục đào tạo; + Nắm vững mục tiêu giáo dục nói chung, mục tiêu cấp học nói riêng; + Nắm vững mục tiêu, nhiệm vụ từng môn học, từng loại hình hoạt động trong nhà trường; + Nắm vững các biện pháp giáo dục, khắc phục tình trạng giáo dục tự phát (tự nhiên mà hoạt động, hoạt động không rõ chủ đề, không rõ mục đích). + Phát huy vai trò lãnh đạo của Đảng, của các tổ chức đoàn thể trong công tác giáo dục. * Giáo dục trong tập thể và bằng tập thể Nội dung: Đưa con người vào hoạt động tập thể, lấy ảnh hưởng tập thể để giáo dục cá nhân, lấy phong trào tập thể để lôi cuốn hoạt động cá nhân. + Tập thể là môi trường để mỗi cá nhân bộc, thể hiện những quan điểm, tình cảm, năng lực, sự nhận thức, đánh giá và điều chỉnh hành vi bản thân + Tập thể là phương tiện để giáo dục cá nhân: lấy phong trào, dư luận, nội quy, đại biểu của tập thể để giáo dục cá nhân. Qua tập thể con người mới học được phương thức sống xã hội, hình thành tính tập thể, có tư cách, năng lực tổ chức, quản lý được hoạt động của tập thể. Vì vậy, tập thể vừa là môi trường vừa là phương tiện để giáo dục con người. Đây là nguyên tắc giáo dục được Makarenkô tổng kết từ thực tiễn giáo dục, nêu ra từ đầu những nằm 30 của thế kỷ XX, nhưng đến nay nguyên tắc này vẫn giữ nguyên giá trị và ngày càng được làm phong phú thêm ý nghĩa tác dụng của nó. - Cơ sở: + Xuất phát từ bản chất nền giáo dục XHCN là nền giáo dục tập thể; mục đích là đào tạo những con người làm chủ tập thể, có ý thức cộng đồng, có năng lực hợp tác và hoà nhập; + Thông qua hoạt động tập thể mối quan hệ liên nhân cách của con người đựơc thực hiện nhờ đó con người tự hoàn thiện và phát triển nhân cách của mình; + Ở tuổi trẻ, dấu ấn bạn bè là rất sâu sắc; - Biện pháp: TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 36 + Xây dựng tập thể học sinh thành môi trường, phương tiện giáo dục (có kỷ luật, đoàn kết) + Tạo dựng vị trí của mỗi thành viên trong tập thể; + Gắn quyền lợi cá nhân với quyền lợi tập thể; + Quan tâm tới việc xây dựng dư luận tập thể lành mạnh, mối quan hệ tốt đẹp trong tập thể; + Người lãnh đạo phải có uy tín. * Đề ra yêu cầu cao trên cơ sở tôn trọng và có tính đến đặc điểm cá nhân - Nội dung: Yêu cầu nhà giáo dục phải tôn trọng nhân cách của đối tượng giáo dục, phải tính đến đặc điểm và khả năng của họ, luông đề cao phẩn giá, lòng tự trọng của người học, tin vào ý muốn tốt đẹp, tinh thần cầu thị, nghị lực và khả năng tiềm tàng ở mỗi con người. Đòi hỏi nhà giáo dục có cách nhìn nhân đạo và lạc quan vào bản chất con người, về khả năng hoàn thiện nhân cách của họ; biết đòi hỏi ở học sinh tính tích cực thông qua các yêu cầu cao và hợp lý với họ. Trên cơ sở nắm vững đặc điểm đối tượng giáo dục, tôn trọng nhân cách của họ mà nhà giáo dục đề ra những yêu cầu cao hơn so với khả năng thực hiện của họ để kích thích họ vươn lên. Càng tôn trọng họ càng cần phải đề đòi hỏi ở họ cao hơn một chút với những gì họ hiện có, với khả năng của họ. - Cơ sở: + Bản chất nền giáo dục XHCN là nền giáot dục mang tính nhân văn, nhân đạo; + Càng tôn trọng và yêu cầu cao bao nhiêu thì càng