Dạy học tích hợp, liên môn và phát triển chương trình dạy học

HNUE JOURNAL OF SCIENCE DOI: 10.18173/2354-1075.2017-0147 Educational Sci., 2017, Vol. 62, Iss. 9, pp. 20-26 This paper is available online at DẠY HỌC TÍCH HỢP, LIÊN MÔN VÀ PHÁT TRIỂN CHƯƠNG TRÌNH DẠY HỌC Nguyễn Văn Cường Đại học Potsdam, Cộng hòa Liên bang Đức Tóm tắt. Có nhiều mô hình cũng như hình thức khác nhau trong việc phát triển chương trình và tổ chức dạy học tích hợp. Bài báo này dựa trên cơ sở phân tích và sử dụng kinh nghiệm quốc tế trong lí luận và thực tiễn về dạy học tích hợp, xác định khái niệm dạy học tích hợp trong mối quan hệ với khái niệm dạy học liên môn, cũng như đưa ra các mô hình và hình thức dạy học tích hợp làm cơ sở cho việc phát triển chương trình và tổ chức dạy học tích hợp. Để minh họa cho các mô hình lí thuyết, bài báo cũng phân tích các ví dụ minh họa từ các chương trình dạy học tích hợp hiện đại ở CHLB Đức. Từ khóa: Chương trình dạy học, dạy học tích hợp, dạy học liên môn, phát triển chương trình. 1. Mở đầu Giáo dục có nhiệm vụ trang bị cho học sinh những năng lực để có thể giải quyết các tình huống luôn mang tính phức hợp của cuộc sống. Trong khi đó nhà trường vẫn chủ yếu trang bị cho học sinh tri thức hệ thống của các khoa học chuyên ngành, ít có liên hệ giữa nội dung các môn học cũng như ít gắn với các tình huống của cuộc sống. Mặt khác trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học thì các nghiên cứu mang tính liên ngành cũng ngày càng trở nên cần thiết và phổ biến. Nhằm khắc phục vấn đề nêu trên, ngày nay dạy học tích hợp, liên môn được đặc biệt quan tâm và được đưa vào thực hiện trong nhiều chương trình giáo dục phổ thông trong phạm vi quốc tế. Có nhiều công trình nghiên cứu về dạy học tích hợp, dạy học liên môn nhưng không có sự thống nhất về khái niệm cũng như những hình thức tích hợp trong việc phát triển chương trình và tổ chức thực hiện dạy học tích hợp, liên môn [1-3, 6, 7, 9]. Việc xác định các cơ sở lí luận cho việc phát chương trình và tổ chức thực hiện dạy học tích hợp, liên môn có ý nghĩa quan trọng trong cải cách giáo dục theo định hướng phát triển năng lực của người học. 2. Nội dung nghiên cứu 2.1. Khoa học chuyên ngành và khoa học liên ngành, khoa học tích hợp Nghiên cứu khoa học được đặc trưng bởi quá trình phân công lao động mà hệ quả của nó là sự phát triển của các khoa học chuyên ngành (special science). Khoa học chuyên ngành là các lĩnh Ngày nhận bài: 1/5/2017. Ngày nhận đăng: 12/8/2017 Liên hệ: Nguyễn Văn Cường, e-mail: vancuong@uni-potsdam.de 20 Dạy học tích hợp, liên môn và phát triển chương trình dạy học vực nghiên cứu độc lập, có đối tượng và phương pháp riêng, độc lập với các ngành khoa học khác. Tuy nhiên thực tiễn mà các khoa học phản ánh thì luôn mang tính phức hợp, nhiều vấn đề nghiên cứu vượt ra ngoài giới hạn một khoa học chuyên ngành. Xu hướng phát triển khoa học ngày nay là: một mặt các khoa học ngày càng chuyên sâu, mặt khác ngày càng có nhiều lĩnh vực nghiên cứu khoa học không còn giới hạn trong một khoa học chuyên ngành truyền thống mà có sự phối hợp của nhiều chuyên ngành khác nhau, hình thành các khoa học liên ngành (Interdisciplinary Science) hay còn gọi là các khoa học tích hợp (integration Science). Như vậy khoa học liên ngành hay khoa học tích hợp là những lĩnh vực nghiên cứu khoa học có sự tham gia của nhiều chuyên ngành khác nhau. Khái