Côn Đảo và biển Nam trong tầm nhìn "Địa-Sinh thái và Nhân văn" - Phạm Đức Mạnh

14♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H A N V AÊ N CÖN ÀAÃO VA BIÏÍN NAM TRONG TÊÌM NHÒN “ÀÕA-SINH THAÁI vaâ NHÊN VÙN”. Phaåm Àûác Maånh* . Phaåm Thõ Ngoåc Thaão** TOÁM TÙÆT Úà baâi naây, caác taác giaã giúái thiïåu quêìn àaão Cön Sún vaâ Biïín Nam dûúái têìm nhòn “Àõa- sinh thaái” vaâ vaâi nguöìn “Sûã Nguyïîn bùçng tranh” àöåc àaáo nhû Àöì baãn vaâ Cûãu Àónh àuác thúâi Nguyïîn Minh Maång (1820-1840). Trong khöng gian phùèng, quêìn àaão Cön Sún nùçm vïì têån cuâng Àöng Nam Viïåt Nam, bao göìm àaão chñnh Cön Lön (töíng diïån tñch 51.32km²) vaâ 15 àaão nhoã (20.56km²) traãi theo hûúáng àöng bùæc-têy nam (toåa àöå: 8º34’-49’ vô àöå bùæc - 106º31’-45’ kinh àöå àöng). Àaão chñnh Cön Lön chuã yïëu laâ caác vuâng àöìi nuái (6328 ha = 88,4%) vaâ vaâi thung luäng nhoã thaânh taåo tûâ àúåt biïín tiïën Flandrian thúâi Holocene (khoaãng 6000–3000 BP), vúái hïå àöång thûåc vêåt trïn àêët liïìn vaâ dûúái bïí rêët phong phuá àa daång, thñch húåp vúái àúâi söëng con ngûúâi. Dûúái goác nhòn “Àöì baãn hoåc”, coá thïí coi “Àaåi Nam nhêët thöëng toaân àöì” (1834) chñnh laâ “Baãn töíng kïët laänh thöí” àêìu tiïn thúâi Nguyïîn vaâ, cuâng vúái sûu têåp baãn àöì Nguyïîn Àònh Àêìu (Fernaäo vaz Dourado - Canh Dêìn 1590, “An Nam Àaåi quöëc hoåa àöì” - 1838, Bartolomeu Lasso 1592-1594, Paris 1902), chuáng laâ nguöìn “sûã liïåu nïìn” hiïëm quyá minh àõnh caác aáng sûã xûa viïët vïì Cön Sún vaâ Biïín Nam (saách “Phuã Biïn taåp luåc” cuãa Lï Quyá Àön – 1776; caác biïn niïn haâng haãi, Àaåi Nam thûåc luåc chñnh biïn, Khêm Àõnh Àaåi Nam Höåi Àiïín Sûã Lïå, v.v...); vïët tñch cû truá vaâ caác maãnh göëm Trêìn, àöìng tiïìn Nguyïîn phaát hiïån úã Hoaâng Sa vaâ caã caác àaão Song Tûã Têy, Nam Yïët cuãa Trûúâng Sa v.v “Baãn töíng kïët laänh thöí” thûá hai àúâi Nguyïîn Minh Maång (1820-1840) chñnh laâ CÛÃU ÀÓNH, vúái caác hònh aãnh Biïín Àöng, Biïín Nam, Biïín Têy vaâ caác hònh aãnh biïíu trûng cho “Àaåi Nam nhêët thöëng” vïì laänh thöí vaâ laänh haãi thúâi Trung vaâ Cêån Àaåi. Cön Àaão - quêìn àaão chiïëm töíng diïån tñch 72,81km² nùçm traãi daâi hûúáng àöng bùæc - têy nam (toåa àöå 8°34’- 8°49’N - 106°31’- 106°45’E) thuöåc laänh haãi Viïåt Nam gêìn ngang vô tuyïën vúái muäi Caâ Mau, caách Söng Hêåu 45 haãi lyá vaâ caách Vuäng Taâu khoaãng 97 haãi lyá (179km) vïì phña àöng * PGS.TS. ngaânh Khaão cöí hoåc, Khoa Lõch sûã, Trûúâng ÀHKHXH&NV-ÀHQG TP.HCM. ** ThS. ngaânh Khaão cöí hoåc, Khoa Lõch sûã, Trûúâng ÀHKHXH&NV-ÀHQG TP.HCM. nam; vúái àaão chñnh Cön Sún (röång hún 15 x 3km vaâo khoaãng 8.000ha = 51,32km²) cuâng 15 hoân àaão lúán nhoã (röång 20,56km²) bao quanh phña têy (Hoân Tre Lúán, Hoân Tre Nhoã, Hoân Troåc - hay hoân Trai-Ngoåc), phña àöng - àöng bùæc (Hoân Àaá Baåc “sên chim”, Hoân Cau, Hoân Böng Lan, Hoân K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H A N V AÊ N ♦15 Baãy Caånh coá Haãi Àùng múái) vaâ vïì phña nam (Hoân Baâ, Hoân Vung, Hoân Trùæc Lúán, Hoân Trùæc Nhoã, Hoân Taâi Lúán, Hoân Taâi Nhoã vaâ 2 àaão caách Cön Sún 50km laâ Hoân Anh - Hoân Trûáng Lúán vaâ Hoân Em - Hoân Trûáng Nhoã). Nhòn trïn baãn àöì, Cön Àaão tröng gêìn giöëng hònh con thuá coá miïång haá ra úã võnh Àêìm Tre, vúái phêìn àêìu muäi àöng bùæc vaâ caác nuái Àûúâng Chúi, Öng Cûúâng, Con Ngûåa, vúái choãm sûâng taåo hònh nhúâ caác baäi Àêìm Trêu vaâ Öng Cûúâng phña têy bùæc, cuâng caác phêìn chên trïn (nuái Nhaâ Baân, nuái Taâu Bïí) chaåy ra caác muäi Chim Chim, Taâ Beá vaâ chên dûúái (nuái Thaánh Giaá) chaåy ra Baäi Nhêët vaâ muäi Caá Mêåp hûúáng àöng nam. Thõ trêën nùçm giûäa thung luäng (toåa àöå: 8°40’57"N – 106°36’10"E) múã ra võnh Cön Sún. Caác võnh trïn àaão lúán àïìu múã hûúáng àöng nam nhû võnh Àêìm Tre (úã phêìn miïång hònh thuá) giûäa nuái Àûúâng Chúi vaâ baäi Àaá Hinh phña àöng bùæc; võnh Coã ÖËng vúái àûúâng viïìn baäi Caånh tûâ nuái Con Ngûåa vïì nuái Taâu Bïí úã muäi Taâ Beá; võnh trung têm Cön Sún traãi daâi tûâ muäi Loâ Vöi vïì muäi Caá Mêåp phña àöng nam; cuâng caãng Bïën Àêìm vaâ nhiïìu baäi biïín àeåp khaác (baäi Àêët Döëc, baäi Nhêët, baäi Múái, baäi Öng Cêu, baäi Öng Àûång, baäi San Hö, baäi Àêìm Trêu, baäi Öng Cûúâng) viïìn quanh àaão lúán vaâ viïìn caã caác àaão nhû Hoân Baâ (àêìm