Tài liệu Đào tạo và trọng dụng nhân tài ở Thăng Long thời Trần: D A O T A O V A T R O N G D U N G N H A N T A I
• • •
6 T H A N G L O N G T H C f l T R A N
NGUYfiN THI PHUONG CHI*
T h a n g Long - Kinh do cua nhieu trieu
dai, la trung tam chinh tri , hanh
chinh, trung tam giao due thi cd ldn nhat
nU6c, cung la ndi quy tu nhan tai co mot
khong hai cua quoc gia.
Trong dung va dai ngo la budc sau cua
dao tao nhan tai. Hay cu the hdn, thdng
qua dao tao de tuyen chon nhan tai. Va,
nhu chung ta da biet, nha Tran co nhieu
each dao tao nhan tai. Dao tao trong gia
dinh, ddng toe; dac tad thong qua he thong
giao due Nho hoc va dao tao bang thUc te
ccng viec, nham tao nen doi ngu quan lai
noi chung, nhan tai noi rieng du nang lUc
va tai ddc phuc vu dat nUdc.
1. Dao tao nhan ta i
Dao tao trong gia dinh, ddng toe.
Chdng ta thay, doi ngu quy toe nha
Tran la nhiing ngUdi ndi tieng tai gioi. Tiec
thay, kheng co tu lieu nao cho biet ho dUdc
dao tao nhu the nao nhUng co dieu chic
chin rang, ho dUdc thda hUdng mot nen...
8 trang |
Chia sẻ: quangot475 | Lượt xem: 381 | Lượt tải: 0
Bạn đang xem nội dung tài liệu Đào tạo và trọng dụng nhân tài ở Thăng Long thời Trần, để tải tài liệu về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
D A O T A O V A T R O N G D U N G N H A N T A I
• • •
6 T H A N G L O N G T H C f l T R A N
NGUYfiN THI PHUONG CHI*
T h a n g Long - Kinh do cua nhieu trieu
dai, la trung tam chinh tri , hanh
chinh, trung tam giao due thi cd ldn nhat
nU6c, cung la ndi quy tu nhan tai co mot
khong hai cua quoc gia.
Trong dung va dai ngo la budc sau cua
dao tao nhan tai. Hay cu the hdn, thdng
qua dao tao de tuyen chon nhan tai. Va,
nhu chung ta da biet, nha Tran co nhieu
each dao tao nhan tai. Dao tao trong gia
dinh, ddng toe; dac tad thong qua he thong
giao due Nho hoc va dao tao bang thUc te
ccng viec, nham tao nen doi ngu quan lai
noi chung, nhan tai noi rieng du nang lUc
va tai ddc phuc vu dat nUdc.
1. Dao tao nhan ta i
Dao tao trong gia dinh, ddng toe.
Chdng ta thay, doi ngu quy toe nha
Tran la nhiing ngUdi ndi tieng tai gioi. Tiec
thay, kheng co tu lieu nao cho biet ho dUdc
dao tao nhu the nao nhUng co dieu chic
chin rang, ho dUdc thda hUdng mot nen
giao due trong gia dinh, dong toe. Tu lieu
trong sd cu ghi chep ra't f t ve viec nky
nhUng le loi trong do van co nhiing sU kien
tieu bieu minh chiing cho viec trieu dinh
chon nhdng ngUdi do dat, co dao ddc cho
vao hau vua doc sach. Sd chep: "Thang 8
nam 1236, chon nho sinh thi do cho vao
chau hau (hau vua - TG), sau thanh dinh
le" va "Thing 12 nam Giap Tua't (1274),
chon ngUdi Nho hoc trong midc ngUdi nao
co ddc hanh sung vao hau Dong cung" (1).
