Chuyên đề: Văn xuôi kháng Pháp - Vấn đề 1: Đôi mắt (Nam Cao)

vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 83 VAÊN XUOÂI KHAÙNG PHAÙP ÑOÂI MAÉT Nam Cao * Vaàng traùn em vöông trôøi queâ höông Maét em vôøi vôïi buoàn Taây Phöông ” (Quang Duõng) A. CAÂU HOÛI: Caâu 1: Luùc ñaàu, Nam Cao ñaët teân cho thieân truyeän ngaén cuûa mình laø “Tieân sö thaèng Taøo Thaùo”, sau ñoåi laø Ñoâi maét. Caên cöù vaøo taùc phaåm. Haõy giaûi thích taïi sao Nam Cao laïi ñoåi teân taùc phaåm nhö vaäy? YÙ nghóa cuûa teân truyeän Ñoâi maét ? * Gôïi yù traû lôøi Luùc ñaàu, Nam Cao ñaët teân cho thieân truyeän ngaén cuûa mình laø Tieân sö thaèng Taøo Thaùo, sau laïi ñoåi thaønh Ñoâi maét. Taùc phaåm ñöôïc keát thuùc baèng tieáng chöûi yeâu, ñaày thaùn phuïc cuûa nhaân vaät Hoaøng khi nghe vôï ñoïc Tam Quoác ôû caùi ñoaïn Taøo Thaùo ñaùnh Quan Coâng: “Taøi thaät! Taøi thaät! Taøi ñeán theá laø cuøng! Tieân sö thaèng Taøo Thaùo!”. Luùc ñaàu coù leõ taùc giaû ñaët teân truyeän laø Tieân sö thaèng Taøo Thaùo laø do oâng nhaän ra ñöôïc caùi ñoäc ñaùo cuûa caâu keát xuaát thaàn naøy. Nhöng sau ñoù, khi ñaõ ngaãm nghó laïi, nhö chính Nam Cao vieát trong nhaät kí, oâng “ñaët cho noù moät caùi teân giaûn dò vaø ñöùng ñaén hôn, Ñoâi maét”. Nhö vaäy caùi teân Ñoâi maét ra ñôøi sau söï nghieàn ngaãm cuûa nhaø vaên, vöøa giaûn dò vöøa saâu saéc, theå hieän ñöôïc chuû ñeà cuûa taùc phaåm. Ñoâi maét laø vaán ñeà caùch nhìn, vaán ñeà quan ñieåm. Nam Cao goïi ñoù laø caùch “nhìn ñôøi vaø nhìn ngöôøi”. Caùch nhìn aáy ñöôïc theå hieän moät caùch cuï theå vaø sinh ñoäng, ñaày aùm aûnh ngheä thuaät trong taùc phaåm. Ñoù laø caùch nhìn nhaân daân lao ñoäng, chuû yeáu laø ngöôøi noâng daân trong nhöõng naêm ñaàu cuûa cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp cuûa moät lôùp trí thöùc vaên ngheä só. Caâu 2: Nhöõng taùc phaåm cuûa Nam Cao thöôøng ñöôïc xem nhö laø tuyeân ngoân ngheä thuaät cuûa taùc giaû? Chuù thích thôøi kyø saùng taùc. (HS töï soaïn). B. LAØM VAÊN “ Ñoâi maét cuûa Nam Cao ñöôïc coi nhö laø baûn Tuyeân ngoân Ngheä Thuaät cuûa theá heä chuùng toâi, hoài aáy” (Toâ Hoaøi). Phaân tích taùc phaåm ñeå laøm saùng toû nhaän ñònh treân. * Gôïi yù 1/ Ñoâi maét thuoäc soá nhöõng taùc phaåm môû ñaàu xuaát saéc cuûa neàn vaên xuoâi Vieät Nam sau caùch maïng thaùng taùm 1945. Ñoïc Ñoâi maét, ñaàu tieân ta nhaän ra moät maûng hieän thöïc thôøi kì ñaàu cuûa cuoäc khaùng chieán gian khoå. Vaãn chöa thaáy Nam Cao, ñoät phaù qua lôùp voû hieän thöïc, ta nhaän ra taàng ngaàm taâm traïng cuûa moät theá heä trí thöùc vaên ngheä só hoài aáy. Vaãn chöa thöïc söï thaáy Nam Cao. Phaûi ñaøo ñeán lôùp thöù ba, ta môùi baét gaëp taàng tö töôûng, töùc laø taàng yù nghóa nhaân sinh maø nhaø vaên muoán göûi gaém trong taùc phaåm. AÁy laø vaán ñeà “ñoâi maét”, vaán ñeà nhaän ñöôøng, vaán ñeà xaùc ñònh caùi nhìn ñuùng ñoái vôùi nhaân daân vaø khaùng chieán. Nhaø vaên Toâ Hoaøi nhaän xeùt raát ñuùng raèng: “Ñoâi maét laø tuyeân ngoân ngheä thuaät chung cuûa lôùp vaên ngheä só luùc baáy giôø”. 2/ Nhö vaäy, Ñoâi maét cô baûn laø moät taùc phaåm luaän ñeà, noù muoán ñeà xuaát, tranh luaän moät vaán ñeà thuoäc veà caùch nhìn, veà laäp tröôøng quan ñieåm, veà nhaân sinh quan vaø theá giôùi quan. Tính haáp daãn cuûa vaán ñeà maø Ñoâi maét ñaët ra ñaõ huùt nhieàu caây buùt phaân tích taùc phaåm naøy lao vaøo cuoäc luaän chieán tö töôûng, say meâ khai thaùc caùi nhìn ñuùng cuûa Ñoä, caùi nhìn sai vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 84 cuûa Hoaøng, bieát baøi bình luaän vaên chöông thaønh baøi kieåm ñieåm tö caùch coâng daân. Ñuùng laø coù moät nhaø tö töôûng Nam Cao trong Ñoâi maét – moät nhaø tö töôûng saâu saéc, khoâng oàn aøo maø thaâm traàm yù nhò. Nhöng nhaø tö töôûng Nam Cao ñaõ giao hoøa tuyeät dieäu vôùi nhaø ngheä só Nam Cao, taïo ra moät nuï cöôøi aån hieän khaép taùc phaåm, moät nuï cöôøi trí tueä thaâm thuyù, coù söùc haáp daãn lôùn ñoái vôùi ngöôøi ñoïc. Phaûi chaêng ñoïc Ñoâi maét laø ñoïc ñöôïc nuï cöôøi raát Nam Cao aáy, ñoïc ra nhaø tö töôûng trong nhaø ngheä só chöù khoâng phaûi nhaø ngheä só trong nhaø tö töôûng. Ñaàu tieân, haõy khaûo saùt nhaân vaät thaønh coâng nhaát cuûa Ñoâi maét laø vaên só Hoaøng. Ñoïc luaän ñeà Ñoâi maét neân ñoïc töø hình töôïng, qua hình töôïng aáy, ñoàng thôøi neân thaáy nuï cöôøi Nam Cao aån hieän trong ñoù, ngöôøi ñoïc seõ thaáy bao nhieâu laø thuù vò. Chaúng tình côø chuùt naøo khi Nam Cao choïn ñieåm xuaát phaùt cho caâu chuyeän veà Hoaøng laïi baèng hình aûnh con choù Taây hung haêng môû ñaàu taùc phaåm. Moät con choù cao lôùn nhö con beâ, raát hung tôïn, ñeán möùc moãi laàn Ñoä ñeán chôi, maëc duø ñaõ ñöôïc anh Hoaøng ra ñöùng taán yeåm trôï, Ñoä cuõng chæ ñuû can ñaûm böôùc voäi qua ñaèng sau caùi ñuoâi noù ñeå vaøo phoøng khaùch. Ñoä phaûi thuù thöïc: “Toâi raát sôï con choù gioáng Ñöùc hung haêng aáy. Sôï ñeán noãi moät laàn ñeán chôi, khoâng thaáy anh Hoaøng ra ñöùng taán ñeå giöõ noù maø laïi buoàn raàu baùo cho toâi bieát noù cheát roài, thì maëc daàu coù laøm ra maët tieác vôùi anh, thaät tình toâi thaáy nheï caû ngöôøi”. Taïi sao caâu chuyeän veà Hoaøng laïi baét ñaàu töø con choù? Phaûi chaêng, tröôùc heát, ñoù laø chi tieát coù khaû naêng ñaäp maïnh vaøo aán töôïng cuûa ngöôøi ñoïc, taïo söùc cuoán huùt ngay töø ñaàu. Song quan troïng hôn, Nam Cao muoán giaùn tieáp gôïi aán töôïng haøi höôùc vaø bao truøm veà Hoaøng (oâng chuû con choù): phuù quyù – thôøi daân cheát ñoùi ñaày ñöôøng maø Hoaøng vaãn kieám ñuû moãi ngaøy vaøi laïng thòt boø nuoâi choù thì ñaâu phaûi loaïi ngöôøi thöôøng – vaø döõ daèn nöõa. Lieàn sau hình aûnh choù döõ (ñaõ cheát) laø chaân dung bieám hoïa cuûa Hoaøng. Ñaây laø loaïi chaân dung dò daïng khoâi haøi raát sôû tröôøng cuûa Nam Cao, khieán oâng döïng Hoaøng noåi hình noåi khoái leân, cöïa quaäy raát kì thuù: “Anh Hoaøng ñi ra. Anh vaãn böôùc kheänh khaïng, thong thaû bôûi vì ngöôøi to beùo quaù, vöøa böôùc vöøa bôi hai caùnh tay keành keänh ra hai beân, nhöõng khoái thòt ôû beân döôùi naùch keành ra vaø troâng tun nguûn nhö ngaén quaù. Ñuùng laø moät chaân dung khieán ngöôøi ñoïc phaûi nhôøn ngaáy leân. Nam Cao coøn boå sung vaøo ñaáy “moät caùi vaønh moùng ngöïa ria” ñaëc thò daân. Chæ môùi xuaát hieän, Hoaøng ñaõ hieän leân raát soáng: ñaày öù söï no neâ muùp míp, söï nhaøn haï phong löu, khieán anh ta trôû neân raát chöôùng trong hoaøn caûnh caû moät daân toäc ñang gian lao khaùng chieán. Qua hoài töôûng cuûa Ñoä, Nam Cao duøng pheùp ñoàng hieän laøm hieän ra moät Hoaøng cuûa quaù khöù, taïo theâm beà daøy cho hình töôïng. Hoaøng voán laø keû ñoá kò, cô hoäi, laät loïng, giaû doái Ñaëc bieät Hoaøng coù caùi taät “ñaù baïn” moät caùch ñoät ngoät, coù luùc ñaõ ra baùo chöûi baïn beø. Nam Cao khoâng ñao to buùa lôùn vôùi Hoaøng, nhö Hoaøng ñaõ töøng ñao to buùa lôùn baùng boå noâng daân. Nhieàu choã, ngoøi buùt cuûa nhaø vaên raát kín, thoaùng ñoïc chaúng thaáy gì, nhöng caøng ngaãm caøng thaáy ñaày thaâm yù. Ví nhö ñoaïn taû Hoaøng ñoùn Ñoä. Thoaït nhìn thì coù veû thaân tình, nhìn kó thì hoaù ra ñoùng kòch. Hoaøng caàu kì, phöùc taïp, taïo daùng trong moät heä thoáng ñoäng taùc, trau chuoát ñeán caû nhöõng caùi chìa tay, heù mieäng, roài laâm li keâu leân nhöõng tieáng ôû trong coå hoïng Nam Cao ñaõ “kòch hoùa” haønh ñoäng cuûa nhaân vaät, baét anh ta phaûi boäc loä taân cuøng söï giaû doái trong baûn chaát. Maø naøo ñaõ heát. Caùi ngheà cuûa Hoaøng cuõng coù moät ñieàu gì thaät baát oån: Hoaøng laø nhaø vaên kieâm tay buoân chôï ñen. Quaû laø moät keát hôïp coïc caïch, laïc ñieäu. Nhaø vaên höôùng thieän, tay buoân höôùng lôïi. ÔÛ Hoaøng, nhaø vaên khoâng laán aùt ñöôïc con buoân, maø ngöôïc laïi “con buoân hoùa”, neân Hoaøng luoân so bì tính toaùn, sôï thieät. vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 85 Nhieàu ngöôøi ñaõ cho raèng baûn thaân