The, àêìm Quöëc), Hoân Baãy Caånh (baäi Dûúng, baäi Baâ Àöåp, baäi Giöng, baäi Saån, baäi Xi Mùng, baäi Caát Lúán), Hoân Tre Lúán vaâ Hoân Cau (baäi Caát Lúán, baäi Caát Nhoã). Theo caác nhaâ àõa chêët, hïå sinh thaái àöìi nuái àêët àoã bazan Cön Àaão coá chung nguöìn göëc nuái lûãa vúái miïìn Àöng Nam böå vaâ chó taách ra búãi nhûäng vêån àöång tên kiïën taåo tûâ haâng chuåc triïåu nùm trûúác. Diïån tñch àöìi nuái khoaãng 6328 hecta chiïëm 88,4% caã quêìn àaão, vúái Nuái Chuâa (cao 515m), nïìn cuãa truäng Cön Sún laâ àaá granit 2 mica coá nhiïìu khe nûát niïn àaåi khoaãng 270 triïåu nùm trûúác cöng nguyïn (tr. CN), cuâng thaânh phêìn chñnh cuãa kiïën taåo laâ àaá dùm tuöíi khoaãng 175 triïåu nùm tr. CN vaâ ñt àaá bazan thaânh taåo giai àoaån N²-QI (trûúác 1 triïåu nùm tr.CN) àaä phong hoáa möåt phêìn thaânh àêët àoã (Trêìn Àònh Nhên – theo [21]). Àõa hònh àêët bùçng têåp trung chuã yïëu úã thung luäng hònh baán nguyïåt (8 – 10 x 2 – 3km) trïn àaão Cön Lön (toåa àöå 8°40’57"N –106°36’10"E). Vïì khñ hêåu, Cön Àaão chõu aãnh hûúãng cuãa gioá H1. Cön Sún trong nïìn caãnh Cûåc nam àêët nûúác (nïìn: Töíng Cuåc Àõa chñnh, 1999-2003. “Àaåi Nam nhêët thöëng toaân àöì” 1834) muâa têy nam vaâo muâa mûa (tûâ thaáng 5 àïën thaáng 11) vaâ gioá chûúáng àöng bùæc vaâo muâa khö (tûâ thaáng 12 àïën thaáng 4), nhiïåt àöå trung bònh nùm 26,9°C, lûúång mûa trung bònh nùm àaåt 2.200mm, àöå êím trung bònh nùm 80% vaâ duâ úã giûäa biïín vúái nïìn khñ hêåu xñch àaåo àaåi dûúng, Cön Àaão rêët ñt bõ baäo traân vaâo. Vïì thuãy vùn, Cön Àaão coá caác doâng suöëi vaâ khe laåch chaãy tûâ caác daäy nuái lúán (nuái Chuáa, nuái Thaánh Giaá) theo hûúáng búâ biïín àöí nûúác vaâo nhiïìu àêìm baâu, vúái caác höì lúán ngay úã thung luäng viïìn võnh Cön Sún (Höì Sen – Höì Quang Trung, Höì An Haãi). Riïng höì An Haãi trûúác àêy coân thöng vúái biïín vaâ nguyïn laâ hïå sinh thaái rûâng ngêåp mùån phaát triïín traâm, àûúác vaâ thuãy saãn ngêåp mùån [4; 24; 6]. Vïì thöí nhûúäng, àêët Cön Àaão chuã yïëu laâ loaåi àêët àoã vaâng (6916 ha = 90,1% töíng quyä àêët Cön Àaão) vúái àõa têìng moãng (<50cm) phuã trïn granit chûa phên dõ (4397ha = 63,6%) vaâ trïn àaá caát kïët (2519ha = 36,4%). Daång àêët naây têåp trung úã phêìn nuái rûâng àöng bùæc (caác daäy nuái Öng Cûúâng, Con Ngûåa) vaâ trung têm (tûâ nuái Chuáa àïën nuái Thaánh Giaá), laâ loaåi àêët tûå hònh vuâng àöìi nuái trïn caác taân tñch àaá magma acid chuã yïëu granit vaâ àaá greâs, coá haâm lûúång Al²O³, Fe²O³ cao, phaãn ûáng 16♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H A N V AÊ N dung dõch àêët pH = 5-6, thaânh phêìn cú giúái nheå (tûâ caát pha túái thõt trung bònh), kïët cêëu keám, àöå xöëp thêëp, chêët hûäu cú 2-8% tuây thuöåc möi trûúâng coân rûâng, thñch húåp phaát triïín lêm nghiïåp. Àêët caát biïín (756ha = 9,9%) coá àöå daây lúán hún (>100cm) àûúåc hònh thaânh vaâ phaát triïín tûâ 10.000-5.000 tr. CN trïn caác thaânh taåo àùåc trûng laâ caát trùæng tuöíi Holocen súám (Q1/IV) vaâ caát vaâng tuöíi Holocen giûäa-muöån cho túái hiïån àaåi (Q2-3/IV). Àêy laâ daång thöí nhûúäng chõu mùån phöí cêåp caác hoân nhoã (Hoân Baâ, Hoân Troåc, Hoân Tre Lúán, Hoân Baãy Caånh, Hoân Cau) vaâ trïn àaão lúán têåp trung úã caác triïìn thung luäng tûâ baäi Àêìm Trêu àïën baäi Caånh – võnh Àöng Bùæc vaâ thung luäng trung têm Ma Thiïn Laänh traãi daâi hûúáng àöng bùæc – têy nam tûâ nuái Loâ Vöi vïì An Höåi, mêîu chêët coá thaânh phêìn cú giúái nheå, lûúång caát thö 33-44%, haâm lûúång seát vêåt lyá (phêìn tûã <0,01mm) chó 4-5%, haâm lûúång SiO² cao túái 80-95%, àöå chua àêët pH = 5-6 vaâ núi coá nhiïìu voã soâ hïën, san hö coá thïí túái 6-7, rêët ngheâo caác chêët dinh dûúäng, ngheâo muân, àaåm vaâ lên, haâm lûúång chêët hûäu cú thêëp (0,5-0,9%), chó thñch húåp cho caác nûúng vûúân cêy tröìng caån úã sûúân thêëp saát chên nuái (xem Baãng 1). Trïn nïìn àõa hònh nuái thêëp döëc vúái caác thung luäng vaâ baäi caát biïín viïìn chên nuái, Cön Àaão nöíi danh laâ Vûúân Quöëc gia1 thuöåc hïå sinh thaái rûâng nhiïåt àúái haãi àaão göìm caác kiïíu rûâng kñn thûúâng xanh vaâ nûãa ruång laá mûa êím nhiïåt àúái, vúái 4.778ha rûâng cêy göî laá röng, 109ha rûâng tre, 18ha rûâng ngêåp mùån. Taâi nguyïn rûâng Cön Àaão coá thaãm thûåc vêåt che phuã túái 92%, vúái