Mat khac, mot trong nhdng each thdc
ma nha Tran thUc hien la cd cac vUdng hau
ton tha't di tra'n t r i d cac dia phUdng bang
che do phan phong thai a'p. Dieu can lUu y
la, chi cac thanh vien trong hoang toe (cac
vUdng hau) va nhdng ngUdi dUdc ban quoc
tinh (ho vua) co tudc vUdng, hau mdi dUdc
phdng cap thai a'p. Thai ap la mot vung dat
d mot dia phUdng cu the. Cac vUdng hau
ten that dieu hanh cong viec mot each toan
dien d do tren cac linh vUc kinh te, van hoa,
xa hoi. Qua trinh cai quan d dia phUdng,
cung la bien phdp thUc te de trieu Tran ren
luyen cac vUdng hau tdn tha't. Qua do ho co
cd hoi va dieu kien the hien tai nang va diic
do cua minh. Mac du cho de'n nay khong co
tU lieu nao cho biet each thdc hoc hanh cua
ho the nao nhUng tren thuc te ho deu ndi
tieng tai gidi nhu Tran Thu Do (1194-
1264), T r ln Thai Tong (1218-1277), Tran
' PGS.TS. Vien Su hoc
20 Rghien ciiu Lich sir, so 12.2010
Thanh Tong (1240-1290), Tran Nhan Tong
(1258 - 1308), Tran Tung (1230-1291), Tran
Qudc Tuan (? - 1300), Tran Quang Khai
(1240 - 1294), Tran Nhat Duat (1254-1330),
Tran Khanh Du (? - 1339), Tran Quang
Trieu (1286-1325), Tran Khat Chan (?-
1399), Tran Nguyen Dan (1320-1390)... Tat
nhien, nhiing ngudi noi nghiep ngai vang
thi hien nhien la d Kinh do, khong thay cac
ong co thai a'p nao, con cac thanh vien
trong hoang toe thi mot mat d thai ap
nhUng mat khac v in co thdi gian lam quan
d Thang Long. Ai cung biet Tran Quang
Khai co thai a'p d Doc Lap (nay thuoc
huyen Binh Luc, tinh Ha Nam) va Hung
Dao Dai vUdng Tran Quoc Tuan co thai a'p
d Van Kie'p (Chi Linh, Hai Dudng) nhung
chung ta van thay cac ong lam viec d
Thang Ldng. Su kien sii than nUdc Nguyen
la Sai Xuan cung 5.000 quan (2) sang
Thang Lcng nam 1281 vdi thai dd ngac
man, td ra cci thudng nghi le Dai Viet.
NhUng nhd sU tai gidi cua Hung Dao vUdng
Tran Qudc Tuan ma Sai Xuan phai thay
ddi han thai dd. Van hda ngoai giao cua
Hung Dao vUdng Tran Qudc Tuan mot lan
nQa khang dinh dng khdng chi la thien tai
ve quan sU ma cdn thien tai trong ngoai
giao. Sd chep: Xuan kieu ngao vd le, cudi
ngUa di thing vao cda DUdng Minh. Quan
si Thien TrUdng ngan lai, Xuan lay rdi
ngUa danh bi thUdng d diu. Khi den vien
Tap Hien thay chang diy man trUdng mdi
chiu xud'ng ngUa. Vua sai Quang Khai de'n
sd quan tiep dai, Xuan nam khenh khdng
chiu ra. Quang Khai di thing vao trong
phong Xuan ciing khdng day. Hung Dao
vUdng Qudc Tuan nghe thay viec ay, tau
xin de'n sd quan xem Xuan lam gi. Bay gid
Qudc Tuan da got tdc mac ao vai, di de'n sd
quan vao trong phong. Xuan ddng day vai
chao mdi ngoi, moi ngUdi deu lay lam la,
nhUng biet dau got tdc mac ao vai la ve hda
thUdng phUdng Bic. Khi da ngci yen, pha
tra mdi ud'ng, ngUdi h i u cua Xuan cam cai
ten ddng dang sau Qudc Tuan, choc vao
diu Qudc Tuan chay mau ra, sac mat Qudc
Tuan v i n khdng thay ddi. Khi ve Sai Xuan
tien ra de'n cda (3).
Dao tao thong qua he thong giao due
Nho hoc
"Con dudng tim ngUdi tai gidi, trUdc het
la khoa muc. Pham mudn thu dUdc ngUdi
tai nang, tuan kiet vao trong pham vi cua
minh, thi ngUdi lam vua mdt nUdc khdng
the nao khdng cd khoa cd" (4).
Budi d iu nha Tran, he thd'ng giao due
bao gdm nhieu ndi dung nhUng Nho hoc la
chu yeu, hoc Nho giao va hoc chd Nho. Hoc
cho Nho de doc Kinh sach cua Phat giao va
phuc vu cho cac nghi le cua Dao giao. Su
phat trien cUc thinh trd thanh qudc giao
cua Phat giao td thdi Ly va sU ton tai cua
Dao giao khdng chi dUdc phan anh trdng
sinh hoat cdng ddng ma cdn dUdc phan anh
trong giao due khoa cd. Khoa thi dau tien
cua nha T r i n la khoa thi tam giao (5).
Tuy nhien, cang ngay trieu dinh cang
chu trong de'n giao due Nho giao. Ne'u nhu
khoa thi Tam giao dUdc td chdc ngay sau
khi trieu T r i n thanh lap (1227), thi 5 nam
sau (1232), khoa thi Thai hoc sinh dau tien
dUdc td chdc. Cac khoa thi Thai hoc sinh
(nhU thi Tien si ddi sau) la mot trong
nhiing phUdng thdc tuyen chon nhan tai
dUdc nha T r in thUc hien tuy khdng deu
dan nhu ghi chep trong sd cii (7 nam mdt
lin) nhUng so lUdng cac khoa thi da gap
nhieu l i n so vdi thdi Ly. Td khoa thi diu
tien vao nam 1232 va de'n khoa cud'i cung -
nam 1393, nha T r i n da td chdc dUdc 12
khoa thi Thai hoc sinh va mdt ky thi Dinh
cac Tien si (6). Thdng qua giao due Nho hoc
Bao tao va trong dung 21
Nha Tran da tuyen chon dUdc nhieu nhan
tai phuc vu dat nUdc.