caùch soáng thanh lòch cuûa Hoaøng khoâng coù gì ñaùng pheâ phaùn caû. Hoaøng cuõng khoâng phaûi laø phaûn ñoäng, laø keû thuø cuûa khaùng chieán. Vaäy ñaùnh giaù caùch soáng cuûa Hoaøng nhö theá naøo? Phaûi ñaët Hoaøng vaøo hoaøn caûnh caû daân toäc khaùng chieán. Trong luùc moïi ngöôøi queân caù nhaân mình ñeå soáng vaø chieán ñaáu cho ñoäc laäp, töï do cuûa toå quoác thì Hoaøng laïi chaêm soùc caù nhaân quaù kó löôõng: ñi taûn cö vaãn duøng thuoác laù thôm, vaø coøn ñuû thôøi gian tæa toùt vaønh ria meùp Ñaáy laø loái soáng kieåu caùch, xa laï, voâ traùch nhieäm, boäc loä baûn chaát ích kæ cuûa Hoaøng. Caùch soáng aáy coù nguyeân nhaân töø caùch nhìn, nhìn leäch thì soáng leäch. Caùi nhìn cuûa hoaøng cuõng khoâng phaûi sai caû, nhöng cô baûn, Hoaøng nhìn raát meùo moù veà nhaân daân (ñaëc bieät laø noâng daân), veà khaùng chieán. Ngöôøi xöa noùi: “Quoác gia höng vong, thaát phu höõu traùch”. Nhöng Hoaøng laïi soáng raát voâ traùch nhieäm, ngoâi nhaø luoân ñoùng kín coång cuûa anh nhö moät bieåu töôïng cho thaùi ñoä ñöùng ngoaøi cuoäc, cho caùi laïnh leõo döûng döng cuûa keû ñaõ khöôùc töø khaùng chieán. AÁy theá maø Hoaøng laïi thích ñöùng ngoaøi ñeå chöûi ñoång – chöûi ñoång nhaân daân, chöûi ñoång khaùng chieán. Hoaøng saéc saûo ñeán hieám coù khi gieãu côït nhaân daân: naøo laø chò daâu bò em ñuoåi ra vöôøn maø ñeû; naøo laø ngöôøi nhaø queâ hay nhoøm ngoù, khaùch laï vaøo laøng thì ñeám ñöôïc töøng noát ruoài treân maët, töøng loã raùch ôû oáng quaàn beân traùi; naøo laø ngöôøi nhaø queâ thích xeùt giaáy, thích noùi chuyeän chính trò, toùm laïi laø toaøn nhöõng ngöôøi “vöøa ngoá vöøa nhaëng xò”. Hoaøng coøn coù taøi bình luaän boäc loä thaùi ñoä ñaùnh giaù theo kieåu cheâ bai moät caùch noàng nhieät ñeán traéng trôïn. “Noãi khinh bæ cuûa anh phì caû ra ngoaøi theo caùi bóu moâi daøi thöôøn thöôït. Muõi anh nhaên lai nhö ngöûi thaáy muøi xaùc thoái”. Ñoàng minh vôùi thaùi ñoä ñoäc aùc naøy laø vôï Hoaøng. Coâ ta nghe choàng keå, khoaùi traù tôùi möùc cöôøi ruù leân, cöôøi ñeán phaùt ho, ñeán chaûy caû nöôùc maét Hoaøng caøng toû ra saéc saûo caøng trôû neân phieán dieän. Ño ä nhaän xeùt raát chính xaùc: caùch nhìn ñôøi, nhìn ngöôøi cuûa Hoaøng laø caùch nhìn “moät phía”,(maø laïi laø phía hieän töôïng, phía beân ngoaøi), hoaøn toaøn muø môø veà baûn chaát toát ñeïp beân trong cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân khaùng chieán, neân anh ta ñaõ khinh bæ hoï ñeán taøn nhaãn, daãn ñeán thaùi ñoä bi quan tröôùc tieàn ñoà cuûa cuoäc khaùng chieán laø moät taát yeáu. Chính Hoaøng töï nhaän: “Toâi bi laém”. Bi vì khoâng coâng nhaän vai troø lòch söû cuûa nhaân daân, Hoaøng chæ bieát suøng baùi caù nhaân laõnh tuï. Maø Hoaøng suøng baùi Cuï Hoà moät caùch ngoâ ngheâ, nöïc cöôøi, nhaát laø khi Hoaøng toû yù thöông cho OÂng cuï: “Phaûi cöùu moät nöôùc nhö nöôùc mình keå cuõng khoå cho OÂng cuï laém () duø daân mình coù toài ñi nöõa, OÂng cuï xoay quanh roài cuõng cöù ñoäc laäp nhö thöôøng”. Ñaây laø caùi nhìn cuûa moät con ngöôøi bò caàm tuø trong chuû nghóa caù nhaân, laøm hoûng tö caùch coâng daân laãn tö caùch nhaø vaên ôû Hoaøng. Nam Cao ñeå Hoaøng thaû söùc “chöûi ñoång” ñoái vôùi cuoäc kha ùng chieán, roài baát ngôø laïi ñeå Hoaøng sa vaøo caùi baøn toå toâm vôùi boïn trí thöùc caën baõ ôû Haø Noäi thaûi veà. Nam Cao coøn ñeå Hoaøng than phieàn raèng khoâng coù moät caùi baøn cho ra hoàn ñeå vieát vaên, vaø y ao öôùc seõ vieát veà caùi thôøi naøy nhö Vuõ Troïng Phuïng töøng vieát Soá ñoû . Laïi moät cô hoäi ñeå Nam Cao phôi baøy khoâng thöông tieác caùi nhìn hôøi hôït maø taøn nhaãn cuûa Hoaøng. Chao ôi! Chæ coù loaïi ngöôøi nhö Hoaøng môùi daùm taùo tôïn ñaùnh ñoàng cuoäc khaùng chieán vó ñaïi cuûa daân toäc vôùi caùi oâ hôïp, phi lí thôøi Vuõ Troïng Phuïng, ñaët cuoäc khaùng chieán trong moät caùi nhìn gieãu côït. Ñeán ñaây thì toaøn boä baûn chaát cuûa Hoaøng ñaõ bò loät traàn tröôùc tieáng cöôøi bieám hoaï saéc saûo, thaâm thuyù cuûa Nam Cao. 3/ Hoaøng traøn ngaäp trong Ñoâi maét, nhöng noùi theá giôùi cuûa Ñoâi maét laø theá giôùi cuûa Hoaøng thì laïi khoâng oån. Vì caïnh Hoaøng laø Ñoä. Cuoäc gaëp gôõ giöõa Hoaøng vaø Ñoä laø cuoäc gaëp gôõ cuûa hai caùi nhìn, hai caùch soáng traùi ngöôïc. Ñoä laø moät nhaø vaên cuõ nhöng coù caùi nhìn môùi, soáng gaén boù vôùi khaùng chieán. Neáu Hoaøng ñaày aép ngoân ngöõ ñeán möùc ngoa ngoaét thì Ñoä laïi vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 86 ñaày aép suy tö. Hai nhaân vaät töông phaûn nhau gay gaét ôû caû tính caùch, caùi nhìn laãn buùt phaùp mieâu taû cuûa Nam Cao. Truyeän coøn coù moät chi tieát raát dí doûm: Do Ñoä töøng nguû chung vôùi coâng nhaân xöôûng in, neân khi naèm chung vôùi Hoaøng, Ñoä lo ngay ngaùy maáy con raän trong boä quaàn aùo taây cuûa mình “du lòch” sang caùi chaên boâng thoang thoaûng muøi nöôùc hoa cuûa Hoaøng. Moät chi tieát nhoû maø ñuû döïng leân theá ñoái laäp haøi höôùc giöõa hai caùch soáng: Chieác chaên boâng thôm nöùc söï sang troïng laø chaân dung cuûa moät loái soáng xa hoa laïc loõng, coøn boä quaàn aùo taây coù “caùi gioáng kí sinh truøng hay phaûn chuû aáy” laïi tieâu bieåu cho loái soáng gaén boù vôùi nhaân daân khaùng chieán ñang lam luõ trong cuoäc ñaáu tranh sinh töû. Nhöng pheùp töông phaûn cuûa Nam Cao chæ toû ra saâu saéc nhaát laø luùc nhaø vaên ñaët Ñoä vaø Hoaøng cuøng ñöùng tröôùc moät tình theá: anh noâng daân ñoïc thuoäc loøng baøi “ba giai ñoaïn”. Ñaây laø pheùp thöû quan troïng nhaèm phaân bieät trieät ñeå hai con ngöôøi raát khaùc nhau naøy. Ñieàu gì ñaõ xaûy ra? Hoaøng noàng nhieät phì ra bao nhieâu khinh bæ cuøng nhöõng trieát lí taêm toái, trong luùc Ñoä chæ laëng leõ haï moät nhaän xeùt ngaén: “Anh troâng thaáy anh thanh nieân ñoïc thuoäc loøng baøi “ba giai ñoaïn” nhöng anh khoâng troâng thaáy boù tre anh thanh nieân vui veû vaùc ñi ñeå ngaên quaân thuø”. Nhaän xeùt naøy vaïch roõ söï khaùc bieät giöõa hai kieåu tö duy: Hoaøng thieân veà caùi nhìn beà ngoaøi neân hôøi hôït, bi quan, taøn nhaãn; Ñoä höôùng caùi nhìn vaøo baûn chaát, muïc ñích neân thoâng caûm, tin yeâu nhaân daân. Caùi nhìn cuûa Ñoä theå hieän moät quaù trình phaùt trieån, töø phieán dieän ñeán toaøn dieän. Ñoä boäc loä chaân thaønh: tröôùc cuõng nghi ngôø söùc maïnh cuûa quaàn chuùng, nay ñaõ thaáy nhöõng anh “raêng ñen maét toeùt”, “goïi löïu ñaïn laø nöïu ñaïn” maø “luùc ra traän thì xung phong can ñaûm laém”. Mieâu taû quaù trình chuyeån hoaù cuûa Ñoä, ngoøi buùt Nam Cao taêng theâm söùc maïnh chaân thöïc, giaøu thuyeát phuïc. Ñoä cuõng thuoäc lôùp nhaø vaên cuõ ñi theo khaùng chieán, kòp ruõ boû tö töôûng laïc haäu ñeå coù ñoâi maét môùi, tình caûm môùi. Nhìn ñôøi, nhìn ngöôøi ñuùng. Ñoä ñaõ bieát hoøa nhaäp vôùi khaùng chieán, vôùi nhaân daân. Söï ñoái laäp giöõa Ñoä vaø Hoaøng laø söï ñoái laäp giöõa caùi môùi vaø caùi cuõ. Mieâu taû söï ñoái laäp ñoù, taùc giaû Nam Cao nhaèm taêng söùc pheâ phaùn caùi cuõ, khaúng ñònh caùi môùi. 4/ Ñuùng nhö Toâ Hoaøi ñaùnh giaù, Ñoâi maét laø moät baûn tuyeân ngoân ngheä thuaät. Ñaïi hoäi vaên hoùa toaøn quoác naêm 1948 keâu goïi trí thöùc vaø vaên ngheä só “Khaùng chieán hoùa va ên hoùa, vaên hoùa hoùa khaùng chieán”. Nhaïy caûm vôùi phöông höôùng ñoù, Ñoâi maét trôû thaønh tuyeân ngoân veà caùi nhìn tin yeâu ñoái vôùi nhaân daân vaø thôøi ñaïi, tuyeân ngoân veà choã ñöùng cuûa nhaø vaên trong khaùng chieán: Haõy bieát tin vaøo söùc maïnh nhaân daân, haõy bieát ñöùng vaøo haøng nguõ cuûa hoï, ñem taøi naêng daâng hieán cho söï nghieäp caùch maïng. Ñi maét coøn laø tuyeân ngoân veà moät quan ñieåm mó hoïc môùi: caùi ñeïp thuoäc veà nhaân daân, nhaân daân laø nhaân vaät trung taâm, laø nguoàn caûm höùng lôùn cuûa neàn vaên ngheä môùi. Ñaây laø vaán ñeà sinh töû, laø chaân lí muoân ñôøi cuûa ngheä thuaät. Moät neàn ngheä thuaät ñaùnh maát nhaân daân laø moät neàn ngheä