thaânh phêìn phong phuá àa daång göìm 1.044 loaâi thuöåc 640 chi cuãa 160 hoå thûåc vêåt bêåc cao coá maåch (420 loaâi cêy göî, 273 loaâi cêy buåi, 137 loaâi dêy leo, 137 loaâi thaão möåc, 53 loaâi khuyïët thûåc vêåt, 20 loaâi phuå sinh)2; trong àoá coá 44 loaâi àùåc hûäu (11 loaâi àõnh danh Cön Sún), möåt söë loaâi xïëp trong danh muåc quyá hiïëm nhû gùng neáo (keo), laát hoa; nhiïìu loaâi cêy thuöëc nhû thiïn niïn kiïån, nguä gia bò, sêm nam, haâ thuã ö, cam thaão, àöî trong, hûúng nhu, ngaãi cûáu, v.v). Hïå àöång vêåt rûâng Cön Àaão coá 144 loaâi göìm 28 loaâi thuá, 39 loaâi boâ saát, 69 loaâi chim, 8 loaâi lûúäng cû; vúái nhiïìu loaâi àùåc hûäu nhû soác mun, soác àen, chuöåt hûu, thaåch suâng, böì cêu nicoba, chim àiïín mùåt xanh, chim gêìm ghò trùæng, v.v Hïå sinh thaái biïín Cön Àaão vúái 18ha rûâng ngêåp mùån, 200ha coã biïín vaâ 1000ha raån san hö “giaâu coá vïì mêåt àöå vaâ phong phuá vïì sinh vêåt bêåc nhêët Viïåt Nam”3, coá 1.493 loaâi (37 loaâi coá tïn trong Saách Àoã Viïåt Nam, 44 loaâi laâ nguöìn gen cûåc quyá cuãa biïín Viïåt Nam), bao göìm 23 loaâi thûåc vêåt ngêåp mùån (àûúác àöi Rhizophora apiculata, àûúác xanh Rhizophora mucronata, veåt duâ Bruguiera gymnorrhiza), 127 loaâi rong biïín, 11 loaâi coã biïín, 157 loaâi phuâ du thûåc vêåt, 115 loaâi phuâ du àöång vêåt, 342 loaâi san hö (41 giöëng, 17 hoå, chiïëm ûu thïë caác giöëng Acropora, Porites, Pachyseris, Montipora, Panova), 187 loaâi thên mïìm, 202 loaâi caá raån san hö, 116 loaâi giaáp xaác, 75 loaâi da gai, 130 loaâi giun nhiïìu tú, 8 loaâi thuá Diïån tñch (ha) Àöå daây têìng àêët úã moåi àöå döëc (cm) 100 Àêët caát biïín (9,9%) 756 756 Àêët àoã vaâng trïn granit chûa phên dõ 4397 4397 (6916ha = 90,1%) trïn àaá caát kïët 2519 2519 Cöång 7.672 6.916 756 Baãng 1: Phên böë thöí nhûúäng Cön Àaão [19] THÖÍ NHÛÚÄNG CÖN ÀAÃO 1. Vûúân Quöëc gia Cön Àaão thaânh lêåp theo Quyïët àõnh söë 135/TTg ngaây 31/3/1993 cuãa Thuã tûúáng Chñnh phuã nûúác CHXHCN Viïåt Nam, vúái töíng diïån tñch 15.043ha göìm 6.043ha phêìn àaão vaâ 9.000ha phêìn biïín [7-8]. 2. Kïët quaã àiïìu tra 1993-2000 cuãa Phên viïån àiïìu tra Quy hoaåch Rûâng II, TP. Höì Chñ Minh [7-8]. 3. Kïët quaã àiïìu tra cuãa Viïån Haãi Dûúng hoåc Nha Trang vaâ Haãi Phoâng [7-8]. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H A N V AÊ N ♦17 (Delphin moäm daâi, caá voi xanh, boâ biïín - Dugong dugon) vaâ boâ saát biïín (rùæn biïín, ruâa da, quaãn àöìng, àöìi möìi - Ertmochelys imbricata, àùåc biïåt loaâi ruâa biïín -Vñch thûúâng niïn coá 350 caá thïí àeã 1200 töí trûáng vaâ thaã vïì biïín 5 vaån vñch con) [7; 8; 13; 16; 6]. Vúái àûúâng viïìn nöng nhiïìu àaá ngêìm úã àaáy tñch tuå rong rïu laâ möi trûúâng sinh tuå caác loaâi haãi saãn àúái ven búâ, àùåc biïåt nhiïìu àöång vêåt thuãy sinh (àöìi möìi, vñch - ruâa biïín, dugon - boâ biïín, caá heo, öëc, cua, töm, caá, yïën saâo, haãi sêm, v.v) - nhûäng “lêm trûúâng” vaâ “ngû trûúâng” phong phuá saãn vêåt cung ûáng cho kinh tïë khai thaác haái lûúåm vaâ sùn bùæt cuãa con ngûúâi trïn quêìn àaão naây xûa cuäng nhû nay. Vaâ, trong têìm nhòn “Àõa- sinh thaái”, Cön Sún ngang têìm vô àöå vúái êëp Muäi Caâ Mau vaâ caã vúái cuåm àaão cûåc nam Trûúâng Sa (Àaá Laát, Àaá Têy, Àaá Àöng, Àaá Thuyïìn Chaâi, Trûúâng Sa Àöng...) vaâ mùåc nhiïn mang võ thïë “cêìu nöëi” (floating bridge) giûäa cûåc nam Àêët Meå vúái caã quêìn àaão viïîn àöng cuãa Töí quöëc... (Hònh 1-2) [20]. Àoá cuäng laâ caác àiïìu kiïån möi trûúâng sinh thaái thuêån húåp cho àúâi söëng chaâi lûúái vaâ thöng thûúng cuãa con ngûúâi; àùåc biïåt tñnh tûâ thúâi Trung - Cêån àaåi, trong quan àiïím chuáng töi, toaân böå QUÊÌN ÀAÃO CÖN SÚN chñnh laâ hïå “Baão taâng Lõch sûã Caách maång” “Baão taâng chûáng tñch caác cuöåc chiïën tranh” vaâ caã “Baão taâng nhên vùn” söëng àöång vaâ hiïëm quyá khöng chó úã Viïåt Nam maâ coân caã ngoaâi Viïåt Nam, hiïín thõ trong têìm mùæt luä haânh úã moåi luác – moåi núi vaâ caã CÖN SÚN chñnh laâ sûå hoâa quyïån moåi nguöìn sûã liïåu vêåt thïí - phi vêåt thïí. Ngoaâi caác hïå thöëng nhaâ tuâ - chuöìng coåp - nghôa trang - traåi lñnh vaâ caác àõa danh nhû hêìm phên boâ, Loâ Vöi, Cêìu Taâu, Sên Banh, Chuöìng Boâ v.v àûúåc liïåt kï trong danh muåc quêìn thïí “Di tñch Lõch sûã - Vùn hoáa” àùåc biïåt cêëp Quöëc gia, töi chó muöën àiïím danh thïm caác hònh aãnh vïì “Cön Àaão xûa” trong taâi liïåu aãnh vaâ bûu aãnh Phaáp hiïån àang trûng baây úã Baão taâng Cön Àaão vïì caãnh trñ vaâ hònh aãnh lao àöång vaâ sinh hoaåt thûúâng nhêåt cuãa nhên dên laâng An Haãi vaâ caác xoám lên cêån, cuãa caã tuâ nhên trïn àaão lúán Cön Lön (laâm àöìi möìi, xay luáa, tuöët tiïu vaâ boác voã caâ phï, tröìng tóa hoa maâu, doån taâu, chúã nûúác ngoåt, laâm rêîy, laâm ghïë mêy vaâ àan lûúái Cêìu Taâu, H2. Thiïn nhiïn Cön Sún xûa vaâ nay (AÃnh vaâ bûu aãnh Phaáp - Baão taâng Cön Àaão). 18♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H A N V AÊ N v.v...); caác di saãn àêìy chêët thú vaâ huyïìn thoaåi Cön Sún àeåp liïn quan àïën caác cuöåc haânh têíu gian lao cuãa taân quên Nguyïîn Phuác AÁnh khi bõ Trûúng Vùn Àa vêy boåc truâng àiïåp úã vuâng biïín Cön Lön nùm 1783 (Hiïån vêåt thúâi Gia Long thu thêåp úã nuái cao 500m caånh xûúãng cú khñ nhû loå göëm cöí heåp àaáy troân sún àoã, kiïëm sùæt, nhiïìu tiïìn àöìng – coá caã tiïìn Lia Italy niïn àaåi 1866; Miïëu An Sún vaâ huyïìn sûã baâ Phi Yïën Lï Thõ Rùm, mêîu thên hoaâng tûã Caãi tûâng bõ àêìy úã Hoân Baâ vò can giaán Gia Long chúá cêìu cûáu ngoaåi bang vaâ tûã tiïët àïí giûä gòn danh tiïët; Miïëu Cêåu thúâ hoaâng tûã Caãi úã laâng Coã ÖËng, v.v); caác khêíu thêìn cöng bùçng gang chûa roä lai lõch (Hònh 3) vaâ caã truyïìn thuyïët dên gian vïì caác tuây tûúáng cuãa Quang Trung (Truác Vùn Cau úã Hoân Cau) vaâ cuãa phong traâo Cêìn Vûúng thúâi Haâm Nghi (Àùång Phong Taâi, Àùång Traác Vên úã Hoân Taâi, Hoân Traác); Àùåc biïåt, caác bïën – baäi àaão lúán coân rùæc àêìy dêëu tñch sinh hoaåt vaâ phïë phêím haâng hoáa (chuã yïëu laâ göëm sûá) nhiïìu thúâi Trung vaâ Cêån àaåi v.v maâ coân cêìn nhiïìu chûúng trònh “chuyïn khaão” vïì nhiïìu thúâi kyâ lõch sûã tûúng ûáng vaâ cêìn nhiïìu nöî lûåc “chuyïn ngaânh” vaâ “liïn ngaânh” daânh riïng cho Cön Àaão múái coá thïí laâm saáng toã caác “cêu àöë lõch sûã” coân tiïìm êín trong di daãn “àõa – sinh thaái vaâ nhên vùn” Àaão Ngoåc[6; 21]. Àûúng nhiïn, caã Cön Àaão vaâ Biïín Nam tûâ lêu cuäng àaä hiïín thõ trong nhiïìu nguöìn thû tõch Viïåt Nam, caác biïn niïn haâng haãi Thïë giúái thúâi Trung vaâ Cêån àaåi, àùåc biïåt coá caã caác nguöìn “Sûã liïåu bùçng tranh” àöåc àaáo nhû àöì baãn vaâ Cûãu àónh thúâi Nguyïîn Minh Maång (1820-1840). Ngay tûâ thúâi Nguyïîn Minh Maång thûá 15, “Àaåi Nam nhêët thöëng toaân àöì” (1834) àaä giúái thiïåu 92 àõa danh (göìm 29 tïn tónh, 47 tïn haãi mön haãi àaão, 25 àõa danh vûúng quöëc vaâ vuâng phuå thuöåc)) hiïín thõ veån toaân laänh thöí vaâ laänh haãi liïìn daãi tûâ Muåc Nam Quan voâng qua Muäi Caâ Mau àïën têån An Giang, Haâ Tiïn vaâ haâng loaåt chi khêíu – haãi àaão coá caã tïn “Hoaâng Sa”, “Vaån lyá Trûúâng Sa”, caã “Tiïíu Mön”, “Àaåi Mön” àïën têån cuâng “Phuá Quöëc” v.v (Hònh 1)4. Àêy chñnh laâ “Baãn töíng kïët laänh thöí” hiïån thûåc ngay tûâ thúâi caác Chuáa Nguyïîn xaác lêåp quyïìn laâm chuã Biïín Àöng tûâ haâng thïë kyã trûúác. Dûúái goác nhòn “Àöì baãn hoåc”, nhaâ nghiïn cûáu Nguyïîn Àònh Àêìu tûâng giúái thiïåu vïì têëm baãn àöì niïn hiïåu xûa nhêët (Canh Dêìn 1590) laâ baãn àöì Fernaäo vaz Dourado veä Cön Àaão vúái tïn tùæt Nghôa Trang Haâng Dûúng An Sún Miïëu thúâ baâ Phi Yïën vaâ cùåp suáng thêìn cöng úã baão taâng Cön Àaão H3. Cön Sún - sûå hoâa quyïån moåi nguöìn sûã liïåu vêåt thïí - phi vêåt thïí (An Sún Miïëu thúâ Baâ Phi Yïën vaâ cùåp suáng thêìn cöng úã Baão taâng Cön Àaão, Nghôa trang Haâng Dûúng Cön Sún ngaây nay). 4. Trong caác cöng böë vïì "Viïåt Nam, têåp baãn àöì haânh chñnh 64 tónh, thaânh phöë" (NXB.. Baãn Àöì, Haâ Nöåi, 2003, 2005), "Àaåi Nam nhêët thöëng toaân àöì" àïìu coá niïn àaåi 1834. Riïng caác cöng böë cuãa Nguyïîn Àònh Àêìu, niïn àaåi chó laâ 1840 [24] (PÀM). K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H A N V AÊ N ♦19 P.Condoz (Hònh 4); sau àoá, möåt söë àöì baãn àûúåc öng giúái thiïåu nhû “An Nam Àaåi Quöëc hoåa àöì” cuãa giaám muåc Jean Baptistc Taberd (tïn Viïåt laâ Tûâ) (1794-1840) xuêët baãn úã nhaâ in J.C.Marshrman úã Serampore nùm 1838 vúái 505 àõa danh bùçng quöëc ngûä Latinh hoùåc Latinh coá tïn “Pulo Condor” (Cuâ lao Cön Lön) (Hònh 5a); Baãn àöì khuyïët danh trong Bartolomeu Lasso (Petrus Plancius khùæc 