Cac loai hinh trUdng hoc Nho giao ton
tai chu yeu d Kinh thanh Thang Long
gom: TrUdng hoc do nhd nUdc to chiic co
Qudc td vien, Quoc hoc vien. Thdi gian
dau, hoc d Quoc t i i vien va chi danh cho
con em cac van quan va tung quan vao
hoc, den nam 1253 thanh l ip Quoc hoc
vien thi cho tdt cd cdc nho si trong midc
vao hoc. Noi dung hoc gom Luan ngd,
Manh Td, Dai hoc, Trung dung (Td thu)
va Ngii kinh gdm: Kinh Dich, Kinh Le,
Kinh Thi, Kinh Thu, Kinh Xuan Thu.
Theo tu lieu nay thi ndi dung hoc tap cua
cac Nho si nhU tren cung kha qui cu.
Ben canh trudng qudc lap cdn cd nhiing
trUdng tU nhu trUdng cua Chu Van An,
trUdng cua Chieu Qudc vUdng Tran Ich
Tac. Cac trUdng hoc d Kinh thanh da thu
hut nhieu nho si den hoc. Hoc trd cua Chu
Van An cd ngUdi do dat cao va deu glut
trong trach trong trieu dinh.
Td nhiing thip ky cud! the ky XII I trd
di, con dUdng tuyen chon ngUdi hien vie
viec nUdc da di vao quy cu v i ngiy cing
phit trien. Phan ldn he l i nhiing ngUdi
nhan t i i ndi tieng nhU: Tran Thi Kien, De
Thien Hd, Mac Dinh Chi, Nguyen Dii,
Pham Mai (tdc Chuc Cd', vi l i hoc trd cua
Nguyen ST Co' nen kieng huy cua thay ddi
lam Mai), Pham Ngd (tdc Chuc Kien, vi
tranh ten cua phan thu Hue Nghia, ddi ten
l i Ngd), Nguyin Trung Ngan, Le Quit,
Pham Su Manh, Le Duy (NgUdi xa Co
Dinh, huyen Nong Cd'ng), TrUdng Han
Sieu, Le Cu Nhan. Chinh sd chep l i "nhdn
tdi day day..." (7). Cic khoa thi li'y do tien
si ra't nhieu. Khoa thi nim 1247: 48 ngUdi,
khoa thi nam 1256: 43 ngUdi, khoa thi nam
1266: 47 ngUdi, khoa thi nam 1275: 27
ngUdi, khoa thi nam 1304: 44 ngudi...
Trong do phai ke tdi mdt sd' nhan t i i nhu
Nguyin Trung Ngan, Le Van Huu v.v.
Nguyin Trung Ngan tdng giQ nhieu chdc
quan trong, trong do cd thdi ky dng l i ngudi
ddng dau quan ly Kinh do Thing Long vdi
chdc Dai Doin Kinh sU (8). Ong cung vdi
TrUdng Han Sieu dUdc n h i vua giao cho
bien soan bd Hoang trieu dai dien v i bd
Hinh thu" vio nam 1339. Le V i n Huu dd
Bang nhan khoa thi n im 1247. Ong l i
ngUdi chip but viet bd sd ndi tie'ng cua
nUdc ta l i bd Dai Viet sd ky, 30 quyen vio
nim 1272. De'n cudi thdi Tran, ky thi tien
si thing 8 n im 1400, chung ta thi'y ndi
tie'ng l i Nguyen Trai. Ong sinh nam 1380,
mac du dng chua cd dieu kien dem t i i nang
phuc vu trieu Tran vi trUdc dd (thing 3-
1400) trieu Tran sup dd, Hd Quy Ly len
ngoi vua, thiet l i p nen trieu Hd. NhUng
thdi gian dng hoc t i p de dd dat lai la
khoang 20 n im cudi trieu Tran. T i i nang
v i nhdng cd'ng hien cua dng dd'i vdi trieu Le
Sd mai m i i lUu truyen sd xanh. Ngd Thi SI
d i nhin xdt: "Xem nhiing ngUdi dd ve cac
khca cud'i ddi Tran thi Nguyin Uc Trai l i
nhat, v in chUdng mUu tr i cua dng da giup
cho trieu Le budi dau diing nUdc. Sau nda
nhu Ly Td Ti'n, Vii Mdng Nguyen, Phan
Phu Tien, Nguyen Thien Tdng, deu l i v in
chUdng cU phach mdt thdi" (9)...