niệm khoa học liên ngành và khoa học tích hợp về bản chất là những khái niệm đồng nghĩa. Trong các khoa học liên ngành hay khoa học tích hợp có sự tham gia của nhiều khoa học chuyên ngành, nhưng có những nguyên tắc làm việc khác nhau, thể hiện các mức độ liên kết khác nhau [3]. Sau đây là các nguyên tắc hay các phương thức làm việc trong khoa học theo mức độ liên kết tăng dần của các môn khoa học chuyên ngành [5]: • Nội ngành (Intradisciplinary): Quá trình làm việc diễn ra trong nội bộ chuyên ngành, xử lí các đối tượng nghiên cứu chuyên ngành, không có mối liên hệ với các chuyên ngành khác. • Đa ngành (Multidisciplinary): Nhiều chuyên ngành đồng thời xử lí một câu hỏi khoa học hay một đối tượng nghiên cứu một cách độc lập, giữa các chuyên ngành không có sự trao đổi đáng kể về phương pháp, thuật ngữ hay khái niệm. • Chéo ngành (Crossdisciplinary): Trong quá trình làm việc của một chuyên ngành có sự chú ý đến phương pháp của các chuyên ngành liên quan. • Liên ngành (Interdisciplinary): Sử dụng kết hợp phương pháp tiếp cận, phương thức tư duy hay phương pháp làm việc của nhiều chuyên ngành khác nhau để xử lí đối tượng nghiên cứu. Sự khác nhau cơ bản đối với nguyên tắc đa ngành là ở đây có sự trao đổi về phương pháp làm việc giữa các chuyên ngành khác nhau. • Xuyên ngành (Transdisciplinary): Nghiên cứu xuyên ngành không xuất phát từ các khoa học chuyên ngành riêng biệt, mà tạo ra các phương pháp tiếp cận vượt ra ngoài giới hạn của các chuyên ngành riêng biệt. Các nguyên tắc làm việc trong khoa học tích hợp đã được sử dụng cho việc phát triển chương trình và tổ chức thực hiện dạy học tích hợp, liên môn [7, 9]. Tuy nhiên dạy học tích hợp, liên môn trước hết là một quá trình dạy học, không phải bản thân quá trình liên kết làm việc của các chuyên gia trong các ngành khoa học khác nhau trong khoa học tích hợp. Vì vậy cần xây dựng các cơ sở cho việc phát triển chương trình và tổ chức dạy học tích hợp dưới góc độ của lí luận dạy học, trong đó có việc xác định khái niệm và các hình thức dạy học tích hợp. 2.2. Khái niệm dạy học tích hợp, liên môn Thuật ngữ tích hợp có nguồn gốc từ tiếng La tinh “integrave” (tái tạo, bổ sung). Theo từ điển bách khoa toàn thư Bertelsmann: tích hợp (Integration) là “sự tạo ra hay tái tạo cái toàn vẹn, sự hợp nhất, sự sắp xếp một bộ phận vào cái toàn vẹn [4; 295]. Xuất phát từ các thuật ngữ khoa học tích hợp hay khoa học liên ngành, trong lĩnh vực dạy học và phát triển chương trình dạy học người ta cũng sử dụng các thuật ngữ dạy học tích hợp (integrated teaching and learning), hay dạy học liên môn (Interdisciplinary teaching and learning). Không có sự phân biệt rõ ràng giữa hai khái niệm dạy học tích hợp và dạy học liên môn. Theo nghĩa rộng nhất của cả hai khái niệm này thì chúng là những khái niệm đồng nghĩa. Tuy nhiên do 21 Nguyễn Văn Cường cách tiếp cận khác nhau, ngày nay có rất nhiều thuật ngữ về dạy học tích hợp, liên môn được sử dụng và không có sự thống nhất, thậm chí trái ngược nhau. Khi coi dạy học tích hợp là khái niệm chung thì dạy học liên môn được coi là một hình thức của dạy học tích hợp và ngược lại, khi coi dạy học liên môn là khái niệm chung thì dạy học tích hợp được hiểu là một hình thức của dạy học liên môn. Dạy học tích hợp hay dạy học liên môn được xem như một nguyên tắc, quan điểm hay hình thức tổ chức dạy học. Do không có sự phân biệt rõ ràng nên trong