Dấu ấn biển trong tục thờ cúng của người Chăm - Bùi Thị Thùy

44♦TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØØ NHAÂN VAÊN Múã àêìu Ngûúâi Chùm laâ möåt dên töåc sinh söëng lêu àúâi trïn laänh thöí Viïåt Nam ngaây nay. Ngûúâi Chùm cû truá trïn möåt àõa baân khaá röång, phêìn lúán laâ daãi àêët nùçm doåc theo caác tónh ven biïín miïìn Trung traãi daâi tûâ Bònh Trõ Thiïn àïën cûåc nam Trung böå (Ninh Thuêån - Bònh Thuêån ngaây nay). Nhûäng vuâng àêët naây àïìu àûúåc bao boåc búãi biïín vaâ nuái, vò thïë ngay tûâ khi múái àùåt chên àïën núi àêy, hoå àaä coá nhûäng gùæn boá mêåt thiïët vúái biïín. Do nguyïn nhên lõch sûã, sau thïë kyã XVII, ngûúâi Chùm coân hònh thaânh núi cû truá úã An Giang, Têy Ninh vaâ caác tónh thaânh phöë khaác úã Nam böå. Qua möåt söë khaão cûáu àaä xaác àõnh àûúåc nguöìn göëc, àõa baân cû truá cuãa cû dên Chùm vaâ àùåc DÊËU ÊËN BIÏÍN TRONG TUÅC THÚÂ CUÁNG CUÃA NGÛÚÂI CHÙM. Buâi Thõ Thuây* TOÁM TÙÆT Ài tòm dêëu êën biïín trong tuåc thúâ cuáng cuãa ngûúâi Chùm, mùåc duâ hiïån nay phêìn lúán hoå khöng coân nhiïìu möëi quan hïå vúái biïín nhû trûúác, seä giuáp chuáng ta hiïíu thïm vïì vùn hoáa Chùm vaâ ngûúâi Chùm trong ûáng xûã vúái biïín. Baâi viïët khaão saát vaâ phên tñch möåt söë tñn ngûúäng, phong tuåc cuãa ngûúâi Chùm nhòn trong quan hïå vùn hoáa ûáng xûã vúái biïín nhû tuåc thúâ thêìn Soáng, thêìn Biïín, thúâ Nûä thêìn, phong tuåc tang ma,... Trong quaá trònh khaão saát thûåc tïë, taác giaã baâi viïët àaä trao àöíi vúái trñ thûác Chùm cuäng nhû vêån duång caác lyá thuyïët Vùn hoáa hoåc, tòm hiïíu lõch sûã àïí coá thïí triïín khai baâi viïët. Qua nghiïn cûáu caác tñn ngûúäng, phong tuåc cuãa ngûúâi Chùm úã Ninh Thuêån, bûúác àêìu taác giaã àaä nïu àûúåc yá nghôa vaâ àùåc àiïím cuãa Biïín trong vùn hoáa Chùm. Àïì taâi àûúåc nghiïn cûáu vúái phûúng phaáp hïå thöëng xuyïn vùn hoáa, quaá trònh khaão saát thûåc tïë, trao àöíi vúái trñ thûác Chùm cuäng nhû vêån duång caác lyá thuyïët vùn hoáa hoåc, tòm hiïíu lõch sûã àïí coá thïí triïín khai baâi viïët. * HVCH., Khoa Vùn hoáa hoåc, Khoáa 11, Trûúâng ÀHKHXH&NV-ÀHQG TP.HCM. KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO KHOA HOÏC♦45 biïåt vúái hoå biïín coá möåt vai troâ quan troång trong àúâi söëng. Biïín àaä töìn taåi trong têm thûác ngûúâi Chùm vaâ chi phöëi phong tuåc têåp quaán cuãa dên töåc naây, trúã thaânh sûå linh thiïng hoáa caác hònh tûúång cuãa biïín vúái àúâi söëng têm linh phong phuá cuãa hoå tûâ ngaân xûa vêîn coân truyïìn laåi cho túái têån ngaây nay. Trong caác dõp lïî Kate, àöìng baâo Chùm lïn thaáp àïí cêìu xin nhûäng àiïìu töët laânh cho mònh vaâ ngûúâi thên, nöåi dung quan troång nhêët trûúác khi diïîn ra caác nghi lïî laâ phaãi múâi öng baâ, caác võ thêìn linh vaâ trong àoá khöng thïí thiïëu àûúåc thêìn biïín Nam Haãi (hoáa thên cuãa thêìn caá Voi trûúác kia). Àêy cuäng laâ lyá do maâ ngûúâi viïët muöën thûã ài tòm hiïíu dêëu êën biïín trong tuåc thúâ cuáng cuãa ngûúâi Chùm mùåc duâ hiïån nay phêìn lúán hoå khöng coân nhiïìu möëi quan hïå vúái biïín nhû trûúác. Qua àêy, giuáp chuáng ta hiïíu thïm vïì vùn hoáa Chùm vaâ ngûúâi Chùm trong ûáng xûã vúái biïín. Àïì taâi àûúåc nghiïn cûáu vúái phûúng phaáp hïå thöëng xuyïn vùn hoáa, quaá trònh khaão saát thûåc tïë, trao àöíi vúái trñ thûác Chùm cuäng nhû vêån duång caác lyá thuyïët vùn hoáa hoåc, tòm hiïíu lõch sûã àïí coá thïí triïín khai baâi viïët. 