Giio due khoa cd cua nha nUdc da tao cd
hdi cho Nho si khdng chi cd dieu kien thi
thd' t i i nang, tien than tren con dUdng
quan chdc ma quan trong l i qua dd nh i
nUdc tuyen chen dUdc ngUdi t i i gidi phuc
vu dat nUdc. Ngd Thi Si da viet: "The mdi
biet td Tam dai (nha Ha, nh i ThUdng, nh i
Chu - TG) ve sau chon ngUdi gidi bang khda
cd thi van nghe khdng thieu dUdc" (10).
22 Rghien ciru Lich sir, so 12.2010
Dao tao bang thiic te cong viec
Hinh thiic dao tao nay kha phong phu,
co ngUdi la Nho sinh, co ngUdi la quy toe, co
ngUdi la Thai hdc sinh. Doi vdi Nho sinh
chua qua thi cii, nha Tran tuyen chon qua
cong viec cu the nhu trUdng hdp Ddan NhQ
Hai (11). NhUng trai qua cdng viec do ciing
chinh la hinh thiic dao tao bang thUc te
cong viec. Doan NhQ Hai tiing lam giiip
vua Tran Anh Tong bai Bieu ta toi "Nghi
Anh Tong hoang de ta thUdng hoang bieu"
(Thay ldi vua Anh Tong lam bieu ta
ThUdng hoang) (12). Noi dung td Bieu chiia
diing sU am hieu kien thiic sau rong va tai
nang khac thUdng ciia ong. Ngay sau do
ong dUdc vua Anh T6ng trong dung, phong
cho chiic NgU sd trung tan khi mdi 20 tudi,
rdi Tham tr i chinh su" (nam 1303), Tri khu
mat vien sU va dinh cao la chdc Hanh
Khien ma le cu la chi ddng hoan quan. Tai
nang ndi tie'ng cua Ong the hien tren nhieu
linh vUc: ngoai giao, ndi tri , quan sU va van
hoc. Trcng quan he cua nha Tran vdi cac
nUdc Chiem Thanh, Ai Lac, Ddan NhQ Hai
da ddng gdp mdt phin cdng sdc quan trong.
TrUdng hdp cua Nguyen Trung Ngan
cung vay, nhu tren da neu, sau khi thi do
Thai hoc sinh, lam quan trong trieu dinh
nhung v in cd khoang thdi gian tUdng dd'i
dai di thUc te'd dia phUdng. Tinh td nam
1224 de'n 1241, Nguyen Trung Ngan cd tdi
17 nam lam viec d dia phUdng va kiem mdt
so cdng viec khac d trieu dinh. Dieu dd cd
the thay, nha Tran rat coi trong viec dao
tao quan lai bing cdng viec thUc te.
Tran Hung Dao tuyen ngUdi lam viec
dudi trUdng theo "cdng thdc" nhu sau: 'Tai
ngudi nao cd the vUdt 100 ngudi thi lam
trudng tram ngudi, vUdt dUdc mot nghin
ngudi thi lam trudng nghin ngudi, vUdt qua
nghin ngudi thanh mdt Quan thi cd the dd'i
phd cd sU d mdt mat, cd the dam dUdng sdc
chdng d mdt mat, du lam tnidng ca Quan.
Quan cd luc cd, thi tudng cin cd the mdt
minh, cho nen ngudi khdo dung tai thi
nhQng chdc thien ti (tdc thien tudng va t i
tudng) cung deu la dai tudng ca" (13). Va,
vdi each thdc tren mud'n the hien tai thi
khdng cd each gi khac la phai trai qua cdng
viec.
2. Trong dung nhan tai
Trong dung ngUdi thiic tai la diem dac
biet noi bat cua trieu Tr in . NhQng ngUdi
tai deu cd cd hdi cd'ng hien va deu dUdc
trong dung. Td quy tdc ten that den nho
sinh, ai cd tai thi deu dUdc trieu dinh trong
dung va nhQng viec quan trong va cho giQ
chdc cao va dUdc hudng lde hiu .
NhU chdng ta da bie't, nhQng quy tdc
vUdng h iu tai gidi deu dUdc trieu dinh
trong dung theo che' do quyen cao, chdc
trong va dUdc duy t r i thee che dd tap am.
Sd chep: "Thang 2 (1236), dinh quan ham
cac dai thin; pham ngudi ton that vao
chinh phd, hoac la thai su, thai phd, thai
bao, thai uy, hoSc tu dd, ta hQu tudng qudc,
deu kiem ham kiem hieu die tien nghi
ddng tam t i binh chUdng sU (14)" (15).
NhUng khdng phai ai la ton that cung dUdc
trdng dung. Neu la ton th i t ma khdng cd
tai thi trieu dinh cung khdng giao cho
trong chQc. Cung Tuc vUdng Due, con
trUdng cda vua cung khdng dUdc chen de ke
tuc ngai vang vi khdng du tai ddc, "la ngUdi
phong dang qua". Bao Hung vUdng la ngudi
ton that dUdc vua T r in Anh Tdng rat yeu
quy, nhUng khdng dUdc vua uy che lam viec
chinh sU "vi Id khong co tai lam dUdc" (16).