1592-1594) (coá hònh Cön Àaão vaâ caã quêìn àaão “Pracel” = Hoaâng Sa vaâ Trûúâng Sa; “Costa de Pracel” = búâ biïín Hoaâng Sa); Baãn àöì Paris 1902 (Cön Àaão = Poulo Condore), Baãn àöì “East Indies and Further India” (Philips Pocket Atlas of the World”, London,1969:48-49) (Cön Àaão = Condore Is.), v.v(Hònh 5b; 6a-b) [105]. Vúái daång sûã liïåu àùåc biïåt quyá hiïëm naây, chuáng ta coá trong tay “tû liïåu nïìn”àïí hònh dung roä hún vïì caác aáng sûã xûa viïët vïì Cön Lön vaâ Biïín Nam luác àûúng thúâi maâ coá leä nhaâ baác hoåc Lï Quyá Àön (1726-1784) laâ ngûúâi àêìu tiïn àïì cêåp àïën trong “Phuã biïn taåp luåc” (1776) khi öng cheáp H4. Baãn àöì “Fernaäo vaz Dourado” - Canh Dêìn 1590 (Sûu têåp Nguyïîn Àònh Àêìu) [24] H5a-b. Baãn àöì “An Nam Àaåi quöëc hoåa àöì” - Jean Baptistc Taberd (tïn Viïåt laâ Tûâ) (1794-1840) xuêët baãn úã nhaâ in J.C.Marshrman úã Serampore nùm 1838; Baãn àöì Paris 1902 (Sûu têåp Nguyïîn Àònh Àêìu) [24] vïì caác chó lïånh lêåp àöåi Thanh Chêu khai thaác töí yïën caác cuâ lao cûãa bïí Tên Quan, Thúâi Phuâ, 20♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H A N V AÊ N Nûúác Ngoåt, Nûúác Mùån; àöåi Haãi Mön chuyïn thu nhùåt àöì taâu àùæm, lêëy töí yïën vuâng biïín Bònh Thuêån, àaão Cön Lön, àaão Khoai gêìn Cön Lön, àöåi Hoaâng Sa, àöåi Bùæc Haãi thu haãi saãn vaâ vêåt taâu àùæm úã caác quêìn àaão Hoaâng Sa, Trûúâng Sa. “Ngaây trûúác, hoå Nguyïîn coá thiïët lêåp àöåi Hoaâng Sa göìm 70 suêët, lêëy ngûúâi xaä An Vônh sung vaâo, cùæt phiïn möîi nùm cûá thaáng 2 thò nhêån giêëy sai ài, mang lûúng àuã ùn 6 thaáng, ài haâng nùm bùçng thuyïìn cêu nhoã, ra biïín 3 ngaây 3 àïm thò àïën àaão. Úà àêëy thò tha höì bùæt chim, caá maâ ùn. Lêëy àûúåc hoáa vêåt cuãa taâu nhû gûúm, ngûåa, hoa baåc, tiïìn baåc, hoân baåc, àöì àöìng, khöëi thiïëc, khöëi chò, suáng, ngaâ voi, saáp ong, àöì sûá, àöì chiïn, cuâng laâ kiïëm lûúåm voã àöìi möìi, voã haãi ba, haãi sêm, öëc vên rêët nhiïìu. Àïën kyâ thaáng 8 thò vïì, vaâo cûãa Eo àïën thaânh Phuá Xuên àïí nöåp, cên vaâ àõnh haång xong, múái cho baán riïng caác thûá öëc vên, haãi ba, haãi sêm, röìi lônh bùçng trúã vïì” “ Hoå Nguyïîn coân thiïët lêåp thïm möåt àöåi Bùæc Haãi quan trïn khiïën nhûäng ngûúâi trong àöåi cheâo thuyïìn ra quêìn àaão Cön Lön úã giûäa Bùæc Haãi, hoùåc ài àïën caác xûá Cöìn Tûå vuâng Haâ Tiïn àïí tòm kiïëm, lûúåm nhùåt nhûäng haång àöìi möìi Cai àöåi Hoaâng Sa kiïm laänh quaãn àöëc àöåi Bùæc Haãi” [12]. Caác hoåc giaã Phaáp tûâng cöng böë vïì àöìng tiïìn Nguyïîn tòm thêëy úã Hoaâng Sa, àiïìu tra vaâ khai quêåt Trûúâng Sa cuãa Viïån Khaão cöí hoåc phaát hiïån thïm nhûäng maãnh göëm tûâ cuöëi thúâi Trêìn, tiïìn Nguyïîn úã àaão Song Tûã Têy vaâ vïët tñch bïëp lûãa trong caác àöëng voã soâ trïn àaão Nam Yïët [9]. Theo biïn niïn haâng haãi, ngay tûâ nùm 1294, àoaân 14 thuyïìn cuãa nhaâ thaám hiïím Italy Marco Polo tûâ Trung Hoa vïì nûúác bõ baäo nhêën chòm 8 chiïëc, 6 chiïëc daåt vaâo truá taåi Cön Àaão. Nhiïìu taâi liïåu khaác cuäng ghi nhêån ûáng xûã cuãa nhaâ Nguyïîn trïn biïín Àöng àöëi vúái taâu beâ ngoaåi quöëc gùåp naån hoùåc muön xêm phaåm haãi phêån naây. Vñ nhû, nùm 1595 taâu Têy Ban Nha tûâ Philippines sang Campuchia gheá cûãa Haân tiïëp lûúng, thuyïìn trûúãng J.S.Gallinato höëng haách bõ quan trêën thuâ àuöíi ra khúi [14]. Ngaây 10-2-1643, Chuáa Nguyïîn Phuác Têìn àem hún 50 thuyïìn àaánh 3 taâu Haâ Lan ngoaâi khúi cûãa Eo; vaâo thaáng 5-1643 vaâ thaáng 8-1644, tuêìn duyïn Nguyïîn àaánh àuöíi 10 taâu Haâ Lan [12] vaâ àuöíi taâu cuãa thuyïìn trûúãng Flavoer nhêån lïånh Batavia àaánh Àaâng Trong; theo nhêåt kyá thuãy thuã Haâ Lan Jean Gobyn, 2 taâu bõ bùæn vaâ va àaá ngêìm chòm, 1 taâu thoaát vïì àaão Perles [21] (Lam Giang,1975 - [17]). Nùm 1702 àaä töí chûác àuöíi ngûúâi Höìng Mao (Anh) ra khoãi àaão Cön Lön. Àaåi Nam thûåc luåc chñnh biïn cheáp, “Bêëy giúâ giùåc Ö Lan àêëu thuyïìn ngoaâi biïín, cûúáp boác laái buön, quên tuêìn biïín baáo tin, Chuáa baân kïë àaánh deåp, Thïë tûã àöëc thuác chiïën thuyïìn tiïën thùèng ra Trung beân duåc binh thuyïìn tiïën theo. Chiïën H6a-b. Baãn àöì khuyïët danh trong “Bartolomeu Lasso” Petrus Plancius khùæc 1592-1594; Baãn àöì “East Indies and Further India” (Philips Pocket Atlas of the World, London,1969:48-49) (Sûu têåp Nguyïîn Àònh