1. Tuåc thúâ thêìn Soáng, thêìn Biïín Dêëu êën biïín coá thïí noái laâ àûúåc thïí hiïån roä nhêët trong tuåc thúâ cuáng gùæn liïìn vúái nghïì biïín, àoá laâ cuáng thêìn biïín. Nhiïìu ngûúâi Viïåt úã vuâng thúâ caá Voi hiïån nay àïìu cho rùçng tñn ngûúäng thúâ cuáng caá Voi laâ tñn ngûúäng truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Chùm. Baãn thên tuåc thúâ caá Voi coân cho thêëy nhêån thûác cuãa con ngûúâi trong nhûäng buöíi àêìu sú khai vïì biïín. Xeát theo tiïën trònh vùn hoáa coáë möåt söë yïëu töë taác àöång àïën viïåc thúâ cuáng caá Voi, rêët coá thïí àoá laâ quaá trònh giao lûu tiïëp biïën vùn hoáa khi cû dên naây tiïëp nhêån nhûäng aãnh hûúãng tûâ vùn hoáa ÊËn Àöå nhêët laâ Hinàu giaáo. Trong thêìn thoaåi ÊËn Àöå coá hònh aãnh con caá thêìn àûúåc töí tiïn (Mannu) nuöi nêëng, con caá thêìn êëy khi àïën àêët Chùm àaä àûúåc Chùm hoáa biïën thaânh thêìn soáng Poriyak tûác laâ caá Voi. Tûâ möåt cêu chuyïån tiïëp nhêån àûúåc vïì hònh aãnh con caá thêìn, ngûúâi Chùm àaä laâm cho noá trúã thaânh võ thêìn biïín cuãa cû dên mònh, tiïëp nhêån coá sûå biïën àöíi phuâ húåp vúái möi trûúâng vaâ àúâi söëng cuãa hoå. Trong quaá trònh di cû, ngûúâi Chùm vûâa àoán nhêån nhûäng yïëu töë vùn hoáa tûâ bïn ngoaâi, àöìng thúâi trong quaá trònh sinh söëng úã nhûäng daãi àêët ven biïín miïìn Trung cuäng nhû phaãi traãi qua möåt sûå tiïëp xuác vúái thiïn nhiïn rêët lúán khi lïnh àïnh trïn biïín, gùæn liïìn àúâi söëng cuãa cû dên mònh vúái biïín nïn thúâ cuáng thêìn biïín àaä trúã thaânh phong tuåc cuãa ngûúâi Chùm tûâ lêu. Coá möåt truyïìn thuyïët Pö Riyak coân lûu laåi trong vùn baãn Chùm maâ caác nhaâ nghiïn cûáu àaä dõch thuêåt vaâ cöng böë nhû sau: "Pö Riyak (thêìn Soáng hay vua Àaåi Dûúng) laâ möåt trong nhûäng truyïìn thuyïët rêët phöí biïën trong vùn chûúng tñn ngûúäng cuãa ngûúâi Chùm. Võ thêìn naây luön hiïån diïån trong lïî tuåc Chùm (Katï, Puis, Payak, Rija). Ngoaâi cêu chuyïån truyïìn khêíu naây, Pö Riyak cuäng laâ nhên vêåt rêët quen thuöåc trong nhiïìu taác phêím nhû: Ariya Pö Riyak hay caác baâi phuáng ca (Kadha Adaoh) trong caác lïî tuåc Chùm. Möåt söë saách cöí Chùm do P. Mus ghi laåi, Pö Riyak tïn thêåt laâ Ja Aih Wa, sinh ngaây thûá ba, möìng 4, thaáng 4, nùm Tyá [ Theo P. Mus trong Etudes Indiennes et Indochinoises, Deux leágendes chames (BEFEO XXXI, Hanoi, 1931, 39-101]. Theo taác phêím Ariya Pö Riyak, ngaâi laâ ngûúâi Chùm Awal (Bani), göëc laâng Pacem (Phan Rñ), sang hoåc phaáp thuêåt úã Serambi Makah (Maä Lai). Khi nghe tin quï hûúng mònh bõ caãnh loaån laåc, ngaâi quay vïì cûáu dên, cûáu nûúác. Sû phuå cuãa ngaâi khuyïn laâ chûa nïn quay vïì, vò thiïn thêìn chûa cho pheáp. Nûãa àïm, ngaâi quay xuöëng thuyïìn laâm lïî taå löîi, röìi nhöí neo trúã vïì Panduranga. Khi thuyïìn ngaâi vïì àïën gêìn haãi phêån Champa, trúâi nöíi mêy mûa baäo töë vaâ caá thêìn mang tïn laâ 46♦TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØØ NHAÂN VAÊN Inê patrang hay Inê Katrang àaánh vúä thuyïìn. Bõ chòm àùæm vaâo loâng àaåi dûúng, ngaâi àûúåc caá "Öng" (Ikan Limên) àûa vïì búâ àêët liïìn úã Gram Pari, Phan Rñ. Ngûúâi Chùm vaâ caã ngûúâi Viïåt thêëy vêåy liïìn lêåp àïìn thúâ phuång ngaâi úã àêy. Baâi tuång ca cuãa thêìn Pö Riyak trong lïî cuáng, cuäng coá àoaån noái vïì Pö Riyak gùæn vúái caá Öng: "Khen cho thêìn Pö Rijak thêåt taâi, lêåp laâng ngûúâi Viïåt trêën giûä taåi võnh/ Ngaâi àïën àaân caá dûúái biïín höå töëng ngaâi/ Ngaâi àïën tûâ àêìu