Đánh giá tính đa dạng của thảm thực vật ở lưu vực hồ chứa nước Phú Ninh - Tỉnh Quảng Nam nhằm định hướng sử dụng hợp lý - Trần Văn Thụy

33 28(3): 33-39 T¹p chÝ Sinh häc 9-2006 ®¸nh gi¸ tÝnh ®a d¹ng cña th¶m thùc vËt ë l−u vùc hå chøa n−íc phó ninh - tØnh qu¶ng nam nh»m ®Þnh h−íng sö dông hîp lý TrÇn V¨n Thôy Tr−êng ®¹i häc Khoa häc tù nhiªn, §HQGHN §inh thÞ ph−¬ng anh, nguyÔn thÞ ®µo Tr−êng ®¹i häc S− ph¹m §µ N½ng Vò v¨n cÇn ViÖn §iÒu tra quy ho¹ch rõng Hå chøa n−íc Phó Ninh ë tØnh Qu¶ng Nam lµ c«ng tr×nh träng ®iÓm quèc gia cña khu vùc Trung Trung bé, ®−îc khëi c«ng x©y dùng vµ ®i vµo ho¹t ®éng trªn hai m−¬i n¨m nay. Theo thiÕt kÕ, hå cã l−u vùc n»m hoµn toµn trªn s−ên phÝa b¾c cña Nói Thµnh víi hÇu hÕt diÖn tÝch l−u vùc cã ®Þa h×nh nói thÊp, ®åi b¸t óp l−în sãng vµ thung lòng xen kÑp gi÷a chóng. Vïng nói thÊp cã ®é cao tõ 100 m tíi 1391 m tËp trung ë c¸c x· Tam Trµ, Tam Mü, chiÕm tû lÖ 36% diÖn tÝch cña l−u vùc. Vïng h¹ du ven hå cã cÊu tróc ®Þa h×nh ®åi d¹ng b¸t óp l−în sãng, ë ®é cao trung b×nh tõ 40-100 m, chiÕm diÖn tÝch kho¶ng 45%. N»m gi÷a c¸c d·y nói vµ c¸c ®åi lµ c¸c thung lòng canh t¸c n«ng nghiÖp, chiÕm diÖn tÝch 19%. KhÝ hËu l−u vùc lßng hå thuéc khÝ hËu nhiÖt ®íi, cã hai mïa Ýt râ rÖt, mïa m−a nhiÒu vµ mïa Ýt m−a. C¸c th¸ng tËp trung l−îng m−a cao lµ c¸c th¸ng 1, 6, 8, 12, trong khi c¸c th¸ng Ýt m−a lµ c¸c th¸ng 2, 5, 7; l−îng m−a trung b×nh n¨m gÇn 4000 mm. §©y lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho hÖ thùc vËt ph¸t triÓn, ®ång thêi còng lµ nh©n tè bÊt lîi g©y nªn sù biÕn ®éng lín cña dßng ch¶y mÆt cña l−u vùc nÕu th¶m thùc vËt bÞ t¸c ®éng. HiÖn t¹i, sù biÕn ®éng cña cao tr×nh lßng hå ®¹t tíi gÇn 15 m, trong khi hÖ thèng s«ng suèi trong l−u vùc kh¸ ®¬n gi¶n, l−îng m−a cña l−u vùc lín, bÒ mÆt cña l−u vùc phøc t¹p. Cho tíi nay, sau thêi gian dµi ®i vµo ho¹t ®éng, hå Phó Ninh ®· thÓ hiÖn râ vai trß tÝch cùc ®èi víi ®êi sèng kinh tÕ-x· héi. Hå gãp phÇn chñ ®éng t−íi tiªu cho toµn bé vïng h¹ du d¶i ven biÓn, æn ®Þnh canh t¸c n«ng nghiÖp, nu«i trång thñy s¶n, x©y dùng m¹ng l−íi giao th«ng thñy cù ly ng¾n, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi phÇn nµo cho ng−êi d©n ven hå giao l−u bu«n b¸n, trao ®æi hµng hãa vµ dÞch vô du lÞch. Nhµ m¸y thñy ®iÖn t¹o ra ®iÖn n¨ng phôc vô cho n«ng nghiÖp vµ sinh ho¹t cña ®Þa ph−¬ng. Bªn c¹nh nh÷ng mÆt tÝch cùc trªn lµ nh÷ng th¸ch thøc cña c«ng tr×nh tr−íc c¸c quy luËt tù nhiªn; ®ã lµ tuæi thä cña c«ng tr×nh, sù t¸c ®éng tiªu cùc cña m«i tr−êng l−u vùc tíi lßng hå, ®Æc biÖt lµ qu¸ tr×nh båi l¾ng lßng hå g©y nªn bëi hµng lo¹t nguyªn nh©n trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp. Trong hÖ thèng nh− vËy, cÇn chØ ra ®−îc m« h×nh tèi −u cho sù ph¸t triÓn tù nhiªn, kinh tÕ-x· héi cña ®Þa ph−¬ng, tõ ®ã ®Þnh h−íng c¸c gi¶i ph¸p sö dông l©u bÒn hå Phó Ninh trong tæng thÓ m«i tr−êng l−u vùc cña nã. Muèn lµm ®−îc ®iÒu ®ã, cÇn cã nh÷ng kh¶o s¸t ®¸nh gi¸ c¸c nh©n tè cña m«i tr−êng mµ sù ®a d¹ng sinh häc gi÷ vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng. Nã quyÕt ®Þnh trùc tiÕp tíi nhiÒu ®iÒu kiÖn sinh th¸i cña khu vùc. ChÝnh v× vËy, ph¶i ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng cña sù ®a d¹ng cña khu hÖ thùc vËt ë l−u vùc hå, lµm c¬ së khoa häc cho viÖc ®Þnh h−íng sö dông l©u bÒn hå chøa. I. ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 1. Thêi gian §Ò tµi ®−îc tiÕn hµnh trong hai n¨m 2005 vµ 2006. C¸c ®ît kh¶o s¸t ®−îc thùc hiÖn hai lÇn: th¸ng 8 n¨m 2005 vµ th¸ng 2 n¨m 2006, mçi ®ît ®iÒu tra 10 ngµy. 34 2. T− liÖu + B¶n ®å ®Þa h×nh tû lÖ 1/25.000: sö dông ®Ó kiÓm tra vµ ®Þnh vÞ ®èi t−îng ngoµi thùc ®Þa (b»ng GPS vµ ®Þa bµn); lËp hÖ thèng ®iÓm lÊy mÉu, tuyÕn kh¶o s¸t. + T− liÖu viÔn th¸m: ¶nh vÖ tinh LANDSAT - TM tæ hîp mµu gi¶ cña 3 b¨ng 2, 3, 4, cã ®é ph©n gi¶i mÆt ®Êt 30 m. + T− liÖu kh¶o s¸t thùc ®Þa: gåm c¸c t− liÖu kh¶o s¸t, ®Þnh lo¹i, c¸c b¶n m« t¶, tµi liÖu vÒ thµnh phÇn loµi, vÒ cÊu tróc cña th¶m thùc vËt, hÖ thùc vËt. C¸c kÕt qu¶ gi¸m ®Þnh loµi theo ph−¬ng ph¸p chuyªn gia ngay t¹i thùc ®Þa.... 3. Ph−¬ng ph¸p a. Ph©n tÝch th¶m thùc vËt C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n ®Ó ph©n tÝch th¶m thùc vËt cña vïng nghiªn cøu ®−îc ¸p dông nh− sau: nguyªn t¾c cÊu tróc h×nh th¸i cña UNESCO - 1973; nguyªn t¾c cÊu tróc thµnh phÇn loµi thùc vËt cña Wittaker-1962; ph−¬ng ph¸p viÔn th¸m, xö lý ¶nh vÖ tinh LANDSAT-TM ph©n tÝch th¶m thùc vËt trong l−u vùc. b. Ph©n tÝch ®¸nh gi¸ sù ®a d¹ng cña hÖ thùc vËt - Thµnh phÇn loµi: sè l−îng c¸c loµi ®−îc c¨n cø vµo: mÉu vËt thu thËp ®−îc, kÕt qu¶ quan s¸t trùc tiÕp t¹i thùc ®Þa vµ tham kh¶o tµi liÖu [1, 7, 11]. - §¸nh gi¸ b¶n chÊt sinh th¸i cña khu hÖ thùc vËt: dùa trªn nguyªn t¾c ph©n chia d¹ng sèng cña Raunke (1937) [12]. - §¸nh gi¸ møc ®é giµu loµi quý hiÕm: theo IUCN, 2006 vµ S¸ch §á ViÖt Nam 1996, loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ theo Prosea, 1995. ii. kÕt qu¶ vµ th¶o luËn 1. Thùc tr¹ng cña th¶m thùc vËt ë l−u vùc vµ t¸c ®éng cña nã tíi hå Phó Ninh a. Th¶m thùc vËt tù nhiªn Gåm 2 quÇn hÖ: a. QuÇn hÖ rõng rËm th−êng xanh nhiÖt ®íi −a m−a trªn vïng ®åi nói thuéc ®ai ®Êt thÊp ë ®é cao d−íi 800 m QuÇn hÖ nµy lµ mét thÓ kh¶m, tËp hîp c¸c quÇn x· thø sinh cã cïng nguån gèc tõ mét kiÓu rõng rËm nguyªn sinh tr−íc kia. C¸c quÇn x· chÝnh trong quÇn hÖ gåm: - Rõng rËm th−êng xanh nhiÖt ®íi −a m−a c©y l¸ réng Ýt bÞ t¸c ®éng ChØ cßn r¶i r¸c ®«i chç, kh«ng liªn tôc víi rÊt Ýt diÖn tÝch; ph©n bè thµnh m¶nh hoÆc d¶i nhá, chñ yÕu ë ®é cao tõ 400 m ®Õn 800 m thuéc phÝa nam cña l−u vùc, trong vïng xung yÕu cña l−u vùc thuéc x· Tam Trµ vµ mét phÇn x· Tam Mü. §©y lµ vïng nghiªn cøu träng t©m vµ cã ý nghÜa cao nhÊt vÒ tÝnh ®a d¹ng sinh häc. CÊu tróc vµ sinh häc: rõng th−êng cã cÊu tróc 4 tÇng, rÊt h·n h÷u cã 5 tÇng. TÇng v−ît t¸n A1 rÊt th−a thít; mét ®«i chç cßn sãt l¹i nhiÒu c¸ thÓ bÞ chÕt do chÆt chän, do khai th¸c rÔ lµm tinh dÇu (Cinnamomum balansae). Nh÷ng c©y cßn sãt l¹i th−êng ë d¹ng c¸c c©y ®éc lËp, kh«ng cßn vai trß sinh th¸i, cã ®−êng kÝnh cña th©n ≥ 50 cm vµ chiÒu cao c©y ≥ 30 m. TÇng A2 gåm c¸c c©y cã ®−êng kÝnh bÐ h¬n (≤ 30 cm), sè l−îng c¸ thÓ vµ mËt ®é c¸ thÓ dµy h¬n, t¹o tÇng t¸n −u thÕ sinh th¸i liªn tôc h¬n. C¶ hai tÇng trªn ®Òu gåm c¸c loµi c©y th−êng xanh l¸ réng trung sinh −a Èm thèng trÞ tuyÖt ®èi; vá c©y th−êng máng; ®«i khi cã b¹nh vÌ; chåi kh«ng cã vÈy chåi hoÆc Ýt loµi cã vÈy chåi bao bäc. TÇng c©y gç d−íi t¸n A3 th−êng th−a, gåm c¸c c©y gç nhá cã ®−êng kÝnh cña th©n 10 - 18 cm vµ chiÒu cao cña c©y trung b×nh 8 - 15 m. TÇng c©y bôi t−¬ng ®èi râ, víi c¸c c©y non t¸i sinh vµ c¸c loµi c©y bôi x©m nhËp, cã chiÒu cao ≤ 2 m. MËt ®é trung b×nh tõ 2000 - 3000 c©y/ha. TÇng cá quyÕt ®a d¹ng, gåm phæ biÕn c¸c loµi th©n th¶o. HiÖn t−îng b× sinh Ýt phæ biÕn trªn