Àêìu) [24] K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H A N V AÊ N ♦21 thuyïìn trûúác sau lûúát nhanh nhû bay. Giùåc tröng thêëy caã súå, nhòn thùèng phña àöng maâ chaåy, boã rúi laåi 1 chiïëc thuyïìn lúán. Thïë tûã àöëc quên vêy bùæn. Tûúáng giùåc thïë cuâng phoáng hoãa tûå àöët chïët. Thïë tûã beân thu quên vïì” [5]. Àö àöëc D’Estaing chó huy haåm àöåi Phaáp àêìu thïë kyã 18 viïët rùçng: “Khoá khùn caâng tùng khi chuáng töi muöën vûúåt qua quêìn àaão Hoaâng SaKhu vûåc êëy luön coá caác taâu cuãa nûúác àoá (Àaâng Trong) ài laåi; chuáng coá thïí thöng baáo sûå coá mùåt cuãa chuáng töi” (BSEI, 1942, t.17- [17]). Thïë nhûng sûå bao dung Viïåt àöëi vúái taâu ngoaåi bang gùåp naån vaâo thïë kyã 17 coân truyïìn tuång giûäa caác thuãy thuã nûúác ngoaâi rùçng lúä gùåp baäo töë chó cêìn thuöåc 1 chûä Viïåt: “dioy” (àoái) laâ seä àûúåc dên súã taåi cûu mang giuáp àúä. Vaâo caác nùm 1707 vaâ 1714, caác taâu Haâ Lan gùåp baäo àùæm Hoaâng Sa, thuãy thuã àoáng beâ búi vaâo, Chuáa Nguyïîn cho ùn àûa vïì Battavia. Theo cha cöë Heusse phiïn dõch, “Chuáa Nguyïîn àaä ban cho nhûäng ngûúâi Haâ Lan 50 quan tiïìn, 12 bao gaåo, 20 chônh nûúác mùæm” àûa vïì Höåi An tòm taâu ài Batavia (Nguyïîn Nhaä - [17]). “Thuyïìn ài buön baán úã nûúác khaác gùåp gioá taåt vaâo, laâm àún trònh xin taåm àêåu àïí sûãa chûäa thò cho àêåu úã cûãa Haân vaâ Cuâ Lao Chiïm, thuyïìn sûãa àaä xong thò dên thuã lïå vaâ dên tiïëp cêån aáp àuöíi ra khoãi cûãa bïí Thuyïìn gùåp gioá baäo bõ phaá hoãng thò xem xeát söë khaách, cai baå giao cho höåi quaán canh giûä, cêëp phaát tiïìn nhaâ nûúác, lûúng thaáng möîi ngûúâi 5 tiïìn, àúåi khi thuêån gioá thò cho phuå theo caác thuyïìn maâ vïì” [12]. Àïën thúâi caác vua Nguyïîn Gia Long vaâ Minh Maång, sûå khùèng àõnh ranh giúái vaâ chuã quyïìn àêët nûúác “Àaåi Nam nhêët thöëng” àûúåc thïí hiïån roä raâng qua nhiïìu sûå kiïån. Vñ nhû, caác àõnh lïå ào àaåc cûãa biïín (1831) [5, têåp 10:255] vaâ thûúãng cho ngûúâi coá cöng coi giûä biïín (1837) [5, têåp 9:155]; caác chó duå Nöåi caác, Böå Binh nùm 1831: ”Nûúác ta múã mang búâ coäi maäi túái biïín Nam, haâng nùm thuyïìn beâ vêån taãi qua laåi, àûúâng biïín chöî naâo khoá dïî nöng sêu phaãi nïn thuöåc hïët”. “...àõa thïë nûúác ta ven biïín lêëy thuãy quên laâm moán súã trûúâng, nay tuy gùåp buöíi thanh bònh, thuãy quên caâng khöng thïí coi thûúâng àûúåc... nïn bùæt thao diïîn luön...àïí ngaây àïm tinh thuåc röìi cho tuêìn xeát ngoaâi mùåt biïín àïí deåp yïn giùåc biïín... sao cho àûúâng thuãy chöî ài chöî àûáng àïìu H7. Cûãu Àónh - “Baãn Tuyïn ngön” laänh thöí “Àaåi Nam nhêët thöëng” - Vuâng biïín vaâ caác cûãa bïí, caác kiïíu thuyïìn “Ra khúi vaâo löång” àúâi Nguyïîn Minh Maång (1820-1840) [1-2;18]. 22♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H A N V AÊ N quen thuöåc hïët vaâ tònh hònh mùåt biïín àïìu hiïíu roä hïët” [5, têåp 10:211-212]. Caác chó lïånh àoáng thuyïìn tuêìn Haãi Àaåo, Lï thuyïìn, thuyïìn àa saách vaâ àùåt tïn (Linh Phûúång, Kim ÛÁng, Phêën Bùçng...), sai thuyïìn An Haãi vaâ Tuêìn Haãi “kiïím soaát mùåt biïín” tûâ Kinh thaânh vaâ Nam [5, têåp 8:284 ; têåp 9:178-179 ; têåp 18:57; têåp 19:153 ; têåp 20:183], àuác àaåi phaáo nùång vaâi ngaân cên, phong hiïåu “Thêìn Uy vö àõch Tûúáng quên”, “Phaá àõch thûúång tûúáng quên” vaâ sau deåp loaån Lï Vùn Khöi úã Phiïn An, suáng coân àûúåc chúã vïì kinh, viïët sùæc vùn, khùæc phong hiïåu, dûång àïìn thúâ, tïë thûúâng niïn [10:54; 22:265; 11, têåp 15:276-282]. Àïí gòn giûä an ninh chuã quyïìn trïn mùåt biïín Àöng vaâ baão vïå maåch maáu giao thöng thûúng maåi biïín, haãi quên Nguyïîn trang bõ caã ngaân chiïën thuyïìn àuã loaåi àùåc chuãng (möng àöìng, àêëu haåm, haãi cöët, möng xung, du àônh, liïn hoaân, mêîu tûã) maâ theo ngûúâi Anh John Barrow nùm 1792-1793, “Coá möåt nghïì àùåc biïåt trong caác nghïì maâ xûá Àaâng Trong hiïån coá thïí tûå haâo, àoá laâ nghïì àoáng thuyïìn biïín. Thuyïìn biïín cuãa hoå ài khöng nhanh nhûng rêët an toaân, trong àûúåc chia thaânh nhiïìu khoang. Loaåi naây rêët chùæc, coá thïí va vaâo àaá ngêìm maâ khöng chòm, vò nûúác chó vaâo àûúåc 1 khoang maâ thöi. Hiïån úã Anh cuäng bùæt chûúác caách àoá àïí àoáng taâu” (Arch.M.B.Coch, vol.746:870 – Sûã Àõa, söë 21:159) vaâ theo trûúãng phaái böå Anh John Crawfurd vaâo