höm, ruã nhau cheám tûúãng àaân caá/ Ngaâi àïën luác nûãa àïm, ruã nhau cheám tûúãng àaân caá / Haå buöìm cho ghe ài, voång tiïëng cûúâi trong soáng biïín()1. Xuêët phaát tûâ niïìm tin vaån vêåt hûäu linh, ngûúâi Chùm coá tñn ngûúäng àa thêìn. Nhûäng ngoån nuái, doâng söng, cûãa biïín, cêy cöí thuå... àïìu àûúåc hoå xem laâ coá linh höìn, coá khaã nùng phuâ höå àöå trò hoùåc coá thïí àe doåa cuöåc söëng cuãa con ngûúâi. Àïí àûúåc may mùæn, bònh an, àûúåc muâa maâng böåi thu, mûa thuêån gioá hoâa, töm caá àêìy khoang, con àaân chaáu àöëng... hoå tön thúâ caác võ thêìn linh nhû: thêìn nuái Patau Cúk, thêìn söng Patau Ia, thêìn biïín Pö Riyak, thêìn mêy, thêìn mûa, sêëm chúáp...2. Haâng nùm ngûúâi Chùm thûúâng coá möåt lïî lúán laâ lïî cêìu àaão, tham gia nghi lïî cêìu àaão taåi caác cûãa biïín coá àêìy àuã caác chûác sùæc thuöåc tön giaáo Baâlamön (Halúw Janûng Ahier), caác chûác sùæc thuöåc tön giaáo Baâni (Halúw Janûng Aval) vaâ caác chûác sùæc thuöåc tñn ngûúäng nhû KaDhar, Mûdwún, Pajúw... cuâng ngûúâi dên thuöåc 22 laâng úã Ninh Thuêån. Àêy laâ neát àöåc àaáo nhêët trong nghi lïî cêìu àaão taåi caác cûãa biïín cuãa ngûúâi Chùm úã Ninh Thuêån. YÁ nghôa cuãa lïî cêìu àaão taåi caác cûãa biïín laâ dên laâng mang lïî vêåt àïën taåi caác cûãa biïín, thöng qua caác võ chûác sùæc àïí cêìu xin caác võ thêìn linh ban cho mûa xuöëng àïí dên laâng caây cêëy, saãn xuêët. Caác võ thêìn àûúåc kïu cêìu cuáng tïë göìm caác võ nhiïn thêìn nhû Thêìn Biïín, Thêìn Mêy, Thêìn Mûa, Thêìn Gioá, Thêìn Sêëm seát, Thêìn Soáng biïín... cuâng caác võ vua coá cöng vúái nûúác, vúái dên töåc àûúåc thêìn thaánh hoaá nhû Pö Nûgar, Pö Klong Girai, Pö Römï... Ngoaâi caác àõa àiïím töí chûác nghi lïî cêìu àaão taåi caác cûãa biïín àaä nïu úã trïn, thò laâng Chùm Bónh Nghôa coân töí chûác lïî höåi cêìu àaão mang tñnh phaåm vi laâng taåi àïìn thúâ Pö Bin Thör (Myä Tûúâng - Nhún Haãi - Ninh Haãi - Ninh Thuêån) vaâ àïìn thúâ Bia Söi (Myä Tên - Nhún Haãi - Ninh Haãi). Hiïån nay, laâng Bónh Nghôa vêîn coân duy trò nghi lïî naây haâng nùm. Lïî cêìu àaão do laâng Bónh Nghôa töí chûác taåi àïìn thúâ Pö Bin Thör vaâ Bia Söi khöng chó thu huát sûå tham gia cuãa caác chûác sùæc vaâ dên laâng Bónh Nghôa maâ noá coân thu huát caã chûác sùæc, nhên sô, trñ thûác Chùm Baâlamön vaâ Chùm Baâni úã 22 laâng tham gia rêët àöng3. Àiïìu naây chûáng toã rùçng nghi lïî cêìu àaão vêîn coân laâ möåt nhu cêìu têm linh cêìn thiïët àöëi vúái möåt böå phêån ngûúâi dên. Caác nghi lïî taåi caác cûãa biïín Myä Tên, Caâ Naá, Lêm Ngû khöng coân thûåc hiïån nûäa nïn nghi lïî taåi àïìn thúâ Pö Bin Thör vaâ Bia Söi do laâng Bónh Nghôa töí chûác trûúác àêy chó mang tñnh phaåm vi laâng thò giúâ àêy àaä trúã thaânh nghi lïî chung cuãa caã cöång àöìng ngûúâi Chùm úã Ninh Thuêån. Àiïìu naây coân chûáng toã nghi lïî cêìu àaão àaä trúã thaânh möåt tñn ngûúäng ùn sêu vaâo maáu thõt cuãa ngûúâi Chùm úã Ninh Thuêån, trúã thaânh möåt nhu cêìu khöng thïí thiïëu trong àúâi söëng tinh thêìn cuãa àöìng baâo. Mùåt khaác, nghi lïî cêìu àaão khöng phaãi laâ möåt nghi lïî chûáa àûång caác yïëu töë mï tñn, hoang àûúâng phi hiïån thûåc nhû nhiïìu ngûúâi thûúâng nghô maâ noá coân laâ möåt yïëu töë vùn hoáa laâm cho nhiïìu ngûúâi Chùm luön nhúá àïën cöåi nguöìn, töí tiïn. 1. Nguyïîn Thanh Lúåi: Noái thïm vïì tuåc thúâ caá öng, àùng trïn website 2. 