c¸c tÇng c©y gç. D©y leo t−¬ng ®èi nhiÒu, t¹o nªn gian tÇng ®Æc tr−ng cho rõng nhiÖt ®íi. Thµnh phÇn loµi: tÇng A1 kh«ng liªn tôc, ®«i chç sãt l¹i c¸c loµi chß chØ Parashorea stellata Kurz.; xÕn ®á Shorea roxburghii G. Don (Dipterocarpaceae); l−êi −¬i Scaphium macro- podium (Miq.) Beumec (Sterculiaceae); s©ng Pometia pinnata J. R. et G. Fort. (Sapindaceae). MËt ®é c¸ thÓ ph©n bè rÊt th−a thít, ®«i chç v¾ng mÆt. TÇng A2 - tÇng −u thÕ sinh th¸i t−¬ng ®èi liªn tôc vµ phong phó. Trªn c¸c s−ên cã tÇng ®Êt pheralit vµng ®á cßn dµy, c¸c loµi −u thÕ cã thÓ ghi nhËn gåm: tr¸m tr¾ng Canarium album 35 (Lour.) Raeush. ex DC.; tr¸m chim Canarium parvum Leenh. (Burseraceae); huûnh Tarrietia cochinchinensis (Pierre) J. Kost. (Sterculiaceae); gô lau Sindora tonkinensis A. Chev. ex K. et S. S. Larsen (Caesalpiniaceae) (hiÕm, chØ gi÷ vai trß sinh th¸i quan träng); chuån Garcinia merguensis Wight; bøa cäng Garcinia oblongifolia Champ. ex Benth. (Guttiferaceae); chÑo tÝa Engelhardtia roxbughiana Wall. (Juglandaceae); mÝt nµi Artocarpus rigidus Blume; ®a Ficus sp. (Moraceae); m¸u chã qu¶ dµy Knema pachycarpa De Wilde (Myristicaceae). ë nh÷ng n¬i gÇn ®−êng khe n−íc c¹n, xuÊt hiÖn phong phó c¸c loµi thÞ Diospyros spp. (Ebenaceae); c«m l¸ng Elaeocarpus nitidus Jack; c«m hoa nhá E. parviflorus Gagnep. (Elaeocarpaceae). TÇng A3 Ýt ph©n biÖt râ, th−êng x©m nhËp víi A2 t¹o thµnh tÇng liªn tôc. C¸c loµi c©y gç ë ®©y chñ yÕu lµ nh÷ng loµi th−êng gÆp cã chiÒu cao 8 - 15 m nh−: nhäc Polyalthia sp (Annonaceae); sæ hèc c¬ Dillenia hookeri Piene; sæ ngò th− D. pentagyna Roxb. (Dilleniaceae); c¸c loµi sung ®a Ficus spp. (Moraceae); c¸c loµi m¸u chã Knema spp. (Myristicaceae); s¶ng Sterculia lanceolata Cav. (Sterculiaceae); dung trung bé Symplocos annamensis Noot. (Symplocaceae); th«i ba tÇu Alangium chinense (Lour.) Rehder (Alangiaceae); chßi mßi nam Antidesma cochinchinensis Gagnep. (Euphorbiaceae); m¸n ®Øa Archidendron clypearia (Jack.) I. L. Nielsen (Mimosaceae). ë nh÷ng n¬i Èm ven suèi c¹n hoÆc khe n−íc, phæ biÕn lµ c¸c loµi tr©m Syzygium spp. (Myrtaceae); g¸o tr¾ng Neolamarckia cadamba (Roxb.) Bosser. (Rubiaceae).... TÇng c©y bôi vµ cá quyÕt t−¬ng ®èi th−a thít. C¸c loµi thuéc tÇng nµy chñ yÕu thuéc vÒ c¸c hä Rubiaceae (Lasianthus, Mussaenda, Ixora...), Rutaceae (Euodia, Clausena), Melastomataceae (Melastoma, Memecylon), Fabaceae (Archidendron, Acacia), Euphorbiaceae (Mallotus, Alchornea...), Apocynaceae (Wrightia), Annonaceae (Fissistigma; Xylopia), Cyatheaceae (Cyathea) Polypodiaceae (Drynarya, Aglaomorpha), Pteridaceae (Pteris), Arecaceae (gåm nhiÒu loµi thuéc c¸c chi arenga, Caryota, Calamus, Licuala), Costaceae (Costus), Musaceae (Musa), Zingiberaceae (Alpinia...). D©y leo phæ biÕn, t¹o thµnh gian tÇng râ nÐt, ®Æc tr−ng cho rõng Ýt bÞ t¸c ®éng. C¸c loµi quan träng nhÊt thuéc vÒ c¸c hä Fabaceae, Ancistrocladaceae, Annonaceae, Cucurbitaceae, Vitaceae, Araceae, Smilacaceae vµ vµi loµi h¹t trÇn thuéc hä Gnetaceae. Thùc vËt b× sinh, ký sinh vµ b¸n ký sinh kh¸ phong phó, chñ yÕu sèng nhê trªn c©y gç thuéc c¸c tÇng A1, A2. C¸c loµi th−êng gÆp thuéc c¸c hä Aspleniaceae, Loranthaceae. QuÇn x· nµy cã ý nghÜa chèng xãi mßn cao nhÊt, kÓ c¶ xãi mßn tiÒm n¨ng vµ xãi mßn thùc t¹i. Tuy nhiªn, tû lÖ diÖn tÝch cña quÇn x· nµy trong tæng diÖn tÝch tù nhiªn rÊt nhá, kho¶ng 1%, v× vËy kh«ng ph¸t huy ®−îc hiÖu qu¶. - Rõng