thực tiễn cũng thường sử dụng khái niệm kép: “dạy học tích hợp, liên môn”, “dạy học tích hợp và liên môn” hay “dạy học tích hợp liên môn” [9]. Theo Peterßen: “Dạy học liên môn là một nguyên tắc tổ chức dạy học, theo đó việc dạy học được thay đổi giữa dạy học theo các môn học và dạy học hoàn toàn không theo môn học. Dạy học liên môn phá bỏ dạy học chuyên môn ở một số thời điểm nhất định nhằm gìn giữ những ưu điểm và khắc phục những nhược điểm của môn học chuyên môn. Đó là dạy học tích hợp theo các chủ đề, có sự tham gia bình đẳng của nhiều môn học” [6; 79]. Trong khuôn khổ bài báo này, dạy học tích hợp được sử dụng làm khái niệm chung và được hiểu như một quan điểm dạy học. Dạy học tích hợp là một quan điểm dạy học, trong đó nội dung dạy học có sự liên kết giữa các lĩnh vực khoa học hoặc các môn học khác nhau, gắn với những chủ đề thực tiễn, mang tính phức hợp. Dạy học tích hợp nhằm phát triển năng lực vận dụng các kiến thức từ những lĩnh vực khoa học, môn học khác nhau trong mối liên kết để giải quyết các tình huống phức hợp của thực tiễn. Nội dung dạy học tích hợp đòi hỏi các phương pháp dạy học phức hợp Đặc điểm cơ bản của dạy học tích hợp là: • Nội dung dạy học vượt ra ngoài khuôn khổ một môn học chuyên môn, mang tính phức hợp, có sự liên kết giữa các kiến thức từ các lĩnh vực khoa học, môn học khác nhau. • Gắn với các tình huống thực tiễn • Đối tượng nghiên cứu được xem xét với những phương diện, cách tiếp cận khác nhau 2.3. Các mô hình và hình thức dạy học tích hợp Trong các tài liệu lí luận dạy học hiện nay, có rất nhiều mô hình hay hình thức dạy học tích hợp được đưa ra, tuy nhiên không có những cách phân loại thống nhất. Sau đây trình bày sự phân loại dạy học tích hợp dựa trên các mô hình tích hợp nội dung, các hình thức tổ chức dạy học và hình thức hợp tác của giáo viên trong dạy học tích hợp. 2.3.1. Các mô hình tích hợp nội dung dạy học Dựa trên các nguyên tắc làm việc của khoa học liên ngành, có thể xây dựng các mô hình tích hợp nội dung trong dạy học tích hợp: • Tích hợp nội môn: Tích hợp các nội dung thuộc các phần khác nhau của một môn học trong một chủ đề, bao gồm cả kết hợp lí thuyết và thực hành. • Liên hệ mở rộng môn học: Kiến thức của môn học chuyên môn là trung tâm của chủ đề. Từ đó có sự liên hệ với các môn học khác cũng như với thực tiễn nhằm mở rộng kiến thức môn học chuyên môn. • Tích hợp đa môn: Một chủ đề chung có thể được khảo sát ở nhiều môn học khác nhau. Mỗi môn học độc lập khảo sát theo các tiếp cận chuyên môn riêng. • Tích hợp liên môn: Một chủ đề liên môn là chủ đề mà với kiến thức và phương pháp của một môn học thì không thể hoặc chỉ khảo sát được một phương diện. Ở đây đòi hỏi sự phối hợp 22 Dạy học tích hợp, liên môn và phát triển chương trình dạy học nội dung và phương pháp tiếp cận của các môn học khác nhau. • Tích hợp xuyên môn: Một chủ đề xuyên môn đòi hỏi phương pháp tiếp cận vượt ra ngoài giới hạn của các chuyên ngành riêng biệt. 2.3.2. Các hình thức tổ chức dạy học tích hợp Với các mô hình tích hợp nội dung khác nhau có thể có các hình thức tổ chức dạy học tích hợp khác nhau. Có thể phân loại các hình thức dạy học tích hợp như sau: • Dạy học tích hợp trong nội bộ môn học: chủ đề tích hợp nội môn, liên hệ mở rộng, lồng ghép các chủ đề chung, không có thỏa thuận giữa các môn học. • Dạy học chủ đề liên môn có sự thỏa thuận giữa các môn học: - Thỏa thuận