Tr in Qudc Khang la anh vua Tr in
Thanh Tdng va cung la anh cua Tr in
Quang Khai, mic du "Qudc Khang tudi ldn
hdn, nhUng tai ddc t i m thudng cho nen cho
Quang Khai lam tudng" (17). Vua Tr in
Bao tao va trong dung 23
Thai Tong tdng mudn cho anh ciia Tran
Thii Do la Tran An Qudc lam tudng nhUng
Tran Thu Dd da ndi: "An Qudc la anh thin,
neu la ngudi hien thi than xin nghi viec,
neu cho th in la hien hdn An Qudc thi
khdng nen cd An Qudc. Ne'u anh em cung
lam tudng thi viec trong trieu se ra sao"
(18). Danh vong va chiic tudc la can nhUng
trieu dinh dung ngudi la de xay dung va
bao ve dat nude ciing tdc la bao ve td tdng.
Hai van de nay tuy hai nhUng la mdt. Su
can trong trong dung ngUdi cua nha Tran
r i t dUdc trieu dinh de cao, nhat la nhan
tai.
Nhdng nhan tai ndi tie'ng dUdng thdi,
danh tie'ng cua ho de'n ngay nay vang vong
khap non sdng dat nUdc. Ta da thay Hung
Dao Dai vUdng Tran Qudc Tuan khdng chi
la thien tai quan sU, vi tudng cam quan tai
gidi ma kien thdc ve binh phap cua dng cdn
dUdc soan thanh t ip Van Kie'p tong bi
truyen thii. Nhan Hue vUdng Tran Khanh
Du chap but Bai tUa sach nay da ngdi ca
Ong het ldi: "Pham ngUdi gidi cam quan thi
khdng can bay t r in , ngUdi gidi bay tran thi
khdng can phai danh, ngUdi gidi danh thi
khdng thua, ngUdi kheb thua thi khdng
chet... Qudc cdng ta ben so sanh, ke cdu
t r in do va binh phap cua cac nha, tdng hdp
lai thanh mdt bd sach... Qudc cdng lai cdn
them bdt vdi chie'n thu&t cua thdi Tam dai
(Ha, ThUdng, Chu), nhd dd tram tran tram
thing. Cho nen dUdng thdi phia Bic lam
cho Hung nd (chi quan Mong Co) phai sd,
phia Tay lam Lam Ap phai kinh. Rdi dng
dem sach nay day bao con em lam gia
truyen, khdng tiet Id cho ngUdi ngoai
biet..." (19). T r in Hung Dao cdn la mdt
thien tai van hoc. Hich tiidng si va cac tac
phim cua Ong la nhiing di san van hda quy
gia cda dan tdc. Danh gia cdng lao cua
Tr in Qudc Tuan, Ngd Thi Si da viet: T d i
van vo du lam phep cho muon nUdc, md
khong dam cay tdi nang; Anh hung ndi
tie'ng hai niidc md khong dam nhdn cong
nghiep. The liic cd the lat song nui, dudi
sdm set, md luc nao cung coi uy nhan vua d
triidc mat. Nay xem ra theo nghia phdi md
khdng theo loi cha. Biet cd nUdc md khdng
biet de'n nha, be mui gay de di theo hau
vua, gia grfctm md ke tdi con. Long trung
thanh sdng nhU mat trdi" (20).
Chieu Van vUdng T r i n Nhat Duat la
nha ngoai giao ndi tie'ng, nha van hda ldn
cua Dai Viet. Ong khdng chi gidi ngoai nguf
khi giad tiep vdi ngUdi nUdc ngoai hoSc tiep
dai sd th in nha Nguyen ma kien thdc uyen
bac cua Ong dUdc the hien qua nhiing l i n
tiep dai dd. "Nhat Duat hdc qua Ngu kinh
va Chu sd, tinh thdng ldi huyen dieu cua
Dao gia, hieu biet am nhac, ddi bay gid
khen la ngUdi hoc thdc rdng rai, lai hieu
tie'ng cac nUdc..." (21). ThUdng tudng Thai
sU Tr in Quang Khai la ngUdi hdc rdng tai
cao, van vd song toan. Ong vda la vi tudng
cim quan gidi, vda la mdt nha ngoai giao cd
tai, vda la mdt nha van hda, nha thd ndi
tie'ng, tdng soan Lac Bao tap (nhUng nay
khdng cdn) (22). Phan Huy Chd nhan x6t
ve Ong: "Cdng lao thu phuc duac nUdc, dng
ddng thd nhdt... Ong nghe rdng biet nhieu,
hieu cdc tieng ngiibi nUdc Phien. Mdi khi sd
sang ta, dng diiqc chon vao thii tiep. Ong
rat cham hoc hay lam thd' (23). Vua Tr in
Thanh Tdng da lam bai thd: Tang Tran
Quang Khdi, ca ngdi dng vdi hai cau thd:
Nhdt dai cdng danh thien hq hitu
Lu'dng triiu trung hieu the gian vd.