3. Cuöåc Söëng Viïåt: Lïî cêìu àaão cuãa ngûúâi Chùm, Taåp chñ UÃy ban Dên töåc. KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO KHOA HOÏC♦47 Tñnh thiïng cuãa tuåc thúâ cuáng naây xuêët phaát úã yïëu töë nhên sinh, noá àûúåc böí sung trong àoá laâ sûå linh dõ cuãa thêìn thaánh vaâ loâng àûác àöå cuãa con ngûúâi, caác neát tñnh caách naây àaä hoâa kïët, höåi tuå vaâo thêìn Soáng, thêìn Biïín thïí hiïån trong caác truyïìn thuyïët, nghi lïî qua viïåc kïët húåp thúâ cuáng vúái caác võ thaánh thêìn coá cöng trong taåo dûång vuä truå, thïë giúái. Viïåc thúâ cuáng thêìn Soáng Pö Riyak, thêìn Biïín coá yá nghôa to lúán trong àúâi söëng têm linh cuãa ngûúâi Chùm, àoá laâ biïíu hiïån cuãa nhûäng nhêån thûác, nhûäng traãi nghiïåm vúái biïín tòm àûúåc löëi ài riïng trong sûå vûäng tin hún trûúác biïín caã. 2. Biïín trong tang tïë cuãa ngûúâi Chùm Khöng chó coá tuåc thúâ cuáng thêìn Soáng, thêìn Biïín, dêëu êën biïín coân thïí hiïån trong caác nghi thûác, tuåc lïå cuãa ngûúâi Chùm àïën têån sau naây ngay caã trong nghi lïî voâng àúâi cuãa con ngûúâi (chuã yïëu laâ úã giai àoaån cuöëi cuâng cuãa àúâi ngûúâi - tang tïë). Xeát theo quan niïåm phöìn thûåc cuãa ngûúâi Chùm thò êm dûúng lûúäng húåp nïëu trong quaá trònh cêìu cuáng àaä coá ngoån thaáp tûúång trûng cho nuái dûúng thò phaãi coá haâo raänh tûúång trûng cho biïín êm4. Ngûúâi Chùm cuäng coá yá niïåm vïì nghiïåp luên höìi trong cuöåc àúâi cuãa con ngûúâi, hoå cho rùçng sûå söëng cuãa chuáng ta trïn dûúng thïë chùèng qua àoá nhû laâ "möåt chuyïën ài buön"5. Nïëu gùæn vúái lõch sûã nghïì buön cuãa ngûúâi Chùm trûúác àêy cuäng giöëng nhû möåt chuyïën ài biïín daâi sau khi trao àöíi, thöng thûúng vúái caác nûúác laåi trúã vïì võ trñ xuêët phaát àiïím ban àêìu coá khúãi haânh vaâ coá kïët thuác. Vúái quan niïåm nhû thïë nïn khi möåt ngûúâi qua àúâi ngoaâi viïåc àùåt lïn giaân hoãa thiïu vúái thêìn lûãa linh thiïng (dûúng) thò sau khi àaä hoáa thên, tro cuãa hoå phaãi àûúåc raãi xuöëng biïín (êm). Trúã vïì vúái biïín nhû laâ möåt sûå hoâa nhêåp vúái thïë giúái tûå nhiïn trûúác àêy baãn thên hoå àaä tûâng gùæn boá, àaä tûâng traãi qua nhûäng khoá khùn trong thïë giúái àoá. Theo caác sûã liïåu khaác nhau, thúâi Champa, viïåc mang xûúng cöët vïì thúâ chûa coá, phaãi mang tro boã trïn caác doâng söng, suöëi lúán nhoã: cuãa vua chuáa thò boã vaâo biïín caã, cuãa quyá töåc giaâu coá thò boã xuöëng söng, cuãa ngûúâi dên lao àöång ngheâo thò boã trïn doâng suöëi hoùåc mûúng nûúác, ao höì. Theo truyïìn thuyïët, tûâ thúâi vua Pö Alloah àïën Pö Klongirai (vaâo khoaãng cuöëi thïë kyãXI) xûúng cöët vua chuáa àûúåc chön trong thaáp, coân cuãa quyá töåc thò úã lùng têím. Àöëi vúái dên lao àöång ngheâo vêîn boã tro xuöëng nûúác. Cho àïën khi Pö Klongirai lïn ngöi, xûúng cöët dên ngheâo múái àûúåc chön vaâo Kuát [Inrasara (1944), Vùn hoåc Chùm, khaái luêån, vùn tuyïín, Nxb. VHDT, Haâ Nöåi, 17 - 22]. Hiïån nay, ngûúâi Chùm sau khi chïët àûúåc àûa vaâo thúâ trong Kuát, nguöìn göëc cuãa tuåc naây öng Sûã Vùn Ngoåc trong baâi viïët: Àaám ma ngûúâi Chùm Baâlamön Thuêån Haãi cho rùçng tuåc chùåt thuã cêëp khi thiïu ngûúâi chïët laâ xuêët phaát tûâ sûå tñch Um Mûrup, con vua Rum Muk, möåt thaái tûã àaåo Baâlamön bõ àaåo Höìi mï hoùåc phaãn böåi vua cha, sau bõ bïu àêìu laâm gûúng [Sûã Vùn Ngoåc. Àaám ma ngûúâi Chùm Baâlamön úã Thuêån Haãi, Trong: Nhûäng vêën àïì dên töåc hoåc úã miïìn Nam Viïåt Nam, têåp 2, quyïín 2, Ban Dên töåc - Viïån KHXH taåi Thaânh phöë Höì Chñ Minh 1978, 