về trình tự thời gian để nghiên cứu chủ đề - Thỏa thuận về nội dung - Dạy song song hay gần nhau về thời gian. • Dạy học chủ đề liên môn theo hình thức gộp giờ các môn, cùng thực hiện chủ đề. • Dạy học không theo môn học, ví dụ các dự án ngoài môn học. • Dạy học các môn học tích hợp. 2.3.3. Các hình thức hợp tác của giáo viên Dạy học tích hợp đòi hỏi sự cộng tác làm việc của giáo viên các môn học khác nhau. Tương ứng với các hình thức tổ chức dạy học tích hợp khác nhau có thế có các hình thức hợp tác của giáo viên như sau: • Giáo viên các môn học tự thực hiện các chủ đề tích hợp trong nội bộ môn học, không có sự phối hợp với giáo viên môn học khác • Giáo viên các môn học khác nhau thỏa thuận về nội dung, phương pháp, thời gian thực hiện chủ đề liên môn, việc thực hiện được tiến hành trong từng chuyên môn. •Giáo viên các môn học cùng chuẩn bị chủ đề, dự án liên môn và cùng triển khai thực hiện. Việc phân loại các mô hình hay hình thức dạy học tích hợp trên đây chỉ mang tính tương đối. Các mô hình, hình thức dạy học tích hợp có mối quan hệ và không phải luôn luôn có thể phân biệt với nhau một cách rõ ràng. Trong việc vận dụng cần linh hoạt tùy theo mục tiêu, nội dung chủ đề và điều kiện dạy học cụ thể. 2.4. Phát triển chương trình dạy học tích hợp Dạy học tích hợp cần có chương trình dạy học phù hợp. Chương trình dạy học tích hợp (integrated curiculum) là chương trình dạy học hỗ trợ việc thực hiện các quá trình dạy học tích hợp nhằm mục tiêu phát triển năng lực. Sau đây là một số hình thức trong việc phát triển các chương trình dạy học nhằm thực hiện dạy học tích hợp, liên môn. 2.4.1. Các chủ đề chung Các chủ đề chung có nhiệm vụ hình thành các năng lực chung cần cho mọi lĩnh vực cũng như năng lực giải quyết các vấn đề then chốt chung của cuộc sống hiện đại. Các chủ đề này được xây dựng độc lập với các môn học nhưng không được giảng dạy như một môn học độc lập. Các vấn đề chung không thể giải quyết trong một môn học mà cần được giải quyết với sự tham gia của nhiều môn học khác nhau. Vì vậy các chủ đề chung được giảng dạy tích hợp, lồng ghép trong 23 Nguyễn Văn Cường nhiều môn học khác nhau theo các cách tiếp cận riêng theo mô hình tích hợp đa môn, liên môn hay các dự án. Ví dụ chương trình dạy học khung mới từ lớp 1 đến lớp 10 của hai bang Berlin và Brandenburg của Đức đưa ra 13 chủ đề chung sau đây: Định hướng nghề nghiệp và định hướng đại học; Giáo dục chấp nhận sự đa dạng; Giáo dục dân chủ; Giáo dục về châu Âu trong trường học; Hỗ trợ sức khỏe; Phòng chống bạo lực; Bình đẳng giới; Giáo dục đa văn hóa; Giáo dục văn hóa; Giáo dục giao thông; Phát triển bền vững/ học tập trong mối quan hệ toàn cầu; Giáo dục tình dục/giáo dục về tự quyết tình dục; Giáo dục tiêu dung [8]. 2.4.2. Môn học chuyên môn Các môn học chuyên môn có nhiệm vụ cơ bản là hình thành các năng lực đặc thù chuyên môn. Việc xây dựng chương trình các môn học cần dựa trên mô hình năng lực của môn học và các mạch kiến thức chuyên môn chủ đạo (Basic concept). Từ đó xác định các khối chủ đề và các chủ đề của môn học. Chương trình môn học chuyên môn không phải chương trình môn học tích hợp. Tuy nhiên trong các môn học chuyên môn có thể thực hiện dạy học tích hợp thông qua các chủ đề tích hợp nội môn, đa môn hay liên môn. Các môn học chuyên môn bên cạnh nhiệm vụ hình thành năng lực chuyên môn cần góp phần hình thành các năng lực chung