rËm th−êng xanh nhiÖt ®íi −a m−a bÞ t¸c ®éng m¹nh ChiÕm diÖn tÝch lín h¬n so víi c¸c lo¹i rõng tù nhiªn cã trong khu vùc (kho¶ng 4%). Ph©n bè trªn c¸c s−ên dèc cã ®é cao ≤ 800 m, thuéc vïng xung yÕu phÝa nam cña l−u vùc. Chóng ®−îc h×nh thµnh do bÞ chÆt ph¸, khai th¸c vµ hiÖn ®ang ®−îc b¶o vÖ phôc håi. CÊu tróc cña rõng bÞ ph¸ vì nÆng nÒ. PhÇn lín c¸c c©y gç cña tÇng A1 v¾ng mÆt; tÇng −u thÕ sinh th¸i A2 Ýt liªn tôc, bÞ c¸c loµi −a s¸ng, chÞu h¹n x©m nhËp, lÊn chiÕm n¬i sèng, t¹o nªn mét cÊu tróc hçn t¹p, ®an xen víi c¸c loµi cßn sãt l¹i. Vai trß cña c¸c loµi c©y hä §Ëu, ThÇu dÇu, M¸u chã, Tr©m, Bøa, Du... thÓ hiÖn kh¸ râ trong cÊu tróc thµnh phÇn loµi cña quÇn x·. Cã thÓ thèng kª c¸c loµi sau: rµng rµng h¶i nam Ormosia hainanensis Gagnep.; v¹ng Endospermum chinense Benth.; c¸c loµi ba soi Macaranga spp.; ba bÐt Mallotus sp.; sßi tÝa Sapium discolor (Benth.) Muell.-Argent; m¸u chã Knema sp.; tr©m Syzygium sp.; thµnh ng¹nh Cratoxylon formosum (Jack.) Dyer; hu ®ay Trema orientalis (L.) Blume. ë ven suèi thÊy phæ biÕn c¸c loµi Ficus spp. (Moraceae), phay Duabanga grandiflora (Roxb. ex DC.) Walp. (Sonneratiaceae). C¸c loµi thuéc quÇn x· rõng nguyªn sinh tr−íc kia cßn sãt l¹i th−êng ë d¹ng t¸i sinh cã kÝch th−íc nhá. TÇng d−íi t¸n t−¬ng ®èi dµy, gåm c¸c loµi c©y gç non t¸i sinh vµ c©y bôi x©m nhËp. C©y non t¸i sinh chñ yÕu thuéc c©y gç cña hai tÇng A1, A2 cña quÇn x· rõng tr−íc kia nh− kÒn kÒn, chß chØ, géi.... C¸c loµi c©y bôi, chñ yÕu lµ c©y t¸i sinh t¹i chç vµ c¸c c©y x©m nhËp thuéc c¸c hä 36 Melastomataceae, Myrsinaceae, Verbenaceae.... D©y leo, b× sinh vµ cá quyÕt suy gi¶m, th−a thít. Trªn mét sè diÖn tÝch Èm, t¸n më, cßn xuÊt hiÖn nhiÒu chuèi rõng (Musaceae), d−¬ng xØ (Pteridaceae) vµ c¸c ®¹i diÖn cña hä Cau Arecaceae. §©y lµ quÇn x· cßn tÝnh ®a d¹ng sinh häc cao. NÕu ®−îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt, ch¾c ch¾n nguån gien ®a d¹ng phong phó sÏ ®−îc phôc håi. Còng nh− quÇn x· trªn, quÇn x· nµy cã kh¶ n¨ng chèng xãi mßn t−¬ng ®èi tèt. NÕu ®−îc b¶o vÖ phôc håi vµ më réng diÖn tÝch, sÏ ph¸t huy ®−îc hiÖu qu¶ cho l−u vùc - Tr¶ng c©y bôi thø sinh, th−êng xanh c©y l¸ réng Lµ tr¹ng th¸i tho¸i hãa m¹nh trong lo¹t diÔn thÕ, tån t¹i trªn diÖn tÝch rõng bÞ chÆt tr¾ng, lÆp ®i lÆp l¹i. Thµnh phÇn loµi chÝnh gåm bï cu vÏ Breynia fructicosa (L.) Hook. f.; thµnh ng¹nh Cratoxylon formosum (Jack) Dyer; mua Melastoma sp.; cá lµo Chromolaena odorata (L.) King et Robinson.. C¸c loµi hßa th¶o thuéc hä Poaceae còng cã mÆt (d−íi 25%) nh− cá tranh Imperata cylindrica (L.) P. Beauv.; lau Saccharum spontaneum L. Nh×n chung, quÇn x· nµy ph©n bè t−¬ng ®èi r¶i r¸c, chØ míi xuÊt hiªn trªn diÖn tÝch hoang hãa sau n−¬ng rÉy hoÆc do khai th¸c, cßn kh¶ n¨ng t¸i sinh, cã thÓ khoanh nu«i tù nhiªn theo ph−¬ng thøc bæ sung c¸c loµi c©y gç b¶n ®Þa cã nguån gèc t¹i chç. Kh¶ n¨ng chèng xãi mßn thÊp h¬n so víi c¸c quÇn x· rõng. - Tr¶ng cá nhiÖt ®íi thø sinh DÉn xuÊt tõ tr¶ng c©y bôi hoÆc rõng rËm th−êng xanh tr−íc kia, do c¸c ho¹t ®éng chÆt ph¸, lµm n−¬ng rÉy... sau ®ã lµ hoang hãa. TÝnh ®a d¹ng sinh häc thÊp. C¸c loµi −u thÕ gåm lau Saccharum spontaneum L.; cá tranh Imperata cylindrica (L.) P. Beauv.. C©y bôi x©m nhËp th−a thít (≤ 30%) gåm c¸c loµi cá lµo Chromolaena odorata (L.) King et Robinson, mua Melastoma sp.,... cïng c¸c loµi kh¸c thuéc c¸c hä Rubiaceae, Euphorbiaceae, Verbenaceae... Gi¸ trÞ ch¨n nu«i thÊp; kh¶ n¨ng chèng xãi mßn, tr−ît lë ®Êt rÊt thÊp. C¸c hiÖn t−îng tr−ît lë, xãi mßn th−êng diÔn ra ë quÇn x· nµy vµ quÇn x· c©y bôi kÓ trªn. ViÖc sö dông hîp lý quÇn x· nµy trong khu vùc lµ vÊn ®Ò nan gi¶i, cã thÓ ®−a ra c¸c ph−¬ng thøc trång c¸c c©y gç b¶n ®Þa trªn diÖn tÝch nµy theo quy luËt diÔn thÕ cña th¶m thùc vËt, tõng b−íc phôc håi rõng vµ nguån gien ®Þa ph−¬ng. b. QuÇn hÖ rõng rËm th−êng xanh nhiÖt ®íi giã mïa thuéc ®ai nói thÊp (800 - 1391 m), trªn ®Êt pheralit h×nh thµnh tõ c¸c lo¹i ®¸ mÑ kh¸c nhau, tho¸t n−íc DiÖn ph©n bè cña quÇn hÖ rÊt hÑp, gåm d¶i gÇn ®Ønh vµ ®−êng ®Ønh cña Nói Thµnh ph©n chia ranh giíi gi÷a hai tØnh Qu¶ng Nam vµ Qu¶ng Ng·i. QuÇn x· chÝnh ë ®©y lµ kiÓu rõng rËm th−êng xanh nhiÖt ®íi giã mïa. KiÓu rõng nµy cã cÊu tróc vµ thµnh phÇn loµi kh¸c biÖt h¼n víi rõng −a m−a ë ®ai ®Êt thÊp. Rõng cã cÊu tróc 2 - 3 tÇng, trong ®ã cã 1 - 2 tÇng c©y gç. TÇng c©y bôi cá quyÕt th−êng mäc xen lÉn, x©m nhËp lµm thµnh 1 tÇng t−¬ng ®èi th−a thít. Trong tÇng c©y gç, c¸c ®¹i diÖn thuéc hä DÎ (Fagaceae) ®ãng vai trß quan träng; ngoµi ra, cßn cã ®¹i diÖn cña c¸c hä Ngäc lan (Magnoliaceae), Long n·o (Lauraceae), D−¬ng ®µo (Actinniaceae). Do diÖn tÝch ph©n bè hÑp, chñ yÕu ë gÇn ®Ønh vµ ®−êng ®Ønh nªn xuÊt hiÖn ®¹i diÖn cña c¸c hä §ç quyªn (Ericaceae), ChÌ (Theaceae). TÇng c©y bôi - cá quyÕt th−êng ®ång nhÊt, gåm c¸c loµi thuéc c¸c hä §ç quyªn (Ericaceae), D−¬ng xØ méc (Cyatheaceae), TuÕ (Cycadaceae), R¸ng th− dùc (Thelypteridaceae), Cau (Arecaceae).... C¸c loµi thuéc c¸c hä Zingiberaceae, Balsaminaceae, Acanthaceae... phong phó vÒ mËt ®é c¸ thÓ. Nh×n chung, quÇn hÖ rõng rËm th−êng xanh nhiÖt ®íi giã mïa ë l−u vùc hå Phó Ninh, tuy chiÕm diÖn tÝch nhá (1%), nh−ng gi÷ vÞ trÝ xung yÕu vÒ sinh th¸i vµ phßng hé v× ®−îc xem lµ nãc nhµ cña khu vùc. QuÇn hÖ ®· bÞ t¸c ®éng Ýt nhiÒu; cÊu tróc cña tÇng t¸n bÞ biÕn ®æi nhiÒu; thµnh phÇn loµi Ýt phong phó, Ýt ®a d¹ng h¬n so víi rõng −a m−a. b. Th¶m thùc vËt nh©n t¸c a. C©y trång l©u n¨m - Rõng trång c©y l¸ réng: c¸c c©y trång chñ yÕu gåm: keo l¸ trµm; keo tai t−îng. Trªn ¶nh vÖ tinh, diÖn tÝch rõng trång chiÕm tû lÖ cao nhÊt trong l−u vùc, tíi trªn 70% diÖn tÝch. §©y lµ c¸c quÇn x· rõng trång ®¬n loµi, cã cÊu tróc ®¬n gi¶n, chØ cã 1 tÇng c©y gç. Kh¶ n¨ng phßng hé thÊp h¬n 37 rõng tù nhiªn, nh−ng chiÕm tû lÖ rÊt lín nªn cã vai trß quan träng trong b¶o vÖ m«i tr−êng vµ chèng xãi mßn cho lßng hå. Trong t−¬ng lai, cÇn cã quy ho¹ch thay ®æi c¬ cÊu c©y trång theo c¸c dù ¸n −u tiªn trong quy ho¹ch tæng thÓ. - C©y trång l©u n¨m quanh khu d©n c−: c©y trång chñ yÕu gåm mÝt, dõa, xoµi, ®u ®ñ, vó s÷a, c¸c loµi cam chanh, chuèi, m·ng cÇu... cïng c¸c c©y l©u n¨m, c©y ¨n qu¶ kh¸c. Ph©n bè theo c¸c ®iÓm d©n c−, mang tÝnh truyÒn thèng, phÇn lín lµ c¸c c©y trång theo thãi quen vµ tËp qu¸n cña ®Þa ph−¬ng, ch−a mang tÝnh hµng hãa nh− c¸c vïng kh¸c ë Nam Trung Bé. b. C©y trång hµng n¨m - Lóa n−íc: chñ yÕu trång ë ruéng n−íc thuéc thung lòng gi÷a nói vµ ®Êt phï sa ven suèi ®Ó phôc vô nhu cÇu t¹i chç lµ chñ yÕu. - C©y trång c¹n hµng n¨m: gåm rau mµu vµ c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy nh−: s¾n, ng«, ®Ëu, l¹c, c¸c lo¹i rau, c©y thùc phÈm... ®Ó phôc vô t¹i chç vµ mét phÇn cho nhu cÇu cña thÞ x· Tam Kú. 2. Mét sè ®Æc tr−ng cña tÝnh ®a d¹ng cña khu hÖ thùc vËt ë l−u vùc hå Phó Ninh a. TÝnh ®a d¹ng cña thµnh phÇn loµi thùc vËt Theo kÕt qu¶ kh¶o s¸t ban ®Çu, ®· ghi nhËn ®−îc 290 loµi thuéc 4 ngµnh thùc vËt bËc cao cã m¹ch trong l−u vùc; ch−a ghi nhËn ®−îc ngµnh KhuyÕt l¸ th«ng vµ ngµnh Cá th¸p bót. + Thùc vËt bËc cao cã m¹ch vµ cã bµo tö: (ngµnh Th«ng ®Êt Lycopodiophyta, ngµnh D−¬ng xØ Polypodiophyta) cã 11 loµi, b»ng 12,2% tæng sè loµi ®· biÕt cña khu vùc hå Phó Ninh. Sè l−îng loµi nghÌo, cã thÓ do kiÓm kª ch−a kü. Tuy nhiªn, cã thÓ kh¼ng ®Þnh sè l−îng c¸ thÓ cña ngµnh D−¬ng xØ ®ãng vai trß ®¸ng kÓ trong cÊu tróc cña tÇng cá quyÕt d−íi t¸n vµ c¸c loµi phô sinh. + Ngµnh Th«ng (Pinophyta): ®−îc kiÓm kª kh¸ kü; kÕt qu¶ ph¸t hiÖn ®−îc 3 loµi cña 2 chi, 2 hä (2 loµi thuéc hä D©y g¾m Gnetaceae, 1 loµi thuéc hä Kim giao Podocarpaceae). + Ngµnh H¹t kÝn (Magnoliophyta), chiÕm ®Þa vÞ thèng trÞ trong khu hÖ thùc vËt, víi gÇn 90,8% sè loµi cña khu hÖ. Sè liÖu nµy thÓ hiÖn tÝnh quy luËt ®èi víi c¸c khu hÖ thùc vËt cô thÓ trong hÖ thùc vËt ViÖt Nam. Nã chøng tá vai trß cña thùc vËt h¹t kÝn lu«n gi÷ vÞ trÝ hµng ®Çu vµ kh«ng phô thuéc diÖn tÝch cña c¸c khu hÖ thùc vËt ®−îc nghiªn cøu. Khu hÖ thùc vËt n¬i ®©y nghÌo loµi cña ph©n hä Tre nøa Bambusoideae, tr¸i l¹i giµu loµi cña c¸c hä Cau, DÇu, §Ëu, ThÇu dÇu... th−êng còng lµ nh÷ng hä giµu loµi ë Nam §«ng Nam ¸ vµ B¾c ViÖt Nam. Còng nh− mét sè vïng ë T©y Nguyªn vµ Nam Trung bé, hä Cau Arecaceae ë ®©y kh¸ phong phó vÒ loµi (10 loµi) vµ giµu vÒ c¸ thÓ. Nã ®ãng vai trß quan träng trong cÊu tróc cña tÇng cá vµ d©y leo cña c¸c quÇn x· thuéc rõng rËm th−êng xanh. b. Gi¸ trÞ sö dông vµ b¶o tån MÆc dï khu vùc nghiªn cøu cã diÖn tÝch kh«ng lín, kho¶ng 3500 ha, song gi¸ trÞ sö dông vµ b¶o tån cña khu hÖ thùc vËt l¹i cã ý nghÜa to lín, tr−íc hÕt ë c¸c loµi ®Æc h÷u hÑp vµ c¸c loµi quý hiÕm. §ã lµ c¸c loµi ®Æc h÷u ë c¸c møc ®é kh¸c nhau cã trong khu vùc, tõ c¸c loµi ®Æc h÷u cña Trung bé tíi c¸c loµi ®Æc h÷u hÑp xung quanh Trung Trung bé. Bªn c¹nh ®ã, lµ c¸c loµi c©y gç cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao, võa ®−îc sö dông trong c¸c môc ®Ých kh¸c nhau, võa cã gi¸ trÞ b¶o vÖ m«i tr−êng gi¶m thiÓu tai biÕn, chèng tr−ît lë ®Êt vµ xãi mßn l−u vùc. Tuy sè l−îng loµi thèng kª ban ®Çu cña khu hÖ thùc vËt ë l−u vùc hå Phó Ninh míi biÕt ®−îc 290 loµi, nh−ng sè l−îng loµi quý hiÕm kh¸ cao; ®Õn nay, ®· ghi nhËn ®−îc 8 loµi sau: STT Tªn khoa häc Tªn phæ th«ng CÊp ®¸nh gi¸ 1 Drynaria fortunei (Mett.) J. Sm. Bæ cèt to¸i T 2 Hopea hainanensis Merr. et Chun Sao h¶i nam K 3 Sindora tonkinensis A. Chev. ex K. et S. S. Larsen Gô lau K 4 Cinnamomum balansae Lecomte Vï h−¬ng R 5 Ardisia silvestris Pit. Kh«i V 6 Amesiodendron chinense (Merr.) Hu Tr−êng ng©n T 7 Madhuca pasquieri (Dub.) H. J. Lam. SÕn mËt K 8 Dioscorea collettii Hook. f. NÇn nghÖ R 38 Theo tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ cña S¸ch §á ViÖt Nam, 1996 [4], trong sè c¸c loµi quý hiÕm cã 1 loµi sÏ nguy cÊp (V), cã thÓ bÞ ®e däa tuyÖt chñng; 2 loµi hiÕm (R), 2 loµi bÞ ®e däa (T) vµ 3 loµi biÕt kh«ng chÝnh x¸c (K) (ch−a ®ñ tµi liÖu ®Ó xÕp chóng vµo c¸c cÊp ®¸nh gi¸ cô thÓ). VÒ tµi nguyªn thùc vËt, còng nh− c¸c khu hÖ thùc vËt cã ®iÒu kiÖn tù nhiªn t−¬ng tù, khu hÖ thùc vËt ë ®©y phong phó vÒ sè l−îng loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ, nh−ng nghÌo vÒ tr÷ l−îng vµ sè l−îng c¸ thÓ. §Õn nay, ®· thèng kª ®−îc 52 loµi lµm thuèc vµ d−îc liÖu, 17 loµi lµm thøc ¨n cho ng−êi, 9 