thuaät töï dieät. Ñaët trong theá giôùi nhaân vaät trí thöùc khaù ñoâng ñuùc cuûa Nam Cao (nhö Hoä trong truyeän ngaén Ñôøi thöøa, Ñieàn trong truyeän ngaén Traêng saùng, Haøi trong truyeän ngaén Mua nhaø, Thöù, Ñích, San trong tieåu thuyeát Soáng moøn), nhaân vaät Ñoä vaø Hoaøng theå hieän taøi ngheä xuaát saéc cuûa Nam Cao trong vieäc mieâu taû nhaân vaät. Nhaân vaät cuûa oâng saâu saéc veà tö töôûng maø khoâng khoâ khan trong khaùi nieäm, vöøa giaøu caù tính maø vaãn raát khaùi quaùt, coù theå töø trang saùch böôùc ra cuoäc ñôøi. ÔÛ hình töôïng nhaân vaät Hoaøng, oâng ñaõ phoái hôïp mieâu taû ñöôïc caû chaân dung, haønh vi vôùi ngoân ngöõ, gioïng ñieäu raát nhuaàn nhuyeãn khieán Hoaøng nhö con ngöôøi coù thaät, raát thaät, ñang hung haêng cöôøi noùi, töùc giaän, suøi caû boït meùp tröôùc maét ta. Ví nhö caùch vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 87 Nam Cao keát thuùc thieân truyeän baèng caùi voã ñuøi ñaéc yù vaø lôøi khen Taøo Thaùo cuûa Hoaøng – moät chi tieát thaät taøi naêng, loät taû caûm xuùc heát mình cuûa Hoaøng vôùi moät theá giôùi xöa cuõ trong saùch, trong khi raát thôø ô vôùi cuoäc ñôøi keà caän. Ñoù laø moät nieàm vui laïc loõng nhö thöù quaû traùi muøa cuûa ñoâi maét nhìn ñôøi, nhìn ngöôøi leäch veà moät phía. Taøi naêng cuûa Nam Cao chính laø ôû söï keát hôïp saâu saéc giöõa tính tö töôûng ñaày söùc khaùi quaùt vôùi tính hình töôïng cöïc kì sinh ñoäng naøy. Phaân tích vaên só Hoaøng trong “Ñoâi maét” cuûa Nam Cao ñeå laøm saùng toû chuû ñeà taùc phaåm. * Gôïi yù Ta ñaõ töøng tieáp xuùc vôùi nhöõng Ñieàn, nhöõng Hoä, vôùi moät Chí Pheøo, moät Laõo Haïc cuûa Nam Cao trong nhöõng saùng taùc tröôùc caùch maïng! Ta ñaõ baét gaëp ñöôïc ôû ñoù nhöõng ngöôøi daân queâ lam luõ ngheøo naøn, sôùm toái quaàn quaät vôùi caây caøy löôõi cuoác, bò bieán chaát bôûi xaõ hoäi ñen toái xaáu xa. Ta ñaõ nhìn thaáy vaø thoâng caûm ñôùn ñau cuøng vôùi noãi bi kòch tinh thaàn ñang chaát chöùa, xaâu xeù taâm hoàn cuûa nhöõng ngöôøi trí thöùc ngheøo trong xaõ hoäi. Nhöõng con ngöôøi aáy döôøng nhö ñaõ ñöôïc taäp hôïp laïi ñeå trôû thaønh moät heä thoáng nhaân vaät trong truyeän ngaén cuûa Nam Cao! Sau caùch maïng moät thôøi gian, ta laïi ñöôïc tieáp xuùc vôùi nhöõng taùc phaåm môùi cuûa oâng. Vaø, ta chôït ngôõ ngaøng vaø khoâng neùn noåi caùi thuù vò tröôùc moät hình töôïng nhaân vaät môùi cuûa Nam Cao! Ñoù laø Hoaøng trong Ñoâi maét. ÔÛ ñaây, nhaân vaät trung gian ñöôïc phaûn aùnh qua caâu chuyeän cuõng laø moät trong nhöõng nhaân vaät naèm trong heä thoáng quen thuoäc cuûa Nam Cao. Hoaøng ñöôïc giôùi thieäu vôùi chuùng ta cuøng döôùi tö caùch laø moät nhaø vaên, nghóa laø cuõng söû duïng ngoøi buùt ñeå laøm moät caùi ngheà cao quyù. Nhöng coù leõ khoâng hoaøn toaøn laø moät nhaân vaät Ñieàn luoân ñôùn ñau day döùt trong Traêng saùng nhöõng ngaøy xöa. ÔÛ ñaây Hoaøng hieän leân vôùi hình aûnh cuûa moät nhaø vaên coù tö caùch cuûa moät con buoân giöõa chôï ñen. Cuõng söû duïng ngoøi buùt, nhöng Hoaøng chöa moät laàn phaûi baên khoaên day döùt, phaûi töï ñoái dieän vaø suy ngaãm cuøng chính baûn thaân mình veà thieân chöùc cuûa moät nhaø vaên, chöa moät laàn naøo Hoaøng daèn vaët ñôùn ñau vôùi nhöõng “doøng vaên chöông vieát deã daõi, caåu thaû vaø voâ nghóa lí”. Noùi chung hôn laø chöa bao giôø Hoaøng töï nghó veà traùch nhieäm xaõ hoäi cuûa mình ñoái vôùi ngheà vaên. Trong Hoaøng, döôøng nhö caùi yù nghó “Laø nhaø vaên thì trong suoát cuoäc ñôøi khoâng theå cho pheùp mình soáng thôø ô, ích kæ” ñaõ chöa töøng toàn taïi, Hoaøng soáng giöõa cuoäc ñôøi, cuõng tính toaùn suy tö, nhöng ñoù laïi laø nhöõng “suy tö” laøm sao ñeå coù theå ñöôïc an nhaøn höôûng thuï. Hoaøng chaáp nhaän vaø ca tuïng moät loái soáng ích kæ, chæ bieát lo vaø nghó ñeán baûn thaân mình. Hoaøng saün saøng ñaët lôïi ích cuûa caù nhaân leân treân taát caû. “Con ngöôøi laø toång hoøa caùc moái quan heä xaõ hoäi” (Maùc), moät cuoäc soáng coù yù nghóa phaûi laø cuoäc soáng coù cho vaø coù nhaän. Anh phaûi soáng vì anh vaø vì caû moïi ngöôøi. Thöïc ra, neáu suy xeùt cho ñeán taän cuøng, thì vieäc ñem laïi haïnh phuùc cho ngöôøi khaùc cuõng chính laø ñem haïnh phuùc cho chính baûn thaân mình, vaø hôn nöõa, ñoù coù theå ñöôïc coi nhö laø moät nhieäm vuï caàn phaûi ñöôïc laøm ôû moãi ngöôøi: “Neáu laø con chim, chieác laù Thì con chim phaûi hoùt, chieác laù phaûi xanh Leõ naøo vay maø khoâng coù traû Soáng laø cho ñaâu phaûi nhaän rieâng mình” vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 88 Trong Ñoâi maét, thoâng qua nhaân vaät Hoaøng, Nam Cao ñaõ neâu baät leân moät vaán ñeà coù yù nghóa vónh cöõu. Noù day döùt nhöõng ngöôøi laøm ngheä thuaät. Baát kì moät nhaø vaên naøo maø laïi khoâng caàn ñeán “ñoâi maét”vaø caùi nhìn ñöùng ñaén ñeå khaùm phaù vaø saùng taïo thöïc taïi. Nhöng, neáu coù moät “ñoâi maét” nhö Hoaøng thì khoâng neân coù vaø quaû thöïc khoâng caàn phaûi coù nhaát laø cho nhöõng ngöôøi laøm ngheä thuaät! Vôùi ñoâi maét aáy, Hoaøng döôøng nhö ñaõ bò “muø” tröôùc thôøi ñaïi. Nhöõng ngöôøi khaùng chieán trí thöùc nhaäp cuoäc saün saøng “chieán tröôøng ñi chaúng tieác ñôøi xanh”, hay nhö trong lôøi moät baøi haùt “Ñoaøn veä quoác quaân moät loøng ra ñi , naøo coù saù chi ñeán ngaøy trôû veà. Ra ñi ra ñi baûo toàn soâng nuùi, ra ñi ra ñi thaø cheát khoâng lui”, nhöng vôùi Hoaøng, thì ngöôøi noâng daân, löïc löôïng chuû yeáu cuûa khaùng chieán chæ laø moät luõ “ñaàn ñoän, loã maõng, ích kæ tham lam, baàn tieän caû”! Anh nhìn hoï vôùi ñoâi maét “thieáu tình thöông, thieáu traân troïng”. Nhöõng gì maø anh noùi vôùi hoï khoâng phaûi laø khoâng coù cô sôû, tuy nhieân noùi theo Nam Cao laø “chæ nhìn thaáy caùi ngoá beân ngoaøi maø khoâng thaáy caùi nguyeân côù thaät ñeïp ñeõ beân trong”. Chính vì “vaãn giöõ ñoâi maét aáy ñeå nhìn”, neân neáu nhìn caøng nhieàu, caøng quan saùt laém thì chæ caøng theâm”chua chaùt vaø chaùn naûn”maø thoâi. Hoaøng nhìn cuoäc khaùng chieán moät caùch bi quan, duø coù ñöôïc moät chuùt thaùn phuïc ngöôøi laõnh tuï. Nhöng neáu xeùt kó thì caùi “chuùt xíu” tin töôûng aáy laø xuaát phaùt töø caùi nhìn duy taâm, do söï suøng baùi caù nhaân. Chæ thaùn phuïc coù “oâng cuï” nhö ñaõ töøng ñaéc yù vôùi Taøo Thaùo. Hoaøng ñaõ thöïc söï soáng xa rôøi quaàn chuùng, chính vì vaäy neân anh ñaùnh giaù khoâng heát nhöõng khaû naêng cuûa hoï. Ñoái vôùi Ñoä, moät con ngöôøi soáng gaàn guõi, hoøa nhaäp vôùi sinh hoaït vaø gaén boù vôùi quaàn chuùng lao ñoäng thì laïi bò Hoaøng cho laø “laøm moät anh tuyeân truyeàn nhaõi nheùp”. Ñoä nhìn ngöôøi noâng daân vôùi caùi nhìn “ngöôøi noâng daân nöôùc mình vaãn coøn coù theå laøm caùch maïng maø laøm caùch maïng thì haêng haùi laém, vaø can ñaûm laém”, anh nhìn hoï baèng caùi nhìn ñaày naâng niu vaø trìu meán khaùc haún vôùi Hoaøng laø khinh khi mieät thò hoï, phaàn ñoâng hoï “doát naùt, nheo nheách, nhaùt sôï, chòu nhuïc moät caùch ñaùng thöông”. Hoaøng khoâng nhö Ñoä coù theå caûm thoâng tröôùc nhöõng taät xaáu cuûa ngöôøi noâng daân, ñeå hieåu ñöôïc hoï vaø ñaùnh giaù ñuùng möùc söï ñoùng goùp cuûa hoï vaøo khaùng chieán. Soáng cuoäc soáng tröôûng giaû sang giaøu neân Hoaøng khoâng theå töø boû noù ñeå hoøa mình vaøo baàu khoâng khí chung cuûa daân toäc. Anh ñöùng beân leà cuoäc chieán, nhìn ñôøi baèng ñoâi maét thieån caän, thaûn nhieân vôùi tình caûnh daàu soâi löûa boûng, voâ tình vôùi caùi vaän meänh ñang “ngaøn caân treo sôïi toùc” cuûa ñaát nöôùc nhaân daân. Trong caûnh taûn cö maø Hoaøng vaãn thueâ ñöôïc moät caên nhaø khang trang vôùi “caùi saøn gaïch” ñaøng hoaøng, vaãn “nuoâi choù Taây” vaø “maøn chaên raéc nöôùc hoa söïc nöùc” vaø caû caùi thuù vui yeân bình ñeâm ñeâm naèm ñoïc truyeän Tam Quoác. Dó nhieân soáng giaøu sang, ung dung thö thaùi nhö theá thì khoâng coù haïi cho ai, vaø neáu nhìn kó thì ñoù chính laø caùch soáng cuûa nhöõng ngöôøi coù vaên hoùa caàn ñaùng