183]. Quan niïåm cuãa ngûúâi Chùm Baâlamön, hoå töåc naâo khöng coá nhaâ Kut seä bõ dên laâng móa mai, chï cûúâi cho laâ khöng coá töí töng. Theo cöí thû, Kut cuãa ngûúâi Chùm Baâlamön coá 3 biïíu tûúång chñnh vaâ choån àaá theo tiïu chuêín sau: 4. Phan Quöëc Anh (1995), Nghi lïî voâng àúâi cuãa ngûúâi Chùm Ahier úã Ninh Thuêån, Nxb. Vùn hoáa dên töåc. 5. Inrasara (1995), Vùn hoåc dên gian Chùm - tuåc ngûä - thaânh ngûä - cêu àöë, Nxb. Vùn hoáa dên töåc. 48♦TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØØ NHAÂN VAÊN Patuw podi - biïíu tûúång chuã trò, dên gian coân goåi laâ biïíu tûúång baâ Chuáa Xûá (Patuw Po Inû Nûgar): Hoân àaá naây phaãi choån úã biïín, àïí thïí hiïån sûå bao dung nhû biïín caã. Patuw likei - biïíu tûúång àaân öng, phaãi choån àaá trïn nuái, thïí hiïån "cöng cha nhû nuái Thaái Sún". Patuw kamei - biïíu tûúång àaân baâ, phaãi choån àaá úã söng àïí thïí hiïån "nghôa meå nhû nûúác trong nguöìn chaãy ra"6. Theo möåt söë trñ thûác Chùm, ngûúâi Chùm sau khi chïët àûúåc hoãa taáng vaâ 9 maãnh xûúng traán àûúåc àûa vaâo Kuát àïí thúâ nhûäng phêìn tro coân laåi àûúåc thaã ra biïín nhû möåt sûå trúã vïì vúái thiïn nhiïn, nguöìn cöåi. Roä raâng duâ àaä qua rêët nhiïìu sûå biïín àöíi cuãa thúâi gian thò yïëu töë biïín vêîn coân khaá àêåm neát trong caác tuåc thúâ cuáng cuãa ngûúâi Chùm, noá liïn quan mêåt thiïët àïën àúâi söëng cuãa con ngûúâi tûâ khi sinh ra cho àïën luác rúâi khoãi coäi àúâi. Cho àïën hiïån nay vêîn coân möåt söë nghôa àõa cuãa ngûúâi Chùm úã ven biïín vaâ nhûäng ngûúâi trong doâng hoå túái àêy àïí thùm viïëng, toã loâng thûúng nhúá vïì nhûäng ngûúâi trong doâng töåc cuãa mònh. 3. Biïín trong hoáa thên cuãa meå xûá súã Po Inû Nûgar Theo baâi haát ca ngúåi taåi lïî cuáng úã lùng Pö Inû Nagar thò "Thêìn coá tïn laâ Pö Yan Inû Nugar Taha, nûä thêìn vô àaåi cuãa xûá súã. Thêìn coân coá tïn nûäa laâ Muk Juk (Baâ àen), laâ Patao Kumêy (Chuáa tïí cuãa phuå nûä). Thêìn sinh ra tûâ mêy vaâ boåt biïín. Thêìn coá 97 ngûúâi chöìng, maâ nöíi tiïëng nhêët laâ Pö Yan Amû (Ngaâi thêìn Cha). Thêìn sinh ra 38 cö con gaái, trong àoá coá nhûäng cö con gaái nöíi tiïëng nhû: Pö Nûga, Jaåraå, Pö Bia Tikuk, Pö Jaåraå Nai Aneáthú (Baâ Jaåraå Naâng Nhoã), Pö Sah Anethú vaâ Pö Nûgar Gahúlêu (Baâ xûá Trêìm)". Phña nam nhaâ öng baâ giaâ coá möåt con söng lúán chaãy ra biïín. Ngaây ngaây, naâng Mûjûk thûúâng ra söng tùæm. Möåt höm naâng thêëy möåt cêy trêìm hûúng lúán àöå möåt öm, daâi chûâng ba saãi àang lêåp lúâ tröi theo doâng söng. Naâng liïìn baám vaâo cêy trêìm àïí têåp búi, àöåt nhiïn, möåt ngoån soáng lúán êåp túái, keáo cêy trêìm cuâng naâng ra biïín. Taåi möåt xûá noå, dên chuáng àang laâm ùn yïn öín, böîng dûng bõ haån haán liïn miïn, àöìng ruöång trúã nïn khö cùçn, xoám laâng tiïu àiïìu. Nhaâ vua vaâ triïìu àònh cho lêåp àïìn cêìu mûa, nhûng vêîn khöng coá mûa. Caác nhaâ thöng thaái cuäng àaânh boá tay, khöng hiïíu vò sao maâ suöët baãy nùm trúâi haån haán liïn miïn nhû vêåy. Böîng coá möåt àaåo sô têu vúái vua rùçng ngoaâi cûãa biïín coá möåt cêy trêìm hûúng tûâ phûúng xa daåt vaâo, muöën hïët haån thò phaãi vúát cêy trêìm hûúng àoá lïn. Lêåp tûác, caã ngaân ngûúâi àûúåc goåi ra cûãa biïín, nhûng hoå khöng taâi naâo keáo àûúåc cêy trêìm hûúng lïn. Chuyïån cêy trêìm kyâ laå loåt àïën tai thaái tûã. Chaâng túái búâ biïín vaâ thûã keáo cêy trêìm lïn. Laå thay, cêy trêìm trúã nïn nheå böîng, vaâ chaâng vaác cêy