(Nghia la: Cdng danh tron mdt ddi, thien
ha cdn cd ngUdi nhu dng.
Tam ldng trung hieu dd'i vdi hai trieu
vua thi the gian khdng ai cd).
24 Rghien ciru Lich sir, so' 12.2010
TrUdng Han Sieu khong chi ndi tieng
gioi van chuong ma con gioi ca chinh sU.
Su tai gioi cua ong khien cho nha vua
khong chi trong dung ma con ne trong.
"Vua chi goi la thay chii khong goi ten"
(24). Sii than Ngo Si Lien nhan xet:
"TrUdng Han Sieu la ke van hoc hdn
ngudi..." (25).
Chu Van An la ngUdi uyen tham Nho
hoc, thi do Thai hoc sinh nhUng khong ra
lam quan, d nha day hoc. Ong thanh lap
trUdng tU va la mot trong khong nhieu
trUdng tU d Kinh thanh Thang Long. Cac
hoc tro ciia ong nhieu ngUdi thanh tai nhu
Pham Su Manh, Le Ba Quat. Vua Tran
Minh T6ng mdi ong ra lam Quoc Tii Giam,
day hoc cho Thai t i i .
Mac Dinh Chi do Trang nguyen khoa
Giap Thin (1304) va la Trang nguyen khoa
thd 10 ke td khoa thi dau tien dudi trieu
Ly (1075), va den ong la Trang nguyen thd
8. Mac Dinh Chi song va hoat dong dudi 4
trieu vua ddi Trin: Tran Anh Tdng (1293-
1314), Tran Minh Tdng (1314-1329), Tran
Hien Tdng (1329-1341) va Tran Du Tdng
(1341-1369). Pham hang cao nha't ve dUdng
quan tudc cua dng la Nhap ndi hanh khien
Ta ty lang trung, chdc tudc cho du khdng
cao lam nhUng dng lai la vi Trang nguyen
ndi tie'ng thdng minh tai gidi va dUdc cdng
nhan la Ludng qudc Trang nguyen.
Doan Nhd Hai trong mdt lan yet kien
ThUdng hoang trong hdn mdt canh gid,
dUdc ThUdng hoang khen ring: "Nhd Hai
thUc la ngUdi gidi, dUdc quan gia (nha vua-
TG) sai khien la phai" (26).
Van Hue vUdng Tran Quang Trieu
(1286-1325) (27) la ccn trai ca cua Hung
NhUdng vUdng Tran Qudc Tang, chau ndi
cua Hung Dao Dai vUdng Tran Qudc Tuan.
Nam 1301, khi mdi 14 tudi, Tran Quang
Trieu da dUdc trieu dinh phong tudc vUdng,
rdi vao lam quan trong trieu. Ong la ngUdi
gidi ca van l i n vd. Nam 1324, dudi thdi vua
Tr in Minh Tdng, T r in Quang Trieu dUdc
phong chdc Nhap Ndi kiem hieu tU dd, mdt
trong nhiing chdc quan d iu trieu (dudi
trieu vua T r in Minh Tdng). Ong cdn la Hdi
chu thi xa Bich Ddng va la thanh vien xuat
sic cua ddng thien True Lam do vi vua anh
hung Tr in Nhan Tdng sang l ip .
Cung cin thay them mdt dieu la, nha
Tr in trong dung tat ca nhQng ngUdi tai
nen ke ca nhQng ngUdi khdng phai la ton
that, khdng qua thi cd nhUng van dUdc
trieu dinh trong dung. Dd la nhQng dai
quan thdi Ly nhu Phung Ta Chu dUdc
phong Dai vUdng, Pham Kinh An lam Thai
uy, ban cho mu ao Dai vUdng.
Cac nhan tai dUdc trieu dinh trong
dung. Su trong dung di lien vdi dai ngd.
Trong dung la trao cho trong trach va trong
chdc. T r in Thu Dd dUdc phong Thai sU
thd'ng qudc hanh quan vu chinh thao sU, la
ngUdi giQ chdc thai sU diu tien cua trieu
T r in vac nam 1226. Quyen lUc cua Thai sU
chi sau ThUdng hcang va la chdc quan
ddng dau trong trieu. De'n nam 1234, dUdc
thang chdc Thd'ng qudc thai sU tr i Thanh
Hda phu sU, cai quan vung da't quan trong
Thanh Hda cua Dai Viet. Nam 1290, sau
khang chien chdng quan xam ludc Mong -
Nguyen l i n thd ba thing ldi, Hung Dao
vUdng T r i n Qudc Tuan dUdc trieu dinh
tien phong la Dai vUdng. Chieu Van vUdng
T r i n Nhat Duat dUdc phong lam Ta thanh
Thai sU. Nam 1271, dudi trieu vua T r in
Thanh Tdng, T r i n Quang Khai dUdc
phdng TUdng qudc Thai dy, n im giQ viec
nUdc nam 1271, luc 32 tudi (tinh theo tudi
Am lich) (28). Sau dd, vao nam 1282, dudi
trieu vua Nhan Tdng dUdc thang ThUdng
tudng Thai sU.