thúc đẩy người được giáo dục suy nghĩ, tự trọng và tin tưởng bấy nhiêu; - Biện pháp + Nắm vững đặc điểm đối tượng, đánh giá đúng năng lực và phẩm chất mà đối tượng có; + Có tình yêu thương thông cảm vị tha với đối tượng giáo dục, đối xử bình đẳng với đối tượng giáo dục; + Đưa ra những yêu cầu với đối tượng giáo dục cao hơn một chút so với khả năng của họ, tuy nhiên phải tính đến đặc điểm tâm sinh lý, với hoàn cảnh điều kiện của họ; + Tổ chức nhiều hoạt động và lôi cuốn đối tượng tham gia để phát huy năng lực sở trường của mình. + Tránh tình trạng dễ dãi hoặc khắt khe với đối tượng giáo dục. *Giáo dục trong lao động và thực tiễn xã hội - Nội dung: Là đòi hỏi nhà giáo dục phải đưa học sinh vào thực tế cuộc sống và hoạt động lao động qua đó mà nhận thức của đối tượng về chuẩn mực xã hội thống nhất với hành vi và niềm tin về các chuẩn mực xã hội đó, giúp đối tượng TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 37 giáo dục hình thành năng lực thích ứng, năng lực hoà nhập và kinh nghiệm độc lập sáng tạo. - Cơ sở: + Thực tiễn vừa là nguồn gốc vừa là nơi kiểm nghịêm tri thức; + Bản chất con người là tổng hoà các mối quan hệ xã hội; + Nhân cách con người chỉ hình thành thông qua hoạt động và bằng hoạt động thực tiễn; + Tâm lý tuổi trẻ thích hoạt động. - Biện pháp: + Triệt để khai thác tiềm năng giáo dục của mọi loại hình hoạt động (học tập, lao động, thực tập) + Gắn hoạt động nhà trường với hoạt động lao động, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, với chủ trương, chính sách về xây dựng và phát triển kinh tế văn hoá xã hội ở địa phương; + Tổ chức cho học sinh trực tiếp tham gia các loại hình hoạt động và lao động (tự phục vụ, sản xuất, tham gia các hoạt động xã hội), tăng cường tổ chức các loại hình hoạt động đa dạng, phong phú cho học sinh; + Thường xuyên tổ chức cho học sinh tiếp xúc với các nhân tố mới trong học tập, lao động sản xuất, trong cuộc sống. * Phát huy mặt tích cực, mặt tốt để xoá dần mặt xấu, mặt tiêu cực trong con người - Nội dung: Mở rộng, củng cố tri thức, tình cảm, niềm tin, ý chí, thói quen và những phẩm chất tốt đã có ở con người để xoá bỏ những tư tưởng, tình cảm, những hành vi tiêu cực không phù hợp với hoàn cảnh sống mới. - Cơ sở: + Bản chất con người là tốt đẹp. ( Không có trẻ em hư, chỉ có người lớn thành công hay không thành công trong phương pháp giáo dục.) Chủ tịch Hồ Chí Minh từng nói: “Mỗi con người đều có có cái thiện và cái ác trong lòng. Ta phải biết làm cho phần tốt ở mỗi con người nảy nở như hoa mùa xuân và phần xấu mất dần đi, đó là thái độ của người cách mạng.” + Con người là thực thể xã hội, có nhu cầu khẳng định mình, được thừa nhận những hành vi và hoạt động trong xã hội. - Biện pháp: + Tăng cường nêu gương tốt, việc tốt; + Tổ chức và lôi cuốn học sinh vào những hoạt động để tự khẳng định mình. *Đảm bảo tính cá biệt trong quá trình giáo dục TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 38 - Nội dung: Đòi hỏi nhà giáo dục phải nắm vững đặc điểm của đối tượng giáo dục (tâm lý, hoàn cảnh sống, diễn biến thay đổi) trên cơ sở đó đưa ra biện pháp, cách thức tác động giáo dục phù hợp với từng đối tượng giáo dục nhằm thực hiện có hiệu quả mục đích, nhiệm vụ giáo dục; đồng thời giúp đối tượng giáo dục phát huy những năng lực riêng của mình. - Cơ sở: + Muốn giáo dục con người phải hiểu con người về mọi mặt; + Tâm lý con người mang tính chủ thể và mang dấu ấn cộng đồng. - Biện pháp: + Tạo điều kiện thuận lợi cho sự tiếp xúc giữa nhà giáo dục với đối tượng giáo dục, tạo mối quan hệ hợp tác với đối tượng giáo dục từ đó đối tượng giáo dục bộc lộ, chia sẻ những tâm tư, nguyện vọng + Tổ chức nhiều hoạt động và tham gia trực tiếp vào những hoạt động đó để quan sát và tìm hiểu về đặc điểm của đối tượng (nhận thức, năng lực, sở trường, nhu cầu, hứng thú, cá tính) + Nắm vững hoàn cảnh từng học sinh, diễn biến thay đổi của học sinh. * Đảm bảo sự thống nhất giữa giáo dục nhà trường với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội - Nội dung: Đòi hỏi nhà giáo dục phải phối hợp với các lực lượng giáo dục trong và ngoài nhà trường để thống nhất mục đích, nội dung, phương pháp phương tiện giáo dục để tiến hành giáo dục ở mọi nơi, mọi lúc tạo ra sức mạnh tổng hợp trong quá trình giáo dục nhằm đạt được mục đích giáo dục đề ra. - Cơ sở: + Bản chất con người là tổng hoà các mối quan hệ xã hội; + Tâm lý trẻ thơ chịu ảnh hưởng lớn của vai trò giáo dục gia đình, đặc biệt là giai đoạn 0 đến 5 tuổi. (Những gì hình thành cho trẻ trước 5 tuổi chiếm 95% kết quả của quá trình giáo dục sau này. – Xukhômlinxki) + Nguyên lý giáo dục của Đảng, Nhà nước; + Quan điểm chỉ đạo của Đảng, Nhà nước về giáo dục: giáo dục đào tạo là sự nghiệp của toàn Đảng, của Nhà nước và của toàn dân. - Biện pháp: + Giáo viên đóng vai trò chủ đạo trong việc kết hợp với các lực lượng giáo dục; + Có quy định rõ ràng về quy chế giữa các lực lượng giáo dục; + Phát huy vai trò hội phụ huynh học sinh để phối hợp giáo dục, đoàn thể trong giáo dục học sinh: Đoàn thanh niên, Đội thiếu niên, Hội sinh viên, Đảng Cộng sản Việt Nam. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 39 4.3 Phương pháp giáo dục 4.3.1. Định nghĩa - Phương pháp là cách thức, con đường để đạt tới mục đích giáo dục. - Phương pháp giáo dục là tổng hợp những biện pháp tác động có hệ thống đối với người được giáo dục nhằm hình thành ở họ những phẩm chất nhất định. 4.3.2 Hệ thống phương pháp giáo dục Căn cứ vào các khâu và mục đích giáo dục, người ta chia thành 3 nhóm phương pháp: + Nhóm phương pháp hình thành ý thức cá nhân: thuyết phục, phê bình và tự phê bình, tranh luận, nêu gương, kể chuyện + Nhóm phương pháp hình thành hành vi đạo đức: đòi hỏi sư phạm, luyện tập, giao việc, tạo tình huống sư phạm, tạo dư luận tập thể, tổ chức trò chơi + Nhóm phương pháp kích thích và điều chỉnh hành vi: thi đua, khen thưởng, trách phạt. 4.3.2.1 Nhóm phương pháp hình thành ý thức cá nhân - Phương pháp thuyết phục Nội dung: Là phương pháp dùng lời thông qua trao đổi, nói chuyện để tác động đến tâm tư, tình cảm người được giáo dục. Hình thức: trò chuyện, chuyên đề, báo cáo Vai trò: giúp đối tượng giáo