trêìm vïì cung. Tûâ khi cêy trêìm àûúåc vúát lïn thò mûa thuêån, gioá hoâa, nhên dên no àuã. Nhûng thaái tûã thò laåi àöí bïånh, quïn ùn, mêët nguã. Àïm àïën, chaâng ra ngöìi caånh cêy trêìm, vaâ lêåp tûác tûâ trong cêy trêìm phaát ra tiïëng keân, tiïëng saáo du dûúng. Àûúåc tin naâng Mûjûk àaä boã vïì quï cuä vaâ laâm vua núi êëy, hoaâng tûã vö cuâng tûác giêån vaâ quyïët àõnh cuâng hai con ài goåi naâng vïì. Höm àoá, nhòn thêëy möåt chiïëc thuyïìn laå tiïën vaâo cûãa biïín Nha Trang, naâng Mûjûk biïët ngay laâ ngûúâi chöìng taân baåo cuãa mònh àaä àïën. Lêåp tûác, naâng laâm cho giöng töë nöíi lïn, nhêën chòm chiïëc thuyïìn xuöëng àaáy biïín. Hoaâng tûã vaâ hai ngûúâi con biïën thaânh ba taãng àaá. Ngaây nay, taåi cûãa biïín Nha Trang vêîn coân dêëu vïët cuãa nhuäng taãng àaá àoá7. 6. 7. KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO KHOA HOÏC♦49 Võ nûä thêìn khi xuêët hiïån trong truyïìn thuyïët cuãa ngûúâi Chùm, baâ laâ hiïån thên cuãa biïín. Baâ àûúåc sinh ra tûâ mêy trúâi vaâ boåt biïín (sûå kïët húåp cuãa vuä truå) àöi khi ngûúâi ta tòm thêëy möåt söë truyïìn thuyïët khaác nhau vïì baâ coá thïí baâ laâ con gaái cuãa hai öng baâ ngheâo hoáa thên vaâo khuác göî trêìm hûúng vaâ tröi vïì biïín caã, ngûúåc lïn biïín bùæc gùåp hoaâng tûã Trung Hoa kïët hön röìi quay laåi vïì xûá súã cuãa ngûúâi Chùm úã laåi àoá daåy dên laâng caây cêëy, daåy chûä... duâ àûúåc kïí theo caách naâo ài nûäa thò têët caã àïìu coá nhûäng yïëu töë chung liïn quan àïën biïín trong àoá. Tûâ sûå tñch trïn àïí lyá giaãi cho àïìn thaáp PöNagar khöng chó àêìy huyïìn tñch maâ coân laâ möåt trong nhûäng töíng thïí kiïën truác vaâo loaåi lúán nhêët cuãa vûúng quöëc Champa xûa. Toaân böå khu àïìn Pö Nagar nùçm trïn àöìi Cuâ Lao, hûúáng mùåt vïì phña biïín, hûúáng vïì phña Àöng, chïëch Bùæc 7 àöå vaâ coá caã 3 têìng kiïën truác. ÚÃ têìng trïn cuâng laâ hai daäy thaáp, xung quanh coá tûúâng bao (hiïån chó coân dêëu tñch tûúâng xûa úã meá têy vaâ nam). Daäy thaáp thûá nhêët, tûâ Bùæc xuöëng Nam, göìm ngöi thaáp chñnh (theo truyïìn thuyïët laâ thaáp thúâ thaái tûã Bùæc Haãi), ngöi miïëu nhoã (núi thúâ öng baâ tröìng dûa). Ngûúâi Chùm rêët tön thúâ võ nûä thêìn naây, baâ àûúåc coi laâ meå sinh ra vaån vêåt muön loaâi, laâ ngûúâi baão höå cho cû dên Chùm. Baâ laâ möåt phêìn cuãa biïín nïn trong caác nghi thûác cuáng tïë dên gian àïìu gùæn liïìn vúái vùn hoáa biïín bïn caånh vùn hoáa nöng nghiïåp. Trong caác nghi thûác cuáng thaáp, ngûúâi Chùm vêîn thûúâng hay sûã duång caác vêåt cuáng àûúåc lêëy tûâ biïín nhû: muöëi, caá sûã duång caác àiïåu muáa vïì biïín àïí dêng lïn caác võ thêìn linh vaâ thêåm chñ coân coá möåt söë kiïng cûä trong viïåc àùåt tïn doâng hoå coá liïn quan àïën biïín. Quan niïåm vïì biïín àûúåc thïí hiïån rêët roä trong sûå phên biïåt giûäa Chùm "doâng nuái" thúâ thêìn Atúw chok vaâ Chùm "doâng biïín" thúâ thêìn Atúw tathik8. Do sûå phên biïåt naây nïn trong caác lïî höåi, nghi lïî Rija cuãa ngûúâi Chùm "doâng biïín" lúán hún vaâ phûác taåp hún rêët nhiïìu so vúái ngûúâi Chùm "doâng nuái". Trong quaá trònh khai phaá vaâ sinh töìn nïn ngûúâi Chùm coá nhiïìu gùæn boá vúái biïín, vò thïë hònh tûúång ngûúâi meå xûá súã mang dêëu êën cuãa biïín laâ àiïìu dïî hiïíu. Tuy nhiïn, chuáng ta cuäng cêìn coá möåt vaâi sûå lyá giaãi nhoã cho hònh thûác thúâ cuáng naây, nïëu àùåt trong xaä höåi Chùm xûa khi con ngûúâi chûa biïët àïën khoa hoåc nhûng laåi