và thực hiện các chủ đề chung phù hợp với chuyên môn. Tuy nhiên các môn học chuyên môn có hạn chế trong việc thực hiện dạy học tích hợp, liên môn và phát triển năng lực giải quyết các vấn đề phức hợp. 2.4.3. Môn học tích hợp Môn học tích hợp là môn học trong đó nội dung dạy học có sự liên kết kiến thức của hai hay nhiều môn khoa học khác nhau, được sắp xếp theo các chủ đề phức hợp gắn với thực tiễn. Các môn học tích hợp có nhiều lợi thế trong việc phát triển năng lực, khả năng vận dụng kiến thức liên môn nhằm giải quyết các tình huống thực tiễn phức hợp. Việc xây dựng chương trình các môn học tích hợp cũng cần dựa trên mô hình năng lực của môn học, từ đó xác định các khối chủ đề và các chủ đề tích hợp. Việc thực hiện các chủ đề của môn học tích hợp cần theo tiếp cận liên môn để giải quyết một vấn đề phức hợp, không phải là phải là phép cộng thuần túy các kiến thức của các môn học liên quan. Ví dụ trong chương trình khung mới của Berlin và Brandenburg có hai môn học tích hợp mới là môn “Các khoa học tự nhiên” và môn “Các khoa học xã hội” dành cho khối lớp 5 và 6. Mô hình năng lực các khoa học tự nhiên bao gồm: làm việc với tri thức chuyên môn; khám phá tri thức; giao tiếp; đánh giá. Các chủ đề nội dung bao gồm: Từ các giác quan đến đo lường; Vật liệu hàng ngày; Mặt trời và nguồn năng lượng; Thế giới vĩ mô và vi mô; Thực vật, động vật, Môi trường sống; Cơ thể và sức khỏe; Giới tính; Kĩ thuật [8]. Các môn học tích hợp là sự bổ sung cho các môn học chuyên môn, mức độ tích hơp cao. Tuy nhiên có những khó khăn và giới hạn trong việc phát triển chương trình và thực hiện các môn học tích hợp như không có một khoa học tham chiếu tương ứng, vấn đề đào tạo và bồi dưỡng giáo viên, cũng như có sự hạn chế trong việc tiếp thu tri thức chuyên môn một cách hệ thống. 2.4.4. Chương trình phối hợp các môn học Chương trình phối hợp (kết hợp) các môn học là mô hình trung gian giữa môn học độc lập và môn học tích hợp. Các môn học phối hợp trước hết vẫn là các môn học riêng biệt, với hệ thống tri thức theo chuyên ngành. Tuy nhiên bên cạnh hệ thống các chủ đề theo chuyên ngành, trong chương trình các môn học này có một số chủ đề chung cho các môn đó. Các chủ đề này được thực hiện riêng trong từng môn theo tiếp cận chuyên môn nhưng có sự thỏa thuận giữa các môn về nội 24 Dạy học tích hợp, liên môn và phát triển chương trình dạy học dung, cách thức và thời gian thực hiện các chủ đề chung này. Ví dụ trong chương trình khung mới của Berln và Brandenburg, các môn học Lịch sử, Địa lí và Giáo dục chính trị từ lớp 7 đến lớp 10 được xây dựng theo mô hình phối hợp. Trong 8 khối chủ đề bắt buộc cho mỗi môn thì có 4 khối chủ đề chuyên môn và 4 chủ đề liên môn sau đây [8]: • Lớp 7: Nghèo và giàu • Lớp 8: Nhập cư và dân số • Lớp 9: Xung đột và giải quyết xung đột • Lớp 10: Châu Âu trong thế giới Các khối chủ đề liên môn này được giảng dạy song song trong các môn và theo cách tiếp cận riêng của từng môn. Ưu điểm của mô hình này là học sinh vừa học các tri thức hệ thống theo chuyên môn vừa được học một số chủ đề liên môn theo các tiếp cận của các môn học khác nhau. Tuy nhiên mức độ tích hợp thấp hơn ở môn học tích hợp. 2.4.5. Các chuyên đề học tập Chuyên đề học tập nhằm mục tiêu mở rộng hoặc làm sâu sắc kiến thức của một môn học hoặc cung cấp và vận dụng kiến thức tích hợp các môn học hoặc lĩnh vực kiến thức khác nhau. Các chuyên đề