Sao tao va trong dung. 25
Tran Khanh Du dUdc vua Tran Nhan
Ton khen la ngUdi vda tai tr i lai mUu lUdc
va lap lam thien td nghia nam (con nuoi
cua thien td) va dUdc phong chdc Phieu ky
ThUdng tudng quan, mot chdc chi danh
rieng cho hoang td. Tran Quang Trieu dUdc
phcng chdc Nhap Noi kiem hieu tu do, mot
trong nhiing chdc quan dau trieu vao nam
1324, dudi thdi vua Tran Minh Tong...
NhU vdy, co the khai quat ring, nha
Tran trong dung tat ca nhiing ngUdi hien
tai, khong ke ho xuat than la quy toe hay
binh dan va khong nhat thiet la cd phai
qua thi cd. Nhiing nhan tai dUdc dao tao,
tuyen chon va trong dung la: ton that,
nhiing ngiibi do dat qua khoa cii, nhiing
nho sinh va nhiing quan lqi cu cua triiu
Ly.
Trong dung ngUdi tai vao viec nU6c dUdc
nha Tran thiic hien nghiem tuc, cong bang
nen nhdng nhan tai trieu Tran deu dUdc
the hien tai nang tren cac linh viic chinh
tri , quan sU, van hea, ngoai giao. Va, ta
thay rang, thiic trang dao tao, trong dung
nhan tai ndi bat cua trieu Tran la nham
trong dung ngiibi thiic tdi vao viec nUdc
khong cdu ne vao mot phiicfng thdc tuyen
dung nao. Dieu do phan anh each thdc
tuyen dung nhan tai thdi Tran cot de cao
thUc tai (29). Khong giong nhu thdi Le,
Nguyen ve sau, tuyen chon quan lai, nhan
tai qua thi cd Nho hoc la chinh.
CHU THICH
(1). Dai Viet su ky toan thii (DVSKTT), tap II,
Nxb. Khoa hoc xa hoi, Ha Noi, 1971, tr. 14, 43.
(2). Theo Ha Van Tan - Pham Thi Tam trong:
Cuoc khdng chien chdng xdm lUpc Nguyen - Mong
the ky XIII, In lan thii tU, Nxb. Khoa hoc xa hoi,
Ha Noi, 1975, tr. 159 cho rang chi co mot nghin
quan va khong phai la nam 1281 ma la 1282: "Sau
viec lap An Nam tuyen uy ty va sai mot nghin
quan dua Tran Di Ai ve nUdc ndm 1282...".
(3), (5), (7). DVSKTT, tdp II, sdd, tr. 51, 8, 147.
(4). Phan Huy Chu: Lich trieu hien chuong loai
chi, Phan Khoa muc chi, Nxb. Khoa hoc xa hoi, Ha
Npi, 1992, tr. 149.
(6). Trong bdi: Vdi net ve giao due khoa cii thdi
Ly Tran, Tap chi Nghien ciiu Lich sti„ so' 2-1977,
tr. 28, tac gia Nguyen Danh Phiet cd dan lai tU
lieu cua Nguyen Hoan, tac gia the ky XVIII trong
Dai Viet lich triiu ddng khoa luc ve cac khoa thi
Tien si vd ngUdi do Tien si thdi Ly vd Tran nhu
sau: Thdi Ly Id 3 khoa - 22 ngUdi do, thdi Tran la
10 khoa - 273 nguoi do, biet luc vd bd' di thdi Ly 1
khda - 5 ngUdi do, thdi Tran 4 khoa - 9 ngUdi do,
td'ng cong thdi Ly 4 khoa - 27 ngUdi do, thdi Tran
14 khoa - 282 ngUdi do. NhUng theo thdng ke cua
tdi trong DVSKTT thi thdi Tran cd 12 khoa thi
Thai hoc vd 01 khoa thi Dinh cac Tien si. Theo tu
lipu cho biet thi thi Dinh la de chon ra Trang
nguyen, Bang nhan, Tham hoa nhu ghi chdp trong
DVSKTT, tdp II, sdd, tr. 183 ve Khoa thi Dinh
ndm 1374: "Thi dinh cac tien si, cho Dao Su Tich
do Trang nguyen, Le Hien Phii do Bang nhan,
Tran Dinh Tham do Tham hoa, cho bon La Tu do
Hoang giap cap d$ va dong cap d$; deu cho an yen
va ao xap, cho xuat than theo thd bac khac nhau.