muöën giaãi thñch àûúåc sûå xuêët hiïån cuãa mònh vaâ vaån vêåt thò phaãi gaán cho möåt lûåc lûúång siïu nhiïn naâo àoá àaä sinh ra thïë giúái vaâ con ngûúâi. Vúái hònh tûúång ngûúâi meå PoInû Nûga cho thêëy xaä höåi Chùm tûâ xûa àaä àïì cao vai troâ cuãa ngûúâi phuå nûä trong neát vùn hoáa phöìn thûåc cuãa khu vûåc Àöng Nam AÁ noái chung vaâ ngûúâi Chùm noái riïng. Nhûng caái khaác biïåt úã àêy chñnh laâ chïë àöå mêîu hïå trong àúâi söëng cöång àöìng cû dên Chùm, do vêåy ngûúâi phuå nûä coá vai troâ rêët quan troång vaâ baâ meå xûá súã àaä ra àúâi. Àöëi vúái ngûúâi Chùm, meå chñnh laâ ngûúâi che chúã vaâ baão vïå cho cuöåc söëng cuãa hoå, coá leä vò lyá do naây nïn khi thêìn tûúång hoáa hònh tûúång ngûúâi phuå nûä gùæn liïìn vúái nghïì biïín ngûúâi Chùm àaä àïí cho nguöìn göëc xuêët thên cuãa baâ tûâ biïín caã. Vò sûå linh thiïng cuãa võ nûä thêìn naây nïn baâ trúã thaânh ngûúâi baão trúå cho àúâi söëng cuãa cû dên ngû nghiïåp, trong möîi lêìn ra khúi hay möîi chuyïën ài buön hoå àïìu cêìu nguyïån àïën sûå linh ûáng cuãa baâ nhû möåt giaãi phaáp tinh thêìn àïí con ngûúâi thêëy vûäng tin hún. Sau naây, khi ngûúâi Viïåt tiïëp nhêån hònh tûúång ngûúâi phuå nûä trong vùn hoáa Chùm, baâ àaä biïën thaânh thuãy long thêìn baão höå cho ngûúâi ài biïín vaâ àïìn thúâ cuãa baâ thûúâng àûúåc àùåt taåi caác cûãa söng, cûãa biïín. Viïåc thúâ cuáng meå xûá súã cuäng lyá giaãi cho bûúác chuyïín trong nhêån thûác têm linh cuãa ngûúâi 8. Phan Quöëc Anh (1995), Nghi lïî voâng àúâi cuãa ngûúâi Chùm Ahier úã Ninh Thuêån, Nxb. Vùn hoáa dên töåc. 50♦TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØØ NHAÂN VAÊN Chùm tûâ viïåc tön thúâ caác hònh tûúång cuãa thïë giúái siïu nhiïn cho àïën viïåc thúâ cuáng möåt hònh tûúång àûúåc cuå thïí hoáa laâ ngûúâi phuå nûä coá tïn tuöíi, nguöìn göëc. Àoá chñnh laâ sûå kïët húåp hïët thaãy caác yïëu töë vöën töìn taåi trong vuä truå naây, laâ sûå kïët húåp êm dûúng haâi hoâa, sûå chuyïín biïën trong thúâ tûå tûâ àa thêìn àïën àöåc thêìn laâm nïn neát vùn hoáa riïng cuãa cû dên Chùm xûa vaâ nay. Kïët luêån Tuåc thúâ cuáng nhûäng hiïån thên mang yïëu töë cuãa biïín trong àúâi söëng ngûúâi Chùm coá yá nghôa to lúán. Lïî laâ dõp thïí hiïån yá nghôa phuång tûå vaâ trúã thaânh möåt sinh hoaåt vùn hoáa tñn ngûúäng cöång àöìng, coá sûác lan toãa röång raäi, taåo nïn möåt caãm nhêån chung vïì loâng biïët ún àöëi vúái cöng àûác cuãa caác võ thêìn, àoá laâ loâng biïët ún àöëi vúái nhûäng võ thêìn baão trúå trong cuöåc söëng cuãa hoå. Thïë giúái cuãa àúâi söëng têm linh giuáp con ngûúâi vûäng tin hún trong cuöåc söëng, cöng viïåc vaâ cuäng àïí giaãi toãa nhûäng lo êu trong tinh thêìn. Thïí hiïån neát vùn hoáa truyïìn thöëng lêu àúâi cuãa ngûúâi Chùm trong viïåc nhêån thûác vïì sûå taåo lêåp vuä truå cuäng nhû sûå thêìn thaánh hoáa trong nhûäng hoaåt àöång liïn quan àïën biïín vaâ sau naây trúã thaânh nhûäng yïëu töë mang tñnh cöång àöìng. Phaãn aãnh cuöåc söëng möåt thúâi àaä tûâng gùæn boá thên thiïët vúái nghïì biïín, nhûäng cuöåc haânh trònh daâi trïn biïín maâ nay khöng coân nûäa. Viïåc thúâ cuáng liïn quan àïën biïín coân thïí hiïån yá thûác giûä gòn vaâ phaát huy caác giaá trõ vùn hoáa, trong àoá coá yá thûác coi troång thiïn nhiïn, coi troång nhûäng con vêåt thiïng hûäu ñch cho mònh vaâ lõch sûã nguöìn cöåi cuãa dên töåc mònh. Traãi qua möåt thúâi kyâ lõch sûã lêu daâi vúái rêët nhiïìu nhûäng biïën àöíi trong àúâi