dạy học tích hợp là một hình thức của chương trình dạy học tích hợp bên cạnh hệ thống các môn học. 3. Kết luận Dạy học tích hợp nhằm mục tiêu phát triển năng lực vận dụng các kiến thức từ những lĩnh vực chuyên môn khác nhau vào việc giải quyết các vấn đề thực tiễn phức hợp. Có nhiều mô hình, hình thức khác nhau trong việc phát triển chương trình và tổ chức dạy học tích hợp. Các hình thức cơ bản của chương trình dạy học là các chủ đề chung, các môn học chuyên môn độc lập, các môn học phối hợp, các môn học tích hợp. Trong đó mỗi hình thức có những nhiệm vụ, ưu nhược điểm khác nhau trong việc thực hiện mục tiêu dạy học nói chung và mục tiêu dạy học tích hợp nói riêng. Việc xây dựng chương trình dạy học cần phối hợp các hình thức một cách phù hợp với mục tiêu dạy học và đặc điểm của mỗi cấp học khác nhau và điều kiện thực hiện. Trên cơ sở chương trình khung, các trường phổ thông cụ thể hóa trong chương trình dạy học nội bộ của nhà trường, trong đó bao gồm các nội dung, phương án dạy học tích hợp. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Brinkmo¨ller-Becker, H., 2000. Fa¨cheru¨bergreifender Unterricht in der Sekundarstufe II. Berlin: Cornelsen. [2] Deichmann, Carl, 2001. Fa¨cheru¨bergreifender Unterricht in der politischen Bildung. Schwalbach: Wochenschau-Verlag. [3] Dressel, Gert, Wilhelm Berger, Katharina Heimerl and Verena. Winiwarter, 2014. Interdisziplina¨r und transdisziplina¨r forschen: Praktiken und Methoden. Bielefeld: Transcript. [4] Gudemann, Wolf-Eckhard, 1991. Bertelsmann-Universal-Lexikon. Gu¨tersloh: Bertelsmann Lexikon-Verl. [5] Jungert, Michael, Elsa Romfeld, Thomas Sukopp and Uwe Voigt, 2010. Interdisziplinarita¨t. Theorie, Praxis, Probleme. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. [6] Peterßen, Wilhelm H., 2000. Fa¨cherverbindender Unterricht. Begriff, Konzept, Planung, Beispiele. Mu¨nchen: Oldenbourg. 25 Nguyễn Văn Cường [7] Phạm Xuân Quế, 2016. Xác định các năng lực được phát triển trong dạy học tích hợp - Một trong các cơ sở xây dựng chương trình môn khoa học tự nhiên. Tạp chí Khoa học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, 61(8), tr. 23-29. [8] SenBWF, MBJS., 2015. Rahmenlehrplan fu¨r die Jahrgangsstufen 1 - 10 der Berliner und Brandenburger Schulen. Berlin, Potsdam: Salzland Druck GmbH & Co. KG. [9] Đỗ Hương Trà, 2015. Từ dạy học tích hợp liên môn đến đào tạo giáo viên dạy tích hợp liên môn trong các trường sư phạm và một số giải pháp. Tạp chí Khoa học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, 60(6), tr. 21-30. ABSTRACT Interdisciplinary teaching and curriculum development Nguyen Van Cuong University of Potsdam, Germany There are variety of approaches and models in integrated curriculum development and integrated teaching practice. This article, based on the review and analysis of the international experiences in integrated teaching theory and practice, will identify the definition of integration in the relationship with the definition of inter-subject teaching, and propose the models and forms of integrated teaching as a foundation for integrated curriculum development and integrated teaching implementation. To illustrate the theoretical models, the article will analyze some examples of modern integrated curriculum in Germany. Keywords: Curriculum, integrated teaching, interdisciplinary teaching, curriculum development. 26