loµi lµm c¶nh, 75 loµi cho gç, 5 loµi lµm thøc ¨n cho ®éng vËt nu«i. Sè l−îng loµi cho tanin, nguyªn liÖu lµm giÊy sîi, dÇu bÐo, nhùa... kh«ng ®¸ng kÓ, mçi thø vµi loµi. TÝnh ®a d¹ng vÒ tµi nguyªn thùc vËt dõng l¹i ë tiÒm n¨ng nguån gien tù nhiªn ®ang ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ tiªu diÖt hoµn toµn, kh«ng cã ý nghÜa lµ mét vïng nguyªn liÖu hoÆc vïng cã thÓ khai th¸c tµi nguyªn. §©y lµ hËu qu¶ cña sù khai th¸c l¹m dông vµ t¸c ®éng qu¸ møc cña con ng−êi tíi hÖ thùc vËt 3. §Þnh h−íng sö dông hîp lý th¶m thùc vËt trong l−u vùc a. Th¶m thùc vËt cña khu vùc tån t¹i ë d¹ng c¸c quÇn x· thø sinh lµ chñ yÕu, chØ cßn mét diÖn tÝch nhá rõng Ýt bÞ t¸c ®éng trªn nh÷ng s−ên dèc vµ ®Ønh nói xa khu d©n c−, xa c¸c trôc ®−êng giao th«ng HÇu hÕt c¸c quÇn x· rõng mang s¾c th¸i bÞ kiÖt quÖ, Ýt cã gi¸ trÞ kinh tÕ; nh−ng nÕu ®−îc phôc håi vµ b¶o vÖ, trong t−¬ng lai, ngoµi t¸c dông phßng hé cho hå chøa, sÏ lµ ®iÓm hÊp dÉn du kh¸ch trªn c¸c tuyÕn du lÞch sinh th¸i tõ lßng hå nèi tíi c¸c tuyÕn du lÞch rõng nhiÖt ®íi trªn s−ên vµ ®Ønh. Nh÷ng diÖn tÝch rõng cßn sãt l¹i trªn ®Ønh vµ s−ên cña khèi nói Thµnh, lµ nh÷ng hÖ sinh th¸i quý gi¸ cßn tån t¹i, cã vai trß rÊt lín trong ®iÒu hoµ tÇng n−íc mÆt còng nh− t¹o líp phñ phßng hé, chèng xãi mßn cho khu vùc. §©y ®−îc xem lµ nh÷ng khu vùc träng yÕu ®Ó b¶o vÖ nghiªm ngÆt vµ khoanh nu«i phôc håi rõng cña vïng. Cã thÓ ®Þnh h−íng ph¸t triÓn trªn hai vïng chÝnh sau: - Rõng trªn ®Ønh vµ ®−êng ®Ønh ë ®é cao trªn 800m: lµ nh÷ng quÇn x· ®éc ®¸o cña vïng nhiÖt ®íi. Chóng cã thµnh phÇn loµi, cÊu tróc tÇng vµ d¹ng sèng kh¸ kh¸c biÖt so víi rõng trªn vïng ®Êt thÊp. Mét ®iÓm ®Æc biÖt ®¸ng quan t©m lµ tÝnh bÒn v÷ng kÐm, kh¶ n¨ng t¸i sinh chËm cña lo¹i rõng nµy. NÕu bÞ t¸c ®éng vµ lµm biÕn mÊt tÇng t¸n rõng, sÏ t¹o ra quÇn x· c©y bôi kh¸ bÒn v÷ng trªn diÖn tÝch nµy, kh¶ n¨ng t¸i sinh rÊt chËm.V× vËy, cÇn ®−a ra nh÷ng biÖn ph¸p b¶o vÖ nghiªm ngÆt nh÷ng m¶nh rõng cßn sãt l¹i trªn nói ë ®é cao nµy. Nh÷ng diÖn tÝch kh¸c cÇn cÊm t¸c ®éng cña con ng−êi nh»m tr¸nh lµm suy kiÖt thªm th¶m thùc vËt. - Rõng trªn ®Êt ®åi nói thÊp d−íi 800 m: tÝnh ®a d¹ng sinh häc kh¸ cao, n¬i tËp trung tíi 2/3 sè loµi thùc vËt hoang d¹i tù nhiªn cña khu vùc. CÊu tróc cña th¶m rõng ®a d¹ng phong phó, chøa ®ùng nhiÒu nguån gien thùc vËt quý hiÕm, cã gi¸ trÞ kinh tÕ, kh¶ n¨ng phôc håi nhanh, thuËn lîi cho viÖc t¸i sinh tù nhiªn vµ trång rõng míi (khi ®· bÞ ph¸ huû). §èi víi lo¹i h×nh nµy, cÇn −u tiªn ph¸t triÓn khoanh nu«i tù nhiªn, b¶o vÖ nh÷ng diÖn tÝch cßn rõng. ViÖc trång rõng míi cÇn ®−îc c©n nh¾c ®−a tËp ®oµn c©y l©m nghiÖp b¶n ®Þa hoÆc nh÷ng loµi cã biªn ®é sinh th¸i thÝch hîp vµo trång nh−: xÕn, chß, gâ, sao vµ c¸c loµi c©y gç hoang d¹i kh¸c trong vïng. §Æc biÖt l−u ý khoanh vïng b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn nh÷ng diÖn tÝch rõng cßn chøa ®ùng nhiÒu loµi quý hiÕm, nhÊt lµ vïng rõng nói thuéc phÝa nam cña hai x· Tam Trµ vµ Tam Mü. Cã ®Þnh h−íng kÕt hîp chÆt chÏ víi tØnh Qu¶ng Ng·i trong quy ho¹ch b¶o vÖ toµn bé hÖ sinh th¸i rõng quý gi¸ nµy. b. Ph¸t triÓn c¸c vïng trång rõng tËp trung trªn ®Êt hoang ho¸ chØ cßn cá vµ c©y bôi Thuéc c¸c diÖn tÝch trªn c¸c vïng nói, ®Êt dèc vïng trung t©m vµ phÝa b¾c l−u vùc. N¬i ®©y, cÇn ®−îc ®Çu t− trång c¸c loµi c©y l©m nghiÖp ®Ó nhanh chãng phñ xanh ®Êt trèng ®åi nói träc. Cã thÓ ph©n thµnh tõng vïng c©y cô thÓ: c©y lÊy gç, c©y cho tinh dÇu, nhùa, c©y cho h¹t vµ s¶n phÈm ngoµi gç. CÇn x©y dùng luËn chøng ph¸t triÓn vïng cô thÓ vµ chi tiÕt, lµm c¬ së khoa häc cho ®Çu t−. c. X©y dùng c¸c m« h×nh kinh tÕ sinh th¸i v−ên-rõng 39 TËp trung vµo c¸c diÖn tÝch quanh tô ®iÓm d©n c− vµ c¸c ®iÓm dù kiÕn t¸i ®Þnh c−. §−a c«ng t¸c khuyÕn l©m trë thµnh mét trong nh÷ng gi¶i ph¸p quy ho¹ch. Trªn c¬ së ®ã, thiÕt lËp c¸c m« h×nh cô thÓ ®Ó cã thÓ khai th¸c c¸c tËp ®oµn c©y ¨n qu¶, c©y lÊy gç (c©y l©m nghiÖp), c©y cho s¶n phÈm phô kh¸c cïng víi ph−¬ng thøc trång xen t¸n, d−íi t¸n c¸c loµi c©y thuèc, c©y gia vÞ, c©y hµng n¨m kh¸c. C¸c m« h×nh nµy cÇn ®−îc thiÕt kÕ t¹o ra c¸c b¨ng, hµng c©y ®Ó chèng xãi mßn. d. X©y dùng vïng c©y nguyªn liÖu cho c«ng nghiÖp tËp trung HiÖn t¹i, l−u vùc hå chøa ch−a cã quy ho¹ch trång c©y nguyªn liÖu tËp trung, do vËy cÇn cã c¸c dù ¸n −u tiªn x©y dùng vïng c©y nguyªn liÖu ë vïng nµy. Cã thÓ nãi, ®Þnh h−íng vïng quy ho¹ch trång c©y nguyªn liÖu ®−îc xem lµ mét trong néi dung quy ho¹ch tæng thÓ quan träng, ®åi hái cã c¸c c¬ së khoa häc chi tiÕt vµ gi¶i ph¸p kinh tÕ cô thÓ. Tµi liÖu tham kh¶o 1. Ph¹m Hoµng Hé, 1991-1993: C©y cá ViÖt Nam. 3 tËp, 6 quyÓn. MontrÐal. 2. Phan kÕ Léc, 1998: T¹p chÝ Di truyÒn häc vµ øng dông, 2: 10 -15. Hµ Néi. 3. Ph¹m Ngäc Toµn, Phan TÊt §¾c, 1993: KhÝ hËu ViÖt Nam, Nxb. Khoa häc vµ Kü thuËt, Hµ Néi. 4. Bé Khoa häc, C«ng nghÖ vµ M«i tr−êng, 1996: S¸ch §á ViÖt Nam, phÇn thùc vËt. Nxb. Khoa häc vµ Kü thuËt, Hµ Néi. 5. Th¸i V¨n Trõng, 1978: Th¶m thùc vËt rõng ViÖt Nam, Nxb. Khoa häc vµ Kü thuËt, Hµ Néi. 6. ViÖn §iÒu tra Quy ho¹ch rõng, 1983: KÕt qu¶ ®iÒu tra tµi nguyªn rõng tØnh Qu¶ng Nam - §µ N½ng, Hµ Néi. 7. AubrÐville A. et al., 1960-1996: Flore du Cambodge, du Laos et du Vietnam, fasc.: 1- 29. Paris. 8. Brummitt R. K., Powell C. E., 1992: Authors of Plant Names, Kew, Royal Botanic Gardens. 9. Ellenberg H. and Mueller - Dombois, 1974: Aims and Methods of Vegetation Ecology. John Wiley & Son, New York. 10. IUCN, 2006: The 2006 IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on July 19th: www.redlist.org. 11. Lecomte H., 1907 - 1951: Flore gÐnÐrale de l’ Indochine. 7 tomes, Paris. 12. Raunker C., 1937: Plant life form. Claredon, Oxford. 13. Schmid M., 1974: VegÐtation du Vietnam, le massif sud-annamitique et les rÐgions limitrophes. ORSTOM, Paris. biodiversity assessment of the vegetation in the phuninh water-reservoir basin, quangnam province for the rational use Tran Van Thuy, dinh thi phuong anh, nguyen thi dao, vu van can summary Based on the analysis of the field survey biodiversity data in 2005, the flora of the Phuninh water- reservoir basin (Quangnam province) is inventoried with 290 species of 4 phylla (Lycopodiophyta, Polypodiophyta, Pinophyta and Magnoliophyta). Among them, 8 threatened species are listed in the Red Data Book of Vietnam (plants), 1996 and many species have high economic and scientific values. These species distribute in 5 communities of 2 tropical evergreen forest formations. The thick evergreen tropical forest in low land and the one in low mountain are most important in the basin. They are very high biodiversity communities as well as highly capable to minimize the soil erosion, to keep the long working time for the reservoir. Beside that, the paper proposes 4 cures for the rational utilization. Ngµy nhËn bµi: 22-7-2006