söëng vùn hoáa Chùm. Ngûúâi Chùm àaä ñt coân sûå gùæn boá vúái biïín nhû xûa nhûng khöng vò thïë maâ nhûäng dêëu êën vïì biïín bõ mêët ài maâ cho àïën têån ngaây nay, biïín vêîn coân àïí laåi möåt dêëu êën àêåm neát trong nïìn vùn hoáa Chùm. Biïín trúã thaânh möåt phêìn trong àúâi söëng têm linh ngûúâi Chùm bao thïë hïå. Coá thïí noái àêy laâ möåt neát vùn hoáa àùåc sùæc cuãa ngûúâi Chùm, dêëu êën biïín coân àûúåc lûu giûä nhû minh chûáng cho möåt thúâi kyâ lõch sûã cuãa dên töåc Chùm. Möåt dên töåc àaä tûâng söëng ven biïín vaâ coá nhûäng giai àoaån dên töåc naây nöíi danh vúái nghïì biïín. Tuåc thúâ cuáng vïì biïín cuãa ngûúâi Chùm àaä laâm nïn sûå giao lûu vùn hoáa thuá võ giûäa ngûúâi Chùm vaâ ngûúâi Viïåt, taåo dêëu êën vùn hoáa àùåc trûng trong nïìn vùn hoáa Viïåt Nam. TAÂI LIÏåU THAM KHAÃO 1. Inrasara (1994), Vùn hoåc Chùm, khaái luêån, vùn tuyïín, Nxb. Vùn hoáa Dên töåc. 2. Lï Àònh Phuång (2007), Vùn hoáa Chùm Pa úã Thûâa Thiïn Huïë, Nxb. Vùn hoáa thöng tin vaâ Viïån Vùn hoáa. 3. Ngö Àûác Thõnh (chuã biïn) (2000), Vùn hoáa dên gian laâng ven biïín, Nxb. Vùn hoáa Dên töåc. 4. Ngö Àûác Thõnh (2001), Nhêån thûác vïì Àaåo Mêîu vaâ möåt söë hònh thûác Shaman cuãa caác dên töåc nûúác ta, Thöng baáo khoa hoåc söë 3, Viïån Nghiïn cûáu Vùn hoáa nghïå thuêåt. 5. Ngö Àûác Thõnh (2007), Vïì tñn ngûúäng lïî höåi cöí truyïìn, Nxb. Vùn hoáa Thöng tin. 6. Ngö Vùn Doanh (2009), Vùn hoáa cöí Chùm Pa, Nxb. Vùn hoáa Dên töåc. 7. Nguyïîn Hûäu Thöng (2001), Tñn ngûúäng thúâ mêîu úã miïìn Trung Viïåt Nam, Nxb. Thuêån Hoáa. 8. Nguyïîn Xuên Hûúng (2009), Tñn ngûúäng cû dên ven biïín Quaãng Nam Àaâ Nùéng, Nxb. Tûâ àiïín baách khoa vaâ Viïån Vùn hoáa Haâ Nöåi. 9. Phan Quöëc Anh (2006), Nghi lïî voâng àúâi cuãa ngûúâi chùm Ahier úã Ninh Thuêån, Nxb. Vùn hoáa Dên töåc. 10. Phan Xuên Biïn, Phan An, Phan Vùn Döëp (1991), Vùn hoáa Chùm, Nxb. Khoa hoåc xaä höåi. 11. Sûã Vùn Ngoåc (1978), Àaám ma ngûúâi Chùm Baâlamön úã Thuêån Haãi, In trong: Nhûäng vêën àïì dên töåc hoåc úã miïìn Nam Viïåt Nam, têåp 2, quyïín 2, Ban dên töåc - Viïån KHXH taåi TP.HCM. 12. Viïån Àöng Nam AÁ (1996), Biïín vúái ngûúâi Viïåt cöí, Nxb. Vùn hoáa Thöng tin. KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO KHOA HOÏC♦51 SUMMARY Marine Symbolism in Worship Traditions of the Cham People . Bui Thi Thuy, B.A. Studying the symbolism of the sea in the worship of the Cham people helps us understand more about their culture and behavior toward the sea, despite the fact that most of them have no connection with the sea as in the past. This report surveys and analyzes some superstitions familiar to the Cham people in their cultural behavior toward the sea, such as that in their funeral customs and in their worship of the gods of the waves, the sea, and the nymph. In the actual surveying process the author exchanged information with the Cham, in addition to applying cultural theories and historical researching to develop this report. Through the author's survey of some of the religious customs of the Cham people in Ninh Thuan Province, the author ascertained and thus brings out a basic understanding of the characteristics of marine symbolism in Cham culture. This subject was researched using the trans-culture system method, an actual surveying process, and exchange with Cham intelligencia, as well as applied culture theories and historical research in order to develop this report.