dục lĩnh hội một cách tự giác các chuẩn mực xã hội nhằm hình thành niềm tin, hành vi và thói quen phù hợp với các chuẩn mực xã hội. Yêu cầu: + Đảm bảo tính chính trị, tư tưởng và đạo đức; + Gần gũi với kinh nghiệm người được giáo dục; + Chuẩn bị kỹ trước khi nói, đặt vấn đề, đàm thoại; + Dẫn dắt vấn đề phải khéo léo, nhẹ nhàng, cuốn hút; + Có tổng kết và rút ra kết luận sư phạm, giúp đối tượng giáo dục liên hệ bản thân; + Nhà giáo dục phải gương mẫu. - Phương pháp phê bình và tự phê bình Nội dung: Là phương pháp dùng lời nhận xét và tự phán xét tác động đến đối tượng giáo dục để họ nhận ra khuyết điểm và biết cách sửa chữa. Yêu cầu: + Chú ý đến đặc điểm khí chất, thời điểm; TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 40 + Tránh gay gắt làm cho người được giáo dục ức chế khiến họ khó chấp nhận hay không tiếp thu. - Phương pháp tranh luận (hội thảo) - Nội dung: Hình thành cho người được giáo dục những phán đoán, đánh giá và niềm tin dựa trên sự trao đổi ý kiến, quan niệm giữa những người được giáo dục, có sự định hướng của nhà giáo dục. Vai trò: giúp đối tượng giáo dục lĩnh hội kiến thức về chuẩn mực xã hội, đánh giá những sự kiện hiện tượng liên quan hành vi đạo đức. Yêu cầu: + Chọn những đề tài có ý nghĩa thiết thực mang tính giáo dục; + Chuẩn bị kỹ lưỡng cho cuộc tranh luận (chủ đề, nội dung, kiến thức, phương tiện, địa điểm) + Tổ chức bằng những hình thức phong phú đa dạng (hái hoa dân chủ, bốc thăm, tình huống) + Giáo viên giữ vai trò người tổ chức, điều khiển, hướng dẫn, chỉ tham gia vào khi cần thiết; + Đưa ra những kết luận về những điều đã tranh luận, đối chiếu với những quy tắc, tiêu chuẩn, nguyên tắc đã được thừa nhận. - Phương pháp nêu gương Nội dung: Là phương pháp nhà giáo dục dùng những tấm gương sáng của cá nhân, tập thể giúp đối tượng giáo dục học tập và làm theo những điều tốt. Bên cạnh đó nhà giáo dục cũng có thể sử dụng những gương xấu, gương phản diện để giúp đối tượng giáo dục phân tích, đánh giá và tránh những hành vi tương tự. Vai trò: Giúp đối tượng giáo dục hình thành niềm tin về chuẩn mực xã hội, mong muốn có hành vi phù hợp và phát triển năng lực phê phán, năng lực đánh giá hành vi người khác. Yêu cầu: + Căn cứ vào mục đích giáo dục, đối tượng chọn những tấm gương sáng hoặc tấm gương phản diện để nêu gương, chủ yếu sử dụng tấm gương sáng, nên chọn những tấm gương gần gũi với cuộc sống; + Học tập và làm theo người tốt, việc tốt một cách sáng tạo, độc lập, tránh máy móc, thụ động; + Tránh xu hướng thái quá, thích nổi tiếng, bắt chước những việc xấu những hành động phiêu lưu mạo hiểm; + Bản thân nhà giáo dục phải là tấm gương sáng để học sinh học tập và noi theo. 4.3.2.2. Nhóm phương pháp hình thành hành vi đạo đức - Phương pháp đòi hỏi sư phạm TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT HƯNG YÊN KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT 41 Nội dung: Là phương pháp nhà giáo dục đề ra các yêu cầu về mặt giáo dục đối với người được giáo dục để hình thành những phẩm chất đạo đức cần thiết. Có đòi hỏi trực tiếp: Các yêu cầu đặ