nùm 1824, Vua Minh Maång coá 200 phaáo haåm loaåi 16-22 àaåi baác (guns), 1000 àaåi chiïën thuyïìn loaåi 50-70 maái cheâo coá phaáo, suáng truå; 50 chiïën thuyïìn loaåi 40-44 maái cheâo, 1 suáng truå [3:493; 17]. Têët caã caác chuãng loaåi thuyïìn naây (Àa taác thuyïìn, Haãi àaåo thuyïìn, Lêu thuyïìn, Möng àöìng thuyïìn, Lï thuyïìn, Àônh thuyïìn, Ö thuyïìn) hiïín hiïån trong Cûãu àónh àuác thúâi Minh maång (1820- 1840) – nguöìn Viïåt sûã quyá giaá vaâ àöåc àaáo – möåt “Baãn kiïën thûác baách khoa toaân thû”, möåt “Baão taâng bùçng tranh” hoùåc möåt “Phoâng triïín laäm dõ thûúâng” cuãa “Àaåi Nam nhêët thöëng” vïì laänh thöí vaâ laänh haãi “uy thïë nhêët so vúái laáng giïìng” àêìu thïë kyã 19 [1; 2; 18]. Cuâng vúái haâng trùm hònh chaåm phaác thaão lõch sûã vùn hoáa, caác thûåc thïí àõa lyá quan troång trong caã nûúác (caác nuái Taãn Viïn, Thiïn Tön, Ngûå Bònh, Thûúng Sún, Höìng Sún, Hoaânh Sún, caác quan aãi Quaãng Bònh, Haãi Vên, Àeâo Caã, kïnh Vônh Tïë, caác doâng söng Lö, Thao, Vïå, Cûãu An, Nhõ Haâ, Baåch Àùçng, Maä, Gianh, Lam, Hûúng, Phöí Lúåi, Lúåi Nöng, Thaåch Haän, Vônh Àõnh, Vônh Àiïån, Bïën Ngheá, Hêåu Giang, Tiïìn Giang), caác phûúng tiïån giao thöng, vuä khñ chiïën àêëu (àaåi phaáo, suáng chim, àaån, giaáo, àao, dao, noã, laá cúâ, xe ngûåa, öëng phun lûãa), caác hiïån tûúång vuä truå vaâ khñ tûúång (mùåt trúâi, mùåt trùng, ngên haâ, nguä haânh tinh, Nam Àêíu, mûa, gioá, sêëm seát, cêìu vöìng) vaâ caác “àùåc saãn” thiïn nhiïn Viïåt Nam truyïìn thöëng (caác loaâi thuá nhû voi, ngûåa, tï giaác, boâ toát, heo, dï, nai, gaâ, ve sêìu, àuöng dûâa, caác loaâi caá voi, àöìi möìi, caá sêëu, caá böng, caá loác, caá rö, caá muá, sam, vñch, soâ, ruâa thiïng, trùn, caâ cuöëng; caác loaâi chim cöng, trô, haåc, uyïn ûúng, hoaâng anh, nhöìng, yïën, keát, soái àêìu; caác danh möåc nhû thiïët möåc, thuêån möåc, tûã möåc, àaân möåc, nam möåc, têët möåc, baách, tuâng, ngö àöìng, long nhaän, lûúng thaão nhû luáa nïëp, luáa teã, àêåu xanh, àêåu vaán, àêåu naânh, baåch àêåu, dêu, böng vaãi, cêy traái mñt, xoaâi, mú, boân bon, cau, àaâo, lï, nhaän, vaãi, gia võ nhû cuã haânh, heå, cuã kiïåu, toãi, nghïå, gûâng, tña tö, caãi, hûúng nhu, hûúng liïåu nhû trêìm hûúng, kyâ nam, nam sêm, àêåu khêëu, tö húåp, quïë, sa nhên, trêìu khöng; caác loaâi hoa sen, tûã vi, nhaâi, höìng, haãi àûúâng, hûúáng dûúng, hoa soái, ngoåc lan, trên chêu, dêm buåt), chñnh hònh aãnh Biïín Àöng (Àöng Haãi) chaåm trïn Cao àónh, Biïín Nam (Nam Haãi) trïn Nhên àónh vaâ caã Biïín Têy (Têy Haãi) trïn Chûúng àónh vaâ caác “Yïët hêìu” Thuêån An-Àaâ Nùéng-Cêìn Giúâ haãi khêíu trïn caác àónh Nghõ - àónh Duå - àónh Thuêìn, coá thïí coi CÛÃU ÀÓNH chñnh laâ “Baãn töíng kïët laänh thöí” sinh àöång nûäa cuãa “Àaåi Nam nhêët thöëng” tûâ 175 nùm vïì trûúác vaâ vêîn àang sûâng sûäng “trú gan cuâng tuïë nguyïåt” trûúác sên Thïë Miïëu - Di saãn vùn hoáa Thïë giúái Huïë [1; 2; 15; 18] (Hònh 5). TAÂI LIÏåU THAM KHAÃO 1. Barnouin, R.P. (1974), Les Bas-Reliefs des Urnes Dynastiques de Huïë - Bulletin de la Socieáteá des EÁtudes Indochinoises, Saigon, Nouvelle Seárie, XLIX(3): Saigon, 1974:427-577. 2. Cadiere, L. (1914), Les urnes dynastiques du Palace de Hue: Notice historiques– Bulletin des Amis du Vieux Huáe:39-46. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H A N V AÊ N ♦23 SUMMARY Con Àao vaâ Vietnamese Sea Throught “Geo-Ecological and Humanity” Viewers. Associate Prof. Dr. Pham Duc Manh . Pham Thi Ngoc Thao, M.A. In the Paper, the Authors present the Cön Sún Archipelago and the Vietnamese territorial Sea throught “Geo-ecological” Viewer with some important “Historigical Evidences” such as ancient maps and “The Nine Urns”in the Nguyïîn Minh Maång Period (1820- 1840). In terms of Space, Cön Sún Archipelago located in the Southeast Vietnam, including the main Island of Cön Lön (with the total area of 51.32km²) and 15 small Islands (20.56km²) in the northeast-southwest direction, at 8º34’-49’ north latitude and 106º31’- 45’ east longitude. The main Island of the Cön Sún Archipelago contains mountain and 3. Crawfurd, John. (1967), Journal of an Embassy (from the Governergeneral of India) to the Courts of Siam and Cochinchina, Oxford University Press. 