ñöôïc bieåu döông vaø ca tuïng. Nhöng ñieàu ñaùng noùi ôû ñaây laø tình caûnh ñaát nöôùc ñang caàn nhöõng ngöôøi “chieán tröôøng ñi chaúng tieác ñôøi xanh”, bao ngöôøi ñaõ vaø ñang saün saøng giuõ aùo ra ñi, saün saøng hi sinh vaø coáng hieán bao xöông maùu, bao nhaø vaên ñaõ töï nguyeän loät xaùc ñeå ñeán vôùi nhaân daân vôùi daân toäc, vôùi traùch nhieäm coâng daân. Xuaân Dieäu, Nguyeãn Tuaân ñaõ hi sinh caùi sôû tröôøng tình yeâu vaø sôû thích “nhaâm nhi cheùn traø trong söông sôùm” ñeå cho gioït möïc thaám ñaãm caùi söùc aám noùng cuûa thôøi ñaïi, thì loái soáng cuûa Hoaøng quaû thöïc laø loái soáng cuûa moät con ngöôøi voâ traùch nhieäm, nhaãn taâm ñeán voâ tình aùc ñoäc. Noù bieåu hieän tö chaát cuûa moät con ngöôøi ích kæ, soáng chæ lo cho ñeán lôïi ích cuûa baûn thaân mình! Nam Cao ñaõ xaây döïng neân nhaân vaät Hoaøng baèng moät ngheä thuaät voâ cuøng ñoäc ñaùo. Hoaøng “ñöôïc” Nam Cao moå xeû veà caùi xaáu caû nhaân hình laãn nhaân tính. Gheùt cay gheùt ñaéng vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 89 Hoaøng laãn caùi “tuyùp” ngöôøi nhö Hoaøng trong xaõ hoäi ñöông thôøi. Nam Cao ñaõ raát thaâm thuyù khi ñaët Hoaøng ôû beân caïnh con choù cuûa anh ta. Con choù Hoaøng cheát, “cheát khoâng phaûi vì chuû noù khoâng tìm noåi moãi ngaøy vaøi laïng thòt boø ñeå noù aên, maø noù cheát coù leõ vì cheùn phaûi thòt ngöôøi öôn hay vì hít phaûi muøi xuù khí”. Thaät ñoäc ñaùo laøm sao khi Nam Cao cuõng ñeå cho Hoaøng ñaõ moät laàn cuõng “nhaên muõi nhö ngöûi muøi xaùc thoái”, con choù cuûa Hoaøng ñaõ cheát vì muøi xuù khí, thì Hoaøng cuõng seõ cheát, cheát nhö chính con choù cuûa Hoaøng thoâi! Ñoù laø moät döï baùo maø cuõng chính laø ñieàu taát yeáu seõ xaûy ra vôùi baûn thaân nhaân vaät. Nhö vaäy, töø voâ soá nhöõng “ñoâi maét” ích kæ, voâ taâm nhö vaäy ôû ngoaøi ñôøi, Nam Cao ñaõ heä thoáng laïi ñeå ñöa vaøo taäp trung moïi baûn chaát trong cuøng moät con ngöôøi, chính vì vaäy neân nhaân vaät Hoaøng coù giaù trò ñieån hình raát cao. Moät con ngöôøi “böôùc thong thaû töø töø vì ngöôøi anh quaù beùo, vöøa böôùc vöøa bôi bôi hai caùnh tay kheành kheänh ra hai beân, nhöõng khoái u ôû hai beân naùch keành ra, tuûn muûn vì quaù ngaén”, phaûi chaêng laø bieåu töôïng cuûa moät con ngöôøi luoân bôi ngöôïc doøng thôøi ñaïi, luoân laø moät vaät caûn ñoái vôùi xaõ hoäi ñöông thôøi? Xaây döïng nhaân vaät baèng nhöõng neùt ñieån hình ñoäc ñaùo, baèng nhöõng chi tieát taû thöïc ñeå töø ñoù coù theå loät taû heát nhöõng baûn chaát saâu xa beân trong cuûa moãi con ngöôøi. Ñoù chính laø moät thaønh coâng khaù xuaát saéc cuûa Nam Cao – moät nhaø vaên lôùn cuûa vaên hoïc Vieät Nam. C. TÖ LIEÄU (LÔØI BÌNH): * Naêm 1948, Nam Cao vieát Ñoâi maét laø raát coù yù thöùc. Luùc naøy, haàu heát caùc nhaø vaên “tieàn chieán” (tröôùc thaùng 8 – 1945) ñaõ ñi theo khaùng chieán. Nhöng hieän töôïng xa rôøi, ít ra laø chöa quen hoøa nhaäp vôùi quaàn chuùng (nhaát laø vôùi ngöôøi daân queâ); hieän töôïng nhaän thöùc veà khaùng chieán, veà nhaân daân moät caùch leäch laïc, thieáu tin töôûng; hieän töôïng ñi vôùi khaùng chieán nhöng vaãn chöa gaén caûm höùng ngheä thuaät vôùi khaùng chieán, vôùi nhaân daân khoâng phaûi laø khoâng coøn. Vaán ñeà “nhaän ñöôøng”, vaán ñeà “ñoâi maét” ñang phaûi ñaët ra vôùi ngöôøi ngheä só. Ñaïi hoäi vaên hoùa toaøn quoác naêm 1948 ñaõ coá gaéng xaùc ñònh nhöõng quan ñieåm caàn thieát. Ñoâi maét cuûa Nam Cao laø moät taùc phaåm ngheä thuaät goùp phaàn tích cöïc vaøo vieäc xaùc ñònh nhöõng quan ñieåm caàn thieát ñoù. Vaán ñeà “ñoâi maét” maø Nam Cao neâu leân trong taùc phaåm, thì roõ raøng laø vaán ñeà chaúng cuûa rieâng thôøi baáy giôø maø laø vaán ñeà muoân thuôû ñoái vôùi nhaø vaên. (Nguyeãn Ñình Chuù) * Thôøi buoåi naøo cuõng vaäy, nhaát laø giöõa luùc daân toäc nhaân daân ta ñang gian khoù, ñang ñoå moà hoâi vaø maùu vun ñaép cuoäc soáng chung, thì ñoái vôùi nhöõng con ngöôøi vöøa thoaùt thai töø kieáp noâ leä ñoùi khoå, muø chöõ laøm sao ta nôõ loøng ñöùng ngoaøi ñeå xæa xoùi khinh bæ, deø bæu vaø cheá gieãu ! Coøn noùi roäng ra ôû moät caáp ñoä khaùc, treân phöông dieän laøm ngöôøi thì moät keû chæ bieát mình, chæ vì mình, chæ laáy caùi “toâi” laøm chuaån möïc ñeå yeâu gheùt, khen cheâ, choïn löïa, tính toaùn thì coù leõ muoân ñôøi ôû xaõ hoäi naøo, ôû thôøi ñaïi naøo, cuõng phaûi cheâ traùch. (Theo Mai Ngoïc) VÔÏ CHOÀNG A PHUÛ TO HOAØI – TRUYEÄN TAÂY BAÉC A. CAÂU HOÛI: Caâu 1: Trình baøy ngaén goïn hieåu bieát cuûa thí sinh veà “Vôï choàng A Phuû” (töï luyeän taäp) vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 90 Caâu 2: Trong truyeän coù keå, khi bò baét vaøo nhaø thoáng lí, Mò ñaõ ñònh töï töû baèng laù ngoùn, nhöng roài laïi töø boû yù ñònh vì thöông cha. Nhöng ñeán luùc cha Mò cheát ñi roài, Mò laïi khoâng coøn yù ñònh tìm ñeán caùi cheát nöõa. Vì sao vaäy? Caâu 3: Haõy vieát vaén taét veà dieãn bieán taâm lí cuûa nhaân vaät Mò trong ñeâm côûi troùi cho A Phuû trong “Vôï choàng A Phuû” cuûa Toâ Hoaøi. * Gôïi yù Caâu 2: YÙ muoán aên laù ngoùn laø moät phaûn öùng tröôùc moät cuoäc soáng khoâng ra cuoäc soáng. Ñieàu ñoù cho thaáy, phaûi tha thieát soáng laém thì khi maát noù, ngöôøi ta môùi muoán cheát ngay ñi. (Cho neân, veà sau naøy, trong moät ngaøy teát ñaùng nhôù cuûa ñôøi Mò, khi tình xuaân baát chôït trôû veà böøng nôû trong loøng thì Mò laïi coù ngay yù nghó: “Neáu coù naém laù ngoùn trong tay luùc naøy, Mò seõ aên cho cheát ngay chöù khoâng buoàn nhôù laïi nöõa”). Coøn khi nieàm khao khaùt soáng, khao khaùt haïnh phuùc ñaõ baêng giaù laïi thì cuõng chaúng coøn gì thuùc ñaåy ngöôøi ta nghó veà caùi cheát. Ñaáy laø lí do caét nghóa vì sao khi ngöôøi cha ñaõ maát roài, maø yù nghó veà naém laù ngoùn seõ khoâng trôû laïi vôùi Mò, chöøng naøo coâ coøn laø moät caùi boùng vaät vôø troâi theo guoàng coâng vieäc vaø khoâng coøn nhôù ñeán caû söï xoùt thöông mình. Dieãn bieán taâm lí cuûa nhaân vaät naøy ñaõ ñöôïc nhaø vaên phaùt hieän vaø mieâu taû nhieàu goùc ñoä khaùc nhau theo moät söï tieán trieån raát logic, chaân thaät khoâng giaûn ñôn, khoâng göôïng eùp giaû taïo nhö moät vaøi nhaân vaät trong moät soá taùc phaåm cuøng thôøi. Caâu 3: Thöïc ra Mò ñaõ chöùng kieán caûnh A Phuû bò troùi töø maáy ñeâm tröôùc. “Nhöng Mò vaãn thaûn nhieân thoåi löûa hô tay”. Thaäm chí, “neáu A Phuû laø caùi xaùc cheát ñöùng ñaáy, cuõng theá thoâi”. Mò khoâng bieát gì, tröø ngoïn löûa. Coù ñeâm A Söû chôït veà, thaáy Mò ngoài ñaáy, A Söû ngöùa tay ñaùnh Mò ngaõ xuoáng cöûa beáp. Nhöng ñeâm sau, Mò vaãn ra söôûi nhö ñeâm tröôùc. Ñieàu ñoù chöùng toû taâm hoàn cuûa Mò ñaõ bò chai saïn, ñaõ trôû thaønh voâ caûm, Mò soáng voâ yù thöùc, soáng maø nhö ñaõ cheát. Nhöng ñeâm nay, boãng Mò nhìn thaáy “moät doøng nöôùc maét laáp laùnh boø xuoáng hai hoøm maù ñaõ naùm ñen laïi” cuûa A Phuû. Mò chôït nhôù laïi ñeâm naêm tröôùc A söû troùi Mò, Mò cuõng phaûi bò troùi ñöùng theá kia. Nhö vaäy, doøng nöôùc maét cuûa A Phuû ñaõ laøm cho Mò coù söï töï yù thöùc “Troâng ngöôøi laïi ngaãm ñeán ta”, Mò xoùt thöông cho chính mình. Ñieàu naøy chöùng toû taâm hoàn ngöôøi phuï nöõ khoán khoå naøy ñaõ hoài sinh. Töø thöông mình, Mò thöông cho A Phuû. Mò ñaõ töøng chöùng kieán ngaøy tröôùc moät ngöôøi ñaøn baø cuõng bò troùi ñeán cheát ôû caùi nhaø naøy. Mò nghó chæ ñeâm mai laø A Phuû cheát. Mò thaáy vieäc anh ta phaûi cheát laø ñieàu voâ lí. Tuy vaäy, coâ vaãn run sôï khi nghó ñeán vieäc neáu A Phuû troán ñöôïc, Mò seõ bò cha con Paù Tra troùi thay vaøo choã A Phuû, vì nghi coâ giaûi thoaùt cho anh ta. Nhöng tình thöông lôùn daàn, khoâng theå ngoài nhìn A Phuû cheát. Cuoái cuøng, Mò ñaõ côûi troùi cho A Phuû vaø chaïy theo anh, vì tình theá khieán cho Mò khoâng theå choïn con ñöôøng naøo khaùc. ÔÛ ñaây coù söï thuùc baùch cuûa tình caûm, cuûa quyeát taâm, nhöng cuõng coù söï thuùc baùch hoaøn caûnh. Mò bieát ôû ñaây thì cheát