Dan ba ngUdi do dau di chdi phd 3 ngay. Theo 1$
cu, Thai hoc sinh 7 nam mot lan thi, lay 30 ngUdi
do ma thdi. Thi Trang nguyen thi khong cd dinh le
nhUng thuoc quan d tam quan, thai hoc sinh, thi
than hoc sinh, tudng phii hoc sinh va ngUdi cd tudc
pham deu dUdc vad thi ca". Day la khoa thi Dinh cd
26 P.ghien ciru Ljch sir, sd 12.2010
nhieu doi tUdng du thi trong dd cd ca tien si (thai
hoc sinh) nen tdi khdng xep vao khoa thi Thai hoc
sinh.
(8). Nguyen Trung Ngan, danh nhan thdi Tran,
ngUdi mot thdi ddng dau Kinh sU Thang Long va
cd nhieu ddng gdp cho Thang Long nhUng hien nay
dudng Nguyen Trung Ngan lai chi la mot ngd nhd
cua phd' Nguyin Cdng TrU, ra't ngan, khoang vai
chuc mdt, khdng tUdng xUng vdi ddng gdp cua Ong.
(9), (10). Phan Huy Chu: Lich triiu hien chUOng
loai chi, Phin Khoa muc chi, sdd, tr. 154, 154.
(11). Trong cudn: Khao lupc vi kinh nghiem
phdt trien dao tao vd su dung nhdn tdi trong lich
sit Viet Nam, Nxb. Dai hoc Qudc gia Ha Noi, Ha
Noi, 2005, chUdng III: Viec dao tao vd si dung
nhdn tdi trong buoi ddu xdy diing nhd nUdc qudn
chu doc lap tit the ky X de'n theky XTV, d trang 55,
da viet: "... cd nhieu nhan tdi ndi bat xua't than
khoa cU nhU Phung Khac Khoan, Pham Su Manh,
Le Vfin Huu, Mac Dinh Chi, Doan Nhu Hai...",
theo tdi, Phung Khdc Khoan Id nhan tai nhUng
khdng phai d cac the ky X-XIV. Doan Nhu Hai
cung la nhan tai nhUng chua he do dat qua khoa
cd.
(12). Tha van L y- Tran, tdp II, quyen ThUdng,
Nxb. Khoa hoc xa hdi, Hd Ndi, 1989, tr. 726-727.
(13). Binh thii yeu lUOc, Nxb. Khoa hoc xd hdi,
Ha Ndi, 1977, tr. 86.
(14). Cac ton tha't vao chinh phu deu gia them
ham kiem hieu dac tien nghi dong tam ti binh
chUdng sU.
(15), (16), (17), (18). DVSKTT, tap II , sdd, tr.
14, 100, 34, 36-37.
(19). DVSKTT, tap II, sdd, tr. 94-95; Tha van
Ly-Trdn, tap II , quyen ThUdng, sdd, tr. 600.
(20). Ngd Thi Si: Viet sii tieu an, quyen 3, Ban
danh may cua Vien Su hoc.
(21), (25), (26), (28). DVSKTT, tap II, sdd, tr.
139, 177, 98, 41.
(22). Nhdng tac pham cua dng hi$n cdn Id:
Tung gid hoan Kinh sit (Phd gia ve Kinh); Tdng
Bde sii Sai Trang Khanh (Tien sd Bac Sdi Trang
Khanh); Tdng Bde su Sai Trang Khanh, Ly Chan
Van ddng (Tdng sfl Bic Sai Trang Khanh, Ly
Cha'n Van); Di Bach Md tit (De den Bach Ma); Di
dd thit (De thd d bi^t thu dong que); Litu Gia do
(Ben do LUu Gia); Xudn nhat hiiu cam (Cam
hUng ngdy xuan) va Phiic Hung vien (Vudn Phuc
Hung).
(23). Phan Huy Chu: Lich triiu hien chUOng
loai chi, tap II , Nxb. Khoa hoc xa hoi, Ha Npi,
1992, tr. 223.
(24). Phan Huy Chu: Lich triiu hien chitang
loai chi, tap 1, muc Nhdn vat chi, Nxb. Khoa hoc
xa hdi, Ha Ndi, 1992, tr. 227.
(27). Tran Quang Trieu cdn cd ten Id Nguyen
Dao va Nguyen Thu, hi$u la Cue Dudng chu nhan
va Vd Sdn Ong.
(29). Xem them: Nguyen Thj PhUdng Chi:
Phuong thiic tuyen dung quan lai thai Tran, Tap
chi Nghien ciiu Lich su, sd 7-2006, tr. 19-26.
Các file đính kèm theo tài liệu này:
- dao_tao_va_trong_dung_nhan_tai_o_thang_long_thoi_tran_7238_2182329.pdf