4. Dûúng Vùn Cêìu (1998), Caác thaânh taåo magma úã Cön Àaão – Cön Àaão kyá sûå vaâ tû liïåu, Nxb. Treã, TP. HCM. 5. Àaåi Nam thûåc luåc chñnh biïn, àïå nhêët – àïå tam kyã, têåp 2-26 (II), Nxb. Sûã hoåc vaâ Nxb. Khoa hoåc Xaä höåi, Haâ Nöåi, 1963-1974. 6. Àaâo Quyá Caãnh (2008), Khaão cöí hoåc Cön Àaão, goác tiïëp cêån sinh thaái nhên vùn, Khaão cöí hoåc, söë 1:3-17. 7. Àaâo Thõ Luyïën - Hoaâng Traâ My - Hoaâng Lan Anh (2009), Hoãi àaáp vïì nhûäng caánh rûâng vaâ vûúân quöëc gia Viïåt Nam, Nxb. Quên àöåi Nhên dên, Haâ Nöåi. 8. Àùång Viïåt Thuãy (chuã biïn) (2009), Hoãi àaáp vïì caác àaão, quêìn àaão, võnh, vuäng nöíi tiïëng úã Viïåt Nam, Nxb. Quên àöåi Nhên dên, Haâ Nöåi. 9. Haâ Vùn Têën (1996), Nhêån xeát vïì kïët quaã caác chûúng trònh khaão cöí hoåc Trûúâng Sa, Têy Nguyïn vaâ Nam Böå, Khaão cöí hoåc, söë 4, tr. 5-10. 10. Höì Vônh (1991), Söë phêån cuãa nhûäng khêíu thêìn cöng thúâi Nguyïîn, Söng Hûúng, söë 2. 11. Khêm Àõnh Àaåi Nam Höåi Àiïín Sûã Lïå, 15 têåp, Nxb. Thuêån Hoáa. 12. Lï Quyá Àön (1776), Phuã biïn taåp luåc, Nxb. Khoa hoåc Xaä höåi, Haâ Nöåi, 1964. 13. Lï Xuên AÁi (1998), Vûúân Quöëc gia Cön Àaão - Cön Àaão kyá sûå vaâ tû liïåu, Nxb. Treã, TP. HCM. 14. Nguyïîn Höìng (1959), Lõch sûã truyïìn giaáo úã Viïåt Nam, quyïín 1, Saâi Goân. 15. Nguyïîn Tiïën Caãnh (chuã biïn), (1992), Myä thuêåt Huïë, Viïån Myä thuêåt - Trung têm Baão töìn Di tñch Huïë. 16. Nguyïîn Trung Chiïën - Laåi Vùn Túái (1996), Àiïìu tra khaão cöí hoåc möåt söë àaão ven búâ biïín phña Nam – Khaão cöí hoåc, söë 4:27-40. 17. Nguyïîn Viïåt - Vuä Minh Giang-Nguyïîn Maånh Huâng (1983), Quên thuãy trong lõch sûã chöëng ngoaåi xêm, Nxb. Quên àöåi Nhên dên, Haâ Nöåi. 18. Phaåm Hûäu Cöng (1995), Cûãu àónh vaâ cöí khñ àuác thúâi Minh Maång (1820-1840), Luêån aán Phoá Tiïën syä Khoa hoåc Lõch sûã, TP. HCM. 19. Phan Liïu (1992), Àêët Àöng Nam Böå, Nxb. Nöng Nghiïåp, Haâ Nöåi. 20. Töíng cuåc Àõa Chñnh (1999), Têåp baãn àöì àõa danh-àõa giúái caác tónh Àöng Nam böå; (2003), Têåp baãn àöì haânh chñnh Viïåt Nam, Nxb. Baãn àöì, Haâ Nöåi. 21. Trêìn Quöëc Vûúång (1998), Cön Àaão caái nhòn Àõa-Vùn hoáa – Viïåt Nam caái nhòn àõa vùn hoáa, Taåp chñ Vùn hoáa nghïå thuêåt, Nxb.Vùn hoáa Dên töåc, Haâ Nöåi, tr. 470-478. 22. Trêìn Quöëc Vûúång (2000), Vùn hoáa Àöng Sún, hïå biïíu tûúång – Vùn hoáa Viïåt Nam tòm toâi vaâ suy ngêîm, Nxb. Vùn hoáa Dên töåc, Haâ Nöåi, tr. 139-147. 23. Trêìn Quöëc Vûúång (2002), Vïì miïìn Trung (mêëy neát khaái quaát vïì Nhên hoåc Vùn hoáa), Kyã yïëu Höåi thaão khoa hoåc 5 nùm nghiïn cûáu vaâ àaâo taåo cuãa Böå mön Khaão cöí hoåc (1995-2000), Nxb. Chñnh Trõ Quöëc Gia, Haâ Nöåi, tr.17-28. 24. Vuä Minh Giang - Àaâo Duy Höìng (1979), Nhûäng khêíu thêìn cöng úã Huïë, Nhûäng phaát hiïån múái vïì khaão cöí hoåc. 25. Xûa & Nay, Nxb. Thúâi àaåi (2010), Nguyïîn Àònh Àêìu, haânh trònh cuãa möåt tri thûác dêën thên, Haâ Nöåi. 26. Yïën Phi (1998), Khaái quaát vïì Cön Àaão – Cön Àaão kyá sûå vaâ tû liïåu, Nxb. Treã, TP.HCM 24♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H A N V AÊ N hill regions (6328 ha = 88,4%) and some small valleys formed in Holocene Flandrian sea-advance (c.a. 6,000 – 3,000 BC) where the fauna at sea and on land are very rich and diversified being suitable for human life. According to historical evidences, the First Summation of territory and territorial sea in the Nguyïîn Dynasty is “Àaåi Nam nhêët thöëng toaân àöì” (1834) and with ancient map collection of Nguyïîn Àònh Àêìu (Fernaäo vaz Dourado - Canh Dêìn 1590, “An Nam Àaåi quöëc hoåa àöì” - 1838, Bartolomeu Lasso 1592-1594, Paris 1902), there are basic source inlustrated another infomations about Cön Sún Archipelago and the Vietnamese Sea such as historical books (“Phuã Biïn taåp luåc” of Lï Quyá Àön – 1776, “Àaåi Nam thûåc luåc chñnh biïn”, “Khêm Àõnh Àaåi Nam Höåi Àiïín Sûã Lïå”); seafaring year-books and habitant evidences, pottery fragments and coins of Nguyïîn period in Hoaâng Sa and Song Tûã Têy, Nam Yïët of Trûúâng Sa Archipelago etc. The Second Summation of territory and territorial sea is “The Nine Urns”in the Nguyïîn Minh Maång Period (1820-1840) with the Panoramic Picture of Eatern Sea, Southern Sea and Western Sea and many images which showing territory and territorial sea of “Àaåi Nam nhêët thöëng” in the Medieval vaâ post-Medieval Times.