maát. Muoán soáng, Mò chæ coù con ñöôøng duy nhaát laø chaïy troán cuøng A Phuû. Nhö vaäy, loøng thöông ngöôøi giuùp Mò cöùu A Phuû, loøng thöông mình giuùp coâ giaûi thoaùt ñöôïc cho chính baûn thaân maø tröôùc ñoù, ñieàu naøy coâ chöa heà nghó tôùi. Nhö vaäy, vieäc Mò cöùu A Phuû laø töï giaùc hay töï phaùt? Thöïc ra coù caû hai. Ñaùng löu yù hôn caû ñaây laø haønh ñoäng ñöôïc coi laø keát quaû taát yeáu moät söùc soáng maõnh lieät voán tieàm aån trong nhaân vaät. vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 91 B. LAØM VAÊN : Phaân tích Mò (troïng taâm ñoaïn trích SGK V.12) ñeå thaáy ñöôïc “Toâ hoaøi ñaõ xaây döïng nhaân vaät theo quaù trình phaùt trieån caùch maïng” * Gôïi yù 1/ Nhaân vaät Mò: a. Tröôùc luùc veà laøm con daâu gaït nôï cho nhaø thoáng lí Paù Tra - Laø coâ gaùi Meøo treû, ñeïp. - Khao khaùt soáng töï do, khao khaùt tình yeâu vaø coâ ñöôïc trai laøng theo ñuoåi. - Lao ñoäng gioûi. - Laø ñöùa con hieáu thaûo. Toùm laïi: Mò coù nhöõng phaåm chaát raát ñaùng toân troïng vaø raát xöùng ñaùng ñöôïc höôûng haïnh phuùc. b.Laøm con daâu gaït nôï cho nhaø thoáng lí - Vì cha meï khoâng traû noåi nôï vay thoáng lí laøm ñaùm cöôùi luùc treû neân Mò phaûi laøm daâu traû nôï. - Mò thaønh moät noâ leä bò ñoaï ñaøy, bò haønh haï, bò töôùc heát moïi quyeàn soáng neân khoâng coøn yù thöùc, soáng nhö caùi xaùc khoâng hoàn (coâ ngoài beân taûng ñaù trô laïnh, buoàng Mò ôû gaàn taøu ngöïa, maët Mò luoân cuùi xuoáng buoàn röôøi röôïi) - Coâ khoâng coøn yù nieäm veà thôøi gian. Theá giôùi maø coâ nhaän thöùc ñöôïc qua caùc oâ cöûa vuoâng baèng baøn tay “môø môø traêng traéng” “khoâng bieát laø söông hay laø naéng”. YÙ nieäm veà thôøi gian bò tieâu dieät thì yù nghóa cuûa cuoäc soáng cuõng bò thuû tieâu. c. Khaùt voïng haïnh phuùc vaø söï phuõ phaøng cuûa hoaøn caûnh - Caàm naém laù ngoùn ñònh quyeân sinh vì khoâng chòu soáng tuûi nhuïc. - Vì thöông boá Mò “quen trong caùi khoå” an phaän laøm traâu ngöïa vaø luoân bò aùm aûnh bôûi thaàn quyeàn: “Ta veà trình ma nhaø noù roài chæ bieát ñôïi ngaøy ruõ xöông ôû ñaây”. - Tieáng saùo vaø “nhöõng ñeâm tình muøa xuaân” ñaùnh thöùc söùc soáng tieàm taøng maõnh lieät, caùi giaác moäng löùa ñoâi, moät thôøi Mò khao khaùt. Coâ nhôù quaù khöù, soáng trong quaù khöù, coâ queân ñi thöïc taïi phuõ phaøng vaø con ngöôøi töï do, ham soáng ngaøy naøo haønh ñoäng ñeå ñaùp öùng noù. (Mò muoán ñi chôi, Mò cuõng saép ñi chôi, Mò quaán laïi toùc, Mò vôùi tay” Caâu vaên raønh reõ caùc haønh ñoäng gaáp gaùp nhö loøng khaùt khao ñöôïc tung caùnh baàu trôøi töï do). - Nhöng A Söû (choàng Mò) ñaõ laïnh luøng khoâng noùi, noù coi Mò nhö moät con traâu, con ngöïa ñaõ ñöùt daây buoäc. Noù cuõng raønh reõ caùc haønh ñoäng ñeå troùi ñöùng Mò vaøo coät töø hai tay roài sau ñoù laø töø “baép chaân” trôû leân, caû maùi toùc cuõng ñöôïc “quaán leân coät”. Mò bò troùi roài maø coâ vaãn khoâng tin ñöôïc ñoù laø söï thaät. Caùi loøng ham soáng bò ñaùnh thöùc cuûa ñeâm xuaân naøy vaãn coøn moät theá naêng ñeå cho “tieáng saùo ñöa Mò ñi theo nhöõng cuoäc chôi” Ñeå roài sau ñoù chua chaùt hôn nhaän thaáy mình “khoâng baèng con ngöïa”. - Neáu khoâng coù A Phuû ñaùnh A Söû ñeå ngöôøi ta côûi troùi cho Mò ñi kieám laù thuoác cho choàng thì coù leõ Mò cuõng phaûi chòu cheát nhö moät ngöôøi ñaøn baø khaùc trong nhaø naøy. Ñuùng laø “chuùng noù thaät ñoäc aùc” “baét troùi ngöôøi ta ñeán cheát”. 2/ Dieãn bieán taâm lí nhaân vaät Mò trong ñeâm côûi troùi cho A Phuû vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 92 - Nhöõng ñeâm khuya, Mò ra thoåi löûa ñeå söôûi, Mò ñaõ thaáy A Phuû bò troùi, Mò bò A Söû ñaùnh vì ngöùa chaân ngöùa tay nhöng coâ vaãn cöù ra söôûi. “Neáu A Phuû laø caùi xaùc cheát ñöùng ñaáy cuõng theá thoâi”. Mò ñaõ soáng voâ yù thöùc, taâm hoàn ñaõ voâ caûm, chai saàn. - Ñeâm nay nhìn thaáy nöôùc maét A Phuû, Mò nhôù laïi ñeâm naêm tröôùc bò A Söû troùi, khi “sôïi daây gai döôùi baép chaân vöøa loûng ra, Mò ngaõ guïc xuoáng”. Ñeâm aáy Mò ñaõ khoùc, coøn baây giôø ñaây Mò döôøng nhö khoâng coøn bieát khoùc nöõa. Chính doøng nöôùc maét nhaân tình khoå ñau ñaõ thaønh doøng nham thaïch nung chaûy taâm hoàn ñaõ ñoùng baêng cu ûa Mò. Thì ra ñoâi maét “tröøng tröøng”, nhöõng caùi ñaám ñaù vaø bao nhieâu haønh ñoäng phi nhaân maø Mò phaûi chòu ñaõ trôû thaønh cuoäc ñôøi thöôøng cuûa coâ. Cho neân doøng nöôùc maét chính laø söï kieän baát bình thöôøng gôïi khôi coâ nhôù laïi quaù khöù. Vöøa thöông mình, vöøa caêm phaån luõ ngöôøi taøn aùc vöøa bò aùm aûnh bôûi caùi cheát, aùm aûnh bôûi con ma nhaø thoáng lí, vöøa nhôù tôùi moät ngöôøi ñaøn baø cuøng thaân cuøng phaän nhö mình ñaõ cheát trong quaù khöù vöøa nghó tôùi soá phaän phaûi cheát voâ lí cuûa A Phuû Taâm hoàn Mò noåi soùng baán loaïn. Vaäy laø doøng nöôùc maét cuûa A Phuû ñaõ laøm mò nhôù tôùi nöôùc maét cuûa mình, Mò nhôù tôùi caùi cheát nhaõn tieàn cuûa A Phuû. Töø soá kieáp A Phuû, Mò laïi nghó tôùi mình ñaõ veà “trình ma nhaø noù roài” khoâng phöông thoaùt khoûi nhöng A Phuû khoâng lí gì phaûi cheát - Nhöõng yù nghó aáy thöïc ra noù thuùc ñaåy baét buoäc phaûi coù haønh ñoäng ñaùp öùng. Mò côûi troùi cho A Phuû vaø ñaët mình phaûi löïa choïn con ñöôøng chaïy theo A Phuû hay laø ñöôïc troùi ñöùng nhö ngaøy naøo cho ñeán cheát. Thôøi ñieåm heä troïng naøy “con ma” cuõng khoâng ñuû söùc giöõ chaân Mò laïi, Mò cöùu A Phuû laø töï cöùu mình maø coâ ñaõ khoâng bieát. Chaúng cöôùi xin, hoï ñaõ trôû thaønh vôï choàng töø caùi ñeâm ñaày yù nghóa aáy, caùi ñeâm vì nghóa tröôùc luùc vì tình”. - Ñaây laø ñoaïn vaên baûn leà kheùp môû hai cuoäc ñôøi. Ñoùng laïi moät kieáp khoå nhuïc, noâ leä ñeå ñi vaøo moät cuoäc ñôøi choàng vôï chuû ñoäng xaây döïng cuoäc soáng môùi. Toâ Hoaøi ñaõ laøm cho maïch truyeän chuyeån bieán hôïp lí, khieán cho taùc phaåm khoâng coù nhöõng veát caét, vaø nhöõng choã gheùp giaû taïo. Cuõng caàn löu yù gioïng vaên ôû ñoaïn naøy raát ña daïng. Gioïng keå, gioïng baùn tröïc tieáp cuûa nhaân vaät cuûa vaø gioïng nhaân vaät,.. Nhöõng gioïng naøy goùp phaàn moå xeû taâm traïng, Mò khaù thaønh coâng, khaù sinh ñoäng vaø coù söùc thuyeát phuïc ngöôøi ñoïc khaù cao. Phaân tích giaù trò nhaân ñaïo cuûa Vôï choàng A Phuû (Toâ Hoaøi) qua cuoäc ñôøi cuûa Mò vaø A Phuû * Gôïi yù I. Vaên xuoâi giai ñoaïn khaùng chieán choáng Phaùp (1945 – 1954) thöïc söï laø moät quaù trình thí nghieäm, kieám tìm söï phuø hôïp giöõa ngheä thuaät vaø cuoäc soáng. Thôøi gian ngaén, soá löôïng taùc phaåm coøn laïi ñöôïc ñeán hoâm nay khoâng nhieàu, nhaát laø ôû hai theå loaïi tieåu thuyeát vaø truyeän ngaén. Chuùng ta ñaëc bieät traân troïng nhöõng taùc phaåm tinh tuùy cuûa chaëng ñöôøng vaên hoïc ñaëc bieät naøy, trong ñoù coù truyeän ngaén xuaát saéc Vôï choàng A Phuû cuûa Toâ Hoaøi. Vôï choàng A Phuû vöøa laø thaønh töïu töông ñoái hieám hoi cuûa vaên xuoâi khaùng chieán, vöøa ghi daáu söï tröôûng thaønh cuûa ngoøi buùt Toâ Hoaøi trong söï chieám lónh maûng ñeà taøi mieàn nuùi, moät ñeà taøi tôùi nay vaãn coøn nhieàu môùi laï vôùi baïn ñoïc. Truyeän ñöôïc toå chöùc chaët cheõ, daãn daét raát dung dò, töï nhieân, khoâng caàn chaïy theo nhöõng chi tieát li kì ruøng rôïn maø vaãn coù söùc huùt maïnh meõ. Coù ñöôïc ñieàu ñoù chính laø nhôø caùi nhìn hieän thöïc saéc beùn vaø chuû nghóa nhaân ñaïo tích cöïc cuûa nhaø vaên. Söï theå hieän cuoäc ñôøi hai nhaân vaät trung taâm töø boùng toái ñau khoå, oâ nhuïc vöôn ra aùnh saùng cuûa töï do vaø nhaân phaåm ñaõ chöùng minh raát roõ ñieàu ñoù. II. Coâ Mò xinh ñeïp, chaêm laøm nhöng ngheøo kho å, coù theå noùi “Khoå töø trong tröùng”. Boá meï ngheøo , cöôùi nhau khoâng coù tieàn phaûi vay nôï nhaø thoáng lí. Nôï chöa traû heát, ngöôøi meï vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 93 ñaõ qua ñôøi. Boá giaø yeáu quaù, moùn nôï truyeàn sang Mò, Thoáng lí Paù Tra muoán Mò laøm con daâu “gaït nôï”. Maø quan treân ñaõ muoán, keû döôùi laøm sao thoaùt ñöôïc! Paù Tra xaûo quyeät, lôïi duïng tuïc leä cuûa ngöôøi Meøo, cho cöôùp Mò veà. Theá laø khoâng coù cöôùi hoûi, khoâng caàn tình yeâu maø vaãn hoaøn toaøn hôïp leõ. Coù ai daùm beân vöïc Mò! Ngoøi buùt hieän thöïc tænh taùo cuûa Toâ Hoaøi ñaõ phanh traàn baûn chaát boùc loät giai caáp aån sau nhöõng phong tuïc taäp quaùn. Coâ Mò, tieáng laø con daâu nhöng thöïc söï laø moät noâ leä, thöù noâ leä ngöôøi ta khoâng phaûi laø mua maø laïi ñöôïc tha hoà boùc loät, haønh haï. Mò ôû nhaø choàng nhö ôû giöõa ñòa nguïc. Khoâng coù tình thöông, khoâng söï chia seû vôï choàng; chæ coù nhöõng oâng chuû ñoäc aùc, thoâ baïo vaø nhöõng noâ leä aâm thaàm, taêm toái. Daàn daàn roài Mò cuõng queân luoân mình laø con ngöôøi nöõa. Suoát ngaøy “Mò laàm luõi nhö con ruøa nuoâi trong xoù cöûa”, luùc naøo cuõng cuùi maët, theá giôùi cuûa Mò thu heïp trong moät caùi oâ cöûa soå” môø môø traêng traéng, khoâng bieát laø söông hay laø naéng”. Keát quaû cuûa hoaøn caûnh soáng thaät chua xoùt: “ÔÛ laâu trong caùi khoå Mò quen roài”, coâ nhaãn nhuïc, cam chòu ñeán thaønh teâ lieät yù thöùc: “Laø con traâu, con ngöïa phaûi ñoåi töø caùi taøu ngöïa nhaø naøy sang taøu ngöïa nhaø khaùc, con ngöïa chæ bieát vieäc aên coû, bieát laøm maø thoâi”. Ai coù theå ngôø coâ gaùi treû trung, yeâu ñôøi ngaøy naøo thoåi saùo hoài hoäp chôø ñôïi ngöôøi yeâu, ñaõ töøng haùi laù ngoùn ñònh aên ñeå khoûi chòu nhuïc, giôø ñaây laïi chai lì, u meâ ñeán theá. Quaû thaät hoaøn caûnh quyeát ñònh tính caùch. Nguyeân taéc bieän chöùng cuûa chuû nghóa hieän thöïc ñaõ ñöôïc nhaø vaên tuaân thuû nghieâm ngaët. Söï yeáu ñuoái cuûa keû noâ leä, söï vuøi daäp taøn baïo cuûa boïn boác loät taát seõ daãn ñeán caûnh ngoä bi ñaùt aáy. Noãi khoå nhuïc cuûa coâ gaùi Meøo naøy thaät ñaõ coù theå so saùnh vôùi noãi nhuïc cuûa Chí Pheøo khi “Ñaùnh maát caû nhaân tính laãn nhaân hình”. (Thaät ra, Chí Pheøo coøn coù luùc ngheânh ngang, coøn doïa naït ñöôïc ngöôøi khaùc). Neáu xem xeùt giaù trò hieän thöïc cuûa moät taùc phaåm nhö laø söï phaûn aùnh chaân thaät cuoäc soáng, thì Vôï choàng A Phu û quaû laø baûn caùo traïng huøng hoàn veà noãi thoáng khoå cuûa ngöôøi phuï nöõ mieàn nuùi, vöøa chòu gaùnh naëng cuûa cheá ñoä phong kieán, vöøa bò troùi chaët trong xieàng xích cuûa thaàn quyeàn. Taâm lyù nôm nôùp sôï “Con ma nhaø Thoáng Lyù” ñaõ nhaän maët mình töø buoåi bò baét veà”Cuùng trình ma” laø moät aùm aûnh gheâ gôùm ñeø naëng suoát cuoäc ñôøi Mò (ngay caû ñeán khi coâ ñaõ troán thoaùt khoûi Hoàng Ngaøi). Xem theá ñuû thaáy boïn thoáng trò cao tay ñeán nhöôøng naøo trong ngheä thuaät “ ngu daân” ñeå deã trò. Coù theå noùi, nhaø vaên ñaõ khoâng haø tieän cung caáp cho ngöôøi ñoïc nhöõng chi tieát coù giaù trò boùc traàn baûn chaát xaõ hoäi voâ nhaân ñaïo, ôû ñoù thaân phaän ngöôøi daân ngheøo môùi mong manh baát oån laøm sao! Ta söõng sôø tröôùc caûnh coâ Mò laëng leõ ngoài lô löõng trong nhöõng ñeâm ñoâng buoát giaù, thaèng choàng thì ñi chôi veà khuya ngöùa tay ñaùnh Mò ngaõ duùi xuoáng ñaát. Laïi coøn coù caùi hình aûnh nhöùc nhoái phuõ phaøng: ngöôøi con gaùi bò troùi ñöùng vaøo coät trong buoàng toái, bò troùi chæ vì muoán ñi chôi teát nhö baïn beø. Söï baát löïc cuûa Mò traøn theo doøng nöôùc maét chua chaùt treân maù moâi maø khoâng coù caùch gì lau ñi ñöôïc. Nhöõng chi tieát nhö vaäy laøm cho böùc tranh hieän thöïc nôùi roäng theâm dung löôïng vaø linh ñoäng theâm. Söï xuaát hieän cuûa nhaân vaät chính A Phuû taïo theâm tình huoáng ñeå hoaøn chænh böùc tranh ñoù. Cuoäc ñôøi noâ leä cuûa A Phuû thaät ra laø söï laëp laïi vôùi ít nhieàu bieán thaùi chính cuoäc ñôøi Mò. Lyù do maø Thoáng Lí Paù Tra buoäc A Phuû phaûi thaønh ngöôøi ôû coâng khoâng, khoâng phaûi vì cuoäc aáu ñaû thöôøng tình cuûa ñaùm trai laøng. Vaán ñeà laø ôû choã phaùp luaät trong tay ai? Khi keû phaùt ñôn kieän cuõng ñoàng thôøi laø keû ngoài gheá quan toaø thì coøn noùi gì tôùi coâng lyù nöõa! Vaäy neân môùi coù caûnh xöû kieän quaùi gôõ nhaát treân ñôøi maø chuùng ta ñöôïc chöùng kieán taïi nhaø Thoáng Lí. Keát quaû laø ngöôøi con trai khoûe maïnh phoùng khoaùng vì leõ coâng baèng maø phaûi ñem cuoäc ñôøi mình traû nôï nhaø quan. vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 94 Caûnh ngoä cuûa hai nhaân vaät Mò vaø A Phuû ít nhieàu gôïi ñeán nhöõng Chí Pheøo, chò Daäu, nhöõng chuù AQ vaø nhöõng thím Töôøng Laâm Ñoù laø nhöõng hình töôïng ngheä thuaät ñöôïc coâ ñuùc töø chính cuoäc ñôøi ñau khoå trong xaõ hoäi cuõ. Nhöng neáu noùi giaù trò hieän thöïc cuûa taùc phaåm “Vôï choàng A Phuû” maø chæ phaân tích ôû khía caïnh phôi baøy, toá caùo, pheâ phaùn thoâng qua nhöõng caûnh ngoä bi thaûm cuûa ngöôøi daân lao ñoäng laø coøn chöa ñuû. Nhieàu taùc phaåm hieän thöïc pheâ phaùn xuaát saéc vaãn ñöôïc xem nhö coù haïn cheá trong taàm nhìn vaø bôûi theá, giaù trò hieän thöïc seõ khoâng ñöôïc toaøn veïn. Toâ Hoaøi trong khi ñaøo saâu vaøo hieän thöïc ñaõ phaùt hieän ra con ñöôøng taát yeáu maø caùc nhaân vaät cuûa oâng ñi tôùi. Söï ñeø neùn quaù naëng neà, nhöõng ñau khoå choàng chaát maø boïn thoáng trò gaây ra taát seõ doàn nhöõng keû khoán cuøng aáy tôùi söï choáng traû vaø neáu gaëp ñöôïc aùnh saùng soi ñöôøng, hoï seõ ñeán ñöôïc thaéng lôïi (Toâ Hoaøi coù caùi may maén laø vieát “Vôï choàng A Phuû” sau caùch maïng thaùng taùm). Taát nhieân nhaø vaên phaûi coù con ñöôøng rieâng cho söï theå hieän chaân thaät chaân lí ñôn giaûn aáy. Laáy vieäc mieâu taû taâm lí laøm ñieåm töïa vöõng chaéc, Toâ Hoaøi ñaõ tìm ra ñöôïc söï phaùt trieån logic cuûa tính caùch. Ñaây môùi thaät söï laø moät giaù trò hieän thöïc ñoäc ñaùo cuûa taùc phaåm, vaø laø choã coù söùc thuyeát phuïc maïnh meõ nhaát. Toâ Hoaøi ñaõ chæ ra söï hôïp lí cuûa quaù trình tha hoùa nhaân caùch cuûa coâ Mò thôøi kì ñaàu. Mò laøm vieäc nhieàu quaù, bò ñaøy ñoïa khoå aûi quaù, maõi roài Mò phaûi “quen”, phaûi cam chòu. Luùc tröôùc Mò khoâng ñöôïc quyeàn töï töû vì sôï lieân luî vôùi boá; giôø boá cheát, nhöng Mò khoâng coøn muoán töï töû nöõa. Mò nhö moät caùi maùy, khoâng coù yù thöùc, khoâng caûm xuùc öôùc ao. Lieäu coâ ta coù theå thöùc tænh ñöôïc nöõa khoâng? Nhaø vaên traû lôøi: coù. Neáu ñaõ coù moät hoaøn caûnh laøm teâ lieät taâm hoàn con ngöôøi thì cuõng seõ coù moät hoaøn caûnh ñaùnh thöùc ñöôïc noù. Hoaøn caûnh naøo ñaây? Pheùp maàu naøo ñaây? Kyø dieäu thay vaø cuõng ñôn giaûn thay. Laø tieáng saùo Mò tình côø nghe ñöôïc giöõa moät ngaøy muøa xuaân ñaày höông saéc. Taát caû chôït soáng daäy, Mò thaáy loøng “thieát tha boài hoài”vaø laäp töùc nhôù laïi caû quaõng ñôøi thieáu nieân töôi ñeïp. Coù gì laï ñaâu nhæ? Thanh nieân Meøo ai chaû yeâu tieáng saùo, maø Mò laïi laø coâ gaùi thoåi saùo gioûi. Hôn nöõa, tieáng saùo ñang chaäp chôøn kia laïi nhaéc ñeán tình yeâu, “goïi baïn yeâu” noù thöùc daäy trong saâu thaúm trong loøng coâ khaùt voïng tình yeâu thöông vaø haïnh phuùc. Nhö vaäy tieáng saùo laïi ñoäng chính caùi söùc maïnh beàn vöõng, baát dieät nhaát cuûa tuoåi treû, Mò nhôù laïi raønh roõ “mình vaãn coøn treû laém”, raèng “bao nhieâu ngöôøi coù choàng vaãn ñi chôi xuaân”. Vaø beân tai Mò cöù “löõng lôø”. Tieáng saùo söï böøng tænh töø saâu xa trong taâm hoàn aáy bieåu hieän beân ngoaøi baèng haønh ñoäng môùi nhìn raát laï: “Mò leùn laáy huõ röôïu cöù uoáng öøng öïc töøng baùt. Roài say, Mò lòm maët ngoài ñaáy”. Coù ngoïn löûa naøo ñang caàn phaûi khôi leân hay caàn phaûi daäp taét ñi baèng hôi men vaäy? Chæ bieát raèng coâ gaùi ñaõ quyeát thay vaùy aùo ñi chôi, ñieàu maø bao naêm roài coâ khoâng nhôù ñeán. Coù theå coi ñaây laø moät böôùc ñoät bieán taâm lí nhöng laø keát quaû hôïp lí toaøn boä quaù trình taùc ñoäng qua laïi giöõa hoaøn caûnh vôùi tính caùch nhaân vaät. Söï “vöôït raøo” cuûa Mò tuy bò ñaøn aùp ngay (A Söû ñaõ taét ñeøn, troùi ñöùng coâ vaøo coät); nhöng yù thöùc veà quyeàn soáng, khaùt voïng veà haïnh phuùc ñaõ trôû laïi. Mò laïi bieát khoùc, laïi muoán töï töû. Vaø nhöõng gioït nöôùc maét trong caùi ngaøy taøn nhaãn naøy seõ löu giöõ trong loøng Mò nhö moät veát boûng raùt ñeå ñeán khi baét gaëp nhöõng doøng nöôùc maét chaûy “laáp laùnh” treân goø maù hoác haùc cuûa A Phuû, noù ñaõ bieán thaønh söï ñoàng caûm saâu saéc giöõa nhöõng ngöôøi cuøng khoå. Toaøn boä yù thöùc phaûn khaùng cuûa Mò hieän hình qua moät caâu hoûi saùng roõ: “ngöôøi kia vieäc gì phaûi cheát?” Mò quyeát ñònh trong khoaûnh khaéc: caét daây troùi giaûi thoaùt cho A Phuû. Vaø taát nhieân, Mò cuõng boû troán, töï giaûi thoaùt chính mình. Hai keû troán chaïy chòu ôn nhau, caûm thoâng nhau, döïa vaøo nhau ñeå taïo laäp haïnh phuùc. Theá nhöng caùi ñoàn Taây luø luø xuaát hieän vaø laïi coù cha con Thoáng Lí Paù Tra veà ôû trong ñoàn, thì hoï thaät söï bò doàn ñeán chaân töôøng. Tröôùc maët hoï, chæ coøn vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 95 söï löïa choïn cuoái cuøng: trôû laïi kieáp noâ leä hay choáng keû thuø. Chaéc chaén hoï thaø cheát coøn hôn laïi soáng nhö cuõ. Nhöng muoán choáng keû thuø, hoï troâng caäy vaøo ai? Caùch maïng ñaõ ñeán vôùi hoï ñuùng giaây phuùt aáy. Mò vaø A Phuû ñi theo caùch maïng, seõ thuyû chung vôùi caùch maïng nhö moät leõ taát yeáu! Baèng söï am hieåu cuoäc soáng vaø khaû naêng phaân tích nhöõng vaán ñeà saéc beùn, nhaát laø baèng ngoøi buùt mieâu taû taâm lí tinh teá, Toâ Hoaøi ñaõ taùi hieän chaân thaät vaø sinh ñoäng cuoäc haønh trình töø ñau khoå, toái taêm ra phía aùnh saùng caùch maïng cuûa nhöõng ngöôøi daân lao ñoäng vôùi cheá ñoä cuõ. Taùc phaåm ñem laïi cho baïn ñoïc nhaän thöùc ñuùng ñaén veà con ñöôøng caùch maïng daân toäc daân chuû ôû nöôùc ta. Ngoaøi ra giaù trò hieän thöïc cuûa truyeän coøn ñöôïc gia taêng baèng maøu saéc ñòa phöông raát ñaäm neùt vôùi caûnh saéc, phong tuïc, sinh hoaït cuûa ngöôøi Meøo, baèng baûn saéc taâm hoàn ñoäc ñaùo cuûa caùc nhaân vaät. Cuøng moät soá phaän, moät caûnh ngoä, nhöõng dieãn bieán taâm lí cuûa Mò raát khaùc A Phuû. A Phuû maïnh meõ, boäc tröïc, döùt khoaùt. Mò döôøng nhö chính chaén hôn nhöng laïi yeáu ñuoái hôn. Baát cöù taùc phaåm vaên hoïc naøo cuõng chöùa ñöïng thaùi ñoä cuûa nhaø vaên ñoái vôùi cuoäc soáng, tröôùc heát laø vôùi con ngöôøi. Ngay giaù trò hieän thöïc cuûa ”Vôï choàng A Phuû” ñaõ ñeå loä caùi nhìn nhaân ñaïo, öu aùi cuûa Toâ Hoaøi. Khi coâ ñuùc noãi cuøng khoán vaøo hai thaân phaän noâ leä vôùi yù thöùc laøm moät baûn caùo traïng veà xaõ hoäi cuõ, Toâ Hoaøi ñaõ gôïi leân trong chuùng ta söï caêm phaãn, söï ñau xoùt, söï caûm thoâng khi mieâu taû buoåi leã aên theà giöõa A Chaâu vaø A Phuû nhö laø cuoäc nhaân duyeân giöõa quaàn chuùng vaø caùch maïng, oâng ñem laïi nieàm tin veà moät töông lai saùng suûa cho nhöõng ngöôøi bò aùp böùc. Thaät ra cuõng khoù taùch baïch ñaâu laø giaù trò hieän thöïc, ñaâu laø giaù trò nhaân ñaïo ôû moät taùc phaåm nhö “Vôï choàng A Phuû”. Hieän thöïc vaø nhaân ñaïo nhieàu khi hoøa troän vôùi nhau. Khoâng theå khoâng noùi ñeán tính chaân thaät, chính xaùc, logic ôû nhöõng ñoaïn moâ taû taâm lí, nhöng roõ raøng phaûi bieát thoâng caûm, bieát traân troïng naâng niu con ngöôøi laém, môùi coù theå xeùt ñoaùn taâm hoàn ngöôøi ta tinh teá nhö vaäy. Thaät khoù queân hình aûnh coâ Mò laàn tìm veà quyø laïy tröôùc maët boá maø khoùc nöùc nôû. Ñöùa con chöa kòp noùi gì ngöôøi cha ñaõ bieát: “Maøy veà quyø laïy tao ñeå maøy cheát ñaáy aø? Khoâng ñöôïc ñaâu con ôi”. Mò neùm naám laù ngoùn xuoáng ñaát, quay trôû laïi choán ñòa nguïc traàn gian. Phaûi, coâ gaùi aáy voán coù moät nhaân caùch ñaùng troïng. Coâ thaø cheát ñeå khoûi soáng khoå nhuïc, nhöng laïi phaûi chaáp nhaän soáng khoå nhuïc hôn baát hieáu vôùi cha. Chính Mò, khi coøn treû ñaõ bieát xin boá:”con nay ñaõ lôùn roài con seõ thay boá laøm nöông traû nôï. Boá ñöøng baùn con cho nhaø giaøu”. Ñoù laø con ngöôøi bieát yeâu quyù töï do, bieát khaúng ñònh quyeàn soáng. Ngay caû luùc bò hoaøn caûnh vuøi daäp ñeán meâ muï, trong tro taøn cuûa loøng coâ vaãn aâm æ ñoám than hoàng cuûa nieàm ham soáng, khao khaùt thöông yeâu. Neáu nhaø vaên chæ tuaân theo moät thöù hieän thöïc khaùch quan, laïnh luøng thì laøm sao oâng coù theå ñoùn ñôïi vaø naém baét taøi tình giaây phuùt soáng laïi baát ngôø vaø maõnh lieät ñeán theá cuûa coâ gaùi. Khoâng tröôùc sau oâng vaãn tin raèng hoaøn caûnh daãu coù khaéc ngheät ñeán maáy, cuõng khoâng theå tieâu dieät hoaøn toøan nhaân tính. Mò ñaõ soáng laïi baèng tuoåi treû, baèng noãi day döùt veà thaân phaän cuûa mình. Chính caùi khaùt voïng soáng maõnh lieät khoâng theå cheát ñöôïc ôû Mò, laøm cho Mò ñoàng caûm vôùi caûnh ngoä cuûa A Phuû vaø ñi ñeán quyeát ñònh giaûi thoaùt cho A Phuû, giuùp Mò töï giaûi thoaùt khoûi caùi choán ñòa nguïc ñeå laøm laïi cuoäc ñôøi, ñeå soáng nhö moät con ngöôøi. III. Toâ Hoaøi ñaõ traân troïng töøng böôùc tröôûng thaønh cuûa Mò vaø A Phuû. Caùi nhìn cuûa oâng veà hai nhaân vaät naøy laø moät caùi nhìn nhaân ñaïo tích cöïc. OÂng caûm thoâng noãi ñau cuûa Mò vaø A Phuû, maët khaùc oâng traân troïng yù thöùc nhaân phaåm, khaùt voïng giaûi phoùng vaø tin ôû khaû vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 96 naêng töï laøm chuû tröôùc cuoäc ñôøi cuûa hai con ngöôøi ñau khoå naøy. Phaûi chaêng, chính caùi nhìn ñoù ñaõ taïo neân giaù trò cuûa taùc phaåm. C. LUYEÄN TAÄP Ñeà A: Phaân tích dieãn bieán taâm traïng Mò trong ñeâm xuaân nghe tieáng saùo. Ñeà B: Phaân tích dieãn bieán taâm traïng Mò khi quyeát ñònh caét ñöùt daây troùi cöùu A Phuû. Ñeà C: Phaân tích A Phuû ñeå qua ñoù thaáy ñöôïc taám loøng nhaân ñaïo cuûa Toâ Hoaøi. D. LÔØI BÌNH VAØ TÖ LIEÄU * ÔÛ Vôï choàng A Phuû nhaø vaên ñaõ coù söû duïng coâng vaø thaønh coâng trong mieâu taû, trong döïng caûnh. Noùi caùch khaùc, oâng ñaõ döïng leân cho baïn ñoïc thaáy ñöôïc dieãn bieán taâm lí cuøng ñôøi soáng noäi taâm cuûa nhaân vaät qua haøng loaït chi tieát beân ngoaøi nhö moät daùng ngoài, moät caùch aên maëc, moät vaøi caâu hoûi, moät caùi nhìn, moät böôùc ñi ñeán moät taûng ñaù hay moät oâ cöûa soå khi mieâu taû nhö theá, do ñaõ ñöôïc nhaäp vaøo vôùi soá phaän cuûa nhaân vaät, thuoäc ñöôïc hoaøn caûnh soáng ñaày bieán ñoäng vaø ñoåi thay cuûa nhaân vaät, nhaø vaên ñaõ ñònh ra ñöôïc moät caùch töï nhieân moät maïch lôøi keå chuyeän vöøa phuø hôïp vôùi taâm lyù rieâng cuûa hoï, vöøa mang söï gaõy goïn cuûa ngoân ngöõ vaên xuoâi hieän ñaïi. Vôï choàng A Phuû laø truyeän ngaén hay vieát veà moät söï ñoåi ñôøi kì dieäu. Nhö nhieàu truyeän ngaén coù chung tö töôûng chuû ñeà naøy. Vôï choàng A Phuû cuõng coù caáu truùc chia ñoâi raát roõ: 1/ Nhöõng ngaøy ôû Hoàng Ngaøi: Mò vaø A Phuû laø ngöôøi – ngöôøi xinh töôi, khoûe maïnh, gioûi giang – maø phaûi soáng kieáp noâ leä, traâu ngöïa khoán khoå eâ cheà. 2/ Nhöõng ngaøy ôû Phieàng Sa: Mò vaø A Phuû laø ngöôøi soáng töï do vaø ñaõ bieát baûo veä laáy töï do aáy. Tuy nhieân caùi nhìn hay cuûa truyeän naøy laø ôû choã: Chæ trong chöøng 400 chöõ, maø nhaø vaên ñaõ döïng laïi ñöôïc moät chaëng then choát cuûa toaøn boä söï chuyeån hoùa aáy, khieán cho baïn ñoïc daãu khoù tính cuõng phaûi nhaän raèng: Vieäc Mò vaø A Phuû töø ñeâm ñen noâ leä ra vuøng aùnh saùng töï do laø hoaøn toaøn hôïp lí, hôïp leõ töï nhieân Nhö vaäy laø chính loøng thöông ngöôøi vaø thöông thaân ñaõ chieán thaéng noãi sôï haõi, ñaõ quyeát ñònh haønh ñoäng töï giaûi thoaùt. (Nguyeãn Quoác Luaân) * Lôøi vaên vieát Truyeän Taây Baéc: Naêm 1952, toâi theo boä ñoäi chuû löïc, tieán quaân vaøo mieàn Taây, tham döï chieán dòch giaûi phoùng Taây Baéc Caùi keát quaû lôùn nhaát vaø tröôùc maét cuûa chuyeán ñi taùm thaùng aáy laø ñaát nöôùc vaø con ngöôøi mieàn Taây ñaõ ñeå thöông ñeå nhôù cho toâi nhieàu, khoâng theå bao giôø queân. YÙ bao quaùt trong khi toâi vieát Truyeän Taây Baéc laø : Noâng daân caùc daân toäc ôû Taây Baéc bao naêm gian khoå choáng ñeá quoác vaø boïn chuùa ñaát. Cuoäc ñaáu tranh giai caáp, rieâng ôû Taây Baéc, mang moät saéc thaùi ñaëc bieät. Nhìn löôùt qua, nôi theá löïc phong kieán coøn ñöông keùo luøi ñaát nöôùc laïi haøng traêm naêm tröôùc, chuùng ta deã töôûng nhöõng caûnh nhöõng ngöôøi ôû ñaáy cöù muoân thuôû laëng leõ. Khoâng, ôû nôi röøng nuùi mô maøng aáy, caùc daân toäc ñaõ khoâng laëng leõ chòu ñöïng. Hoï ñaõ thöùc tænh. Caùn boä cuûa Ñaûng tôùi ñaâu thì caùc daân toäc ñöùng leân tôùi ñaáy, tröôùc nhaát laø nhöõng ngöôøi treû tuoåi. Hoï thaät ñeïp vaø yeâu ñôøi. Moät vaán ñeà khaùc, ñoù laø nhöõng yù thô trong vaên xuoâi. ÔÛ moãi nhaân vaät vaø truøm leân taát caû mieàn Taây, toâi ñaõ ñöa vaøo moät khoâng khí vôøi vôïi, laøm cho ñaát nöôùc vaø con ngöôøi bay boång hôn leân. (Toâ Hoaøi) vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 97 VÔÏ NHAËT KIM LAÂN “Kieáp ngöôøi côm vaõi côm rôi Bieát ñaâu neûo ñaát phöông trôøi maø ñi?!...” A. CAÂU HOÛI Caâu 1: Neâu ngaén goïn hoaøn caûnh ra ñôøi cuûa taùc phaåm “Vôï nhaët”. Vì sao coù theå noùi raèng “Vôï nhaët” ñaõ ñöôïc xaây döïng treân cô sôû cuûa moät tình huoáng laï? * Gôïi yù Ñaây laø moät tình huoáng laï. Laø vì moät ngöôøi nhö Traøng maø cuõng laáy ñöôïc vôï: ngheøo (laáy vôï phaûi coù tieàn cheo cöôùi) nguï cö, xaáu trai Laï vì quaù deã daøng ñuùng laø “nhaët”ñöôïc veà. Laï neân môùi ñaàu khoâng ai tin. Caû xoùm nguï cö ñeàu ngaïc nhieân, coi nhö moät ñieàu voâ lyù. Baø cuï Töù laø meï Traøng cuõng khoâng tin Ngay ñeán baûn thaân Traøng cuõng khoâng tin(nhìn thò ngoài ngay giöõa nhaø, ñeán baây giôø haén vaãn coøn ngôø ngôï, nhö khoâng phaûi theá. Ra haén ñaõ coù vôï roài ñaáy ö?) B. LAØM VAÊN Ñeà 1: Phaân tích giaù trò nhaân ñaïo saâu saéc trong “Vôï nhaët” cuûa Kim Laân. * Gôïi yù 1/ Nhaø vaên Kim Laân (sinh naêm 1920), teân khai sinh laø Nguyeãn Vaên Taøi, ngöôøi laøng Phuø Löu, xaõ Taân Hoàng, huyeän Tieân Sôn, tænh Baéc Ninh. Kim Laân vieát khoâng nhieàu, nhöng ñöôïc coi laø thuoäc haøng nhöõng caây buùt truyeän ngaén taøi naêng cuûa vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi. OÂng raát saønh veà caûnh queâ, ngöôøi queâ vaø theá giôùi cuûa höông ñoàng gioù noäi naøy coäng vôùi moät taám loøng thieát tha hieám coù ñaõ taïo neân nhöõng trang vieát saâu saéc, caûm ñoäng nhaát cuûa oâng. Con ngöôøi coù moät ñôøi vaên hoùa khaù daøi aáy (treân naêm möôi naêm) khoâng hieåu kó tính theá naøo môùi trình laøng veûn veïn coù hai taäp truyeän ngaén: Neân vôï neân choàng (1955) vaø Con choù xaáu xí (1962). Nhöng ngheä thuaät khoâng quen ño ñeám ôû soá löôïng. Chæ moät truyeän nhö Vôï nhaët (ruùt töø taäp Con choù xaáu xí) – voán ñöôïc coi laø truyeän ngaén xuaát saéc nhaát cuûa Kim Laân – cuõng coù theå laø nieàm mô öôùc cuûa nhieàu ngöôøi caàm buùt. Thieân truyeän coù moät quaù trình saùng taùc khaù daøi. Noù voán ñöôïc ruùt ra töø tieåu thuyeát Xoùm nguï cö (cuoán tieåu thuyeát vieát dang dôû ôû thôøi kì tröôùc Caùch maïng). Hoaø bình laäp laïi, do ñôn ñaët haøng cuûa baùo Vaên ngheä, Kim Laân môùi vieát laïi. Rieâng ñieàu ñoù thoâi ñaõ thaáy Vôï nhaët mang daáu aán cuûa caû moät quaù trình nghieàn ngaãm laâu daøi veà noäi dung vaø chieâm nghieäm kó löôõng veà ngheä thuaät. 2/ Trong truyeän ngaén Vôï nhaët, Kim laân muoán boäc loä moät quan ñieåm nhaân ñaïo saâu saéc cuûa mình. AÁy laø khi nhaø vaên phaùt hieän ra veû ñeïp kì dieäu cuûa ngöôøi lao ñoäng trong söï tuùng ñoùi quay quaét, trong baát kì hoaøn caûnh khoán khoå naøo, con ngöôøi vaãn vöôït leân caùi cheát, höôùng veà cuoäc soáng gia ñình, vaãn yeâu thöông nhau vaø hi voïng vaøo ngaøy mai. Khoâng phaûi ngaãu nhieân. Vôï nhaët tröôùc heát laø thieân truyeän veà caùi ñoùi. Chæ maáy chöõ “Caùi ñoùi ñaõ traøn ñeán” ñuû gôïi leân hoaøi nieäm kinh hoaøng cho ngöôøi xöù Vieät veà moät hieåm hoaï lôùn cuûa daân toäc ñaõ queùt ñi xaáp xæ gaàn moät phaàn möôøi daân soá treân ñaát nöôùc naøy. Ñuùng nhö chöõ nghóa Kim Laân, hieåm hoaï aáy “traøn ñeán”, töùc laø maïnh nhö thaùc döõ. Caùch taû cuûa nhaø vaên caøng gaây moät aùm aûnh theâ löông qua hai loaïi hình aûnh: con ngöôøi naêm ñoùi vaø khoâng gian naêm ñoùi. OÂng ñaëc taû chaân dung ngöôøi naêm ñoùi “khuoân maët hoác haùc u toái”, nhöng ñaùng sôï nhaát laø coù tôùi hai laàn oâng so saùnh ngöôøi vôùi ma: “Nhöõng gia ñình töø nhöõng vuøng Nam Ñònh, Thaùi Bình, ñoäi chieáu luõ löôït boàng beá, daét díu nhau leân xanh xaùm nhö vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 98 nhöõng boùng ma”, vaø “boùng nhöõng ngöôøi ñoùi daät dôø ñi laïi laëng leõ nhö nhöõng boùng ma”. Kieåu so saùnh aáy theå hieän moät caûm quan ñaëc bieät cuûa Kim Laân veà caùi thôøi gheâ rôïn: ñoù laø caùi thôøi maø ranh giôùi giöõa ngöôøi vaø ma, caùi soáng vaø caùi cheát chæ mong manh nhö sôïi toùc, coõi aâm nhoaø vaøo coõi döông, traàn gian maáp meù mieäng vöïc cuûa aâm phuû. Trong khoâng gian cuûa theá giôùi ngoån ngang ngöôøi soáng keû cheát aáy, caùi tieáng quaï “gaøo leân töøng hoài theâ thieát” cuøng vôùi “muøi gaây cuûa xaùc ngöôøi” caøng toâ ñaäm caûm giaùc tang toùc theâ löông. Quaû laø caùi ñoùi ñaõ loä heát söùc maïnh huyû dieät cuoäc soáng tôùi möùc khuûng khieáp. Trong moät boái caûnh nhö theá Kim Laân ñaët vaøo ñoù moät moái tình thaät laø taùo baïo. Chao oâi, toaøn nhöõng chuyeän cöôøi ra nöôùc maét: boán baùt baùnh ñuùc ngaøy ñoùi maø laøm neân moät moái tình, noài caùm ngaøy ñoùi ñuû laøm coã taân hoân Ngoøi buùt khaéc khoå cuûa Kim Laân khoâng neù traùnh maø saên ñuoåi hieän thöïc ñeán ñaùy, taïo cho thieân truyeän moät caùi “phoâng” ñaëc bieät, nhaøu naùt, aûm ñaïm, taêm toái vaø phaûi noùi laø coù phaàn nghieät ngaõ. Nhöng quan taâm chính cuûa nhaø vaên khoâng phaûi laø döïng leân moät baûn caùo traïng trong Vôï nhaët , maø doàn veà phía khaùc, quan troïng hôn. Töø trong boùng toái cuûa hoaøn caûnh Kim Laân muoán toûa saùng moät chaát thô ñaëc bieät cuûa hoàn ngöôøi. Maûng toái cuûa böùc tranh hieän thöïc buoàn ñau laø moät pheùp ñoøn baåy cho maûng saùng cuûa tình ngöôøi toûa ra aùnh haøo quang ñaëc bieät cuûa moät chuû nghóa nhaân vaên tha thieát, caûm ñoäng. Trong vaên chöông ngöôøi ta thöôøng nhaán maïnh chöõ taâm hôn chöõ taøi. Song neáu caùi taøi khoâng ñaït ñeán moät möùc naøo ñoù thì caùi taâm kia laøm sao boäc loä ra ñöôïc. ÔÛ Vôï nhaët cuõng theá: taám loøng thieát tha cuûa Kim Laân sôû dó lay ñoäng ngöôøi ñoïc tröôùc heát laø nhôø taøi döïng truyeän vaø sau ñoù laø taøi daãn truyeän. Taøi döïng truyeän ôû ñaây laø taøi taïo neân moät tình huoáng ñoäc ñaùo. Ngay caùi nhan ñeà Vôï nhaët ñaõ bao chöùa moät tình huoáng nhö theá. Trong moät baøi traû lôøi phoûng vaán, Kim Laân haøo höùng giaûi thích:”nhaët töùc laø nhaët nhaïnh, nhaët vu vô. Trong caûnh ñoùi naêm 1945, ngöôøi daân lao ñoäng döôøng nhö khoù ai thoaùt khoûi caùi cheát. Boùng toái cuûa noù phuû xuoáng xoùm laøng. Trong hoaøn caûnh aáy, giaù trò moät con ngöôøi thaät voâ cuøng reû ruùng, ngöôøi ta coù theå coù vôï theo, chæ nhôø coù maáy baùt baùnh ñuùc ngoaøi chôï – ñuùng laø “nhaët” ñöôïc vôï nhö toâi noùi trong truyeän”. Nhö vaäy thì caùi thieâng lieâng (vôï) ñaõ trôû thaønh reû ruùng (nhaët). Nhöng tình huoáng truyeän coøn coù moät maïch khaùc: chuû theå cuûa caùi haønh ñoäng “nhaët” kia laø Traøng, moät gaõ trai ngheøo, xaáu xí, daân nguï cö, ñang thôøi ñoùi khaùt maø ñoät nhieân laáy ñöôïc vôï, thaäm chí ñöôïc vôï theo thì quaû laø ñieàu laï. Laï tôùi möùc noù taïo neân haøng loaït nhöõng kinh ngaïc cho haøng xoùm, baø cuï Töù – meï Traøng vaø chính baûn thaân Traøng nöõa: “ñeán baây giôø haén vaãn coøn ngôø ngôï nhö khoâng phaûi theá. Ra haén ñaõ coù vôï roài ñaáy ö?”. Tình huoáng treân gôïi ra moät traïng thaùi tinh teá cuûa loøng ngöôøi: traïng thaùi choâng cheânh khoù noùi – caùi gì cuõng chaäp chôøn, nhö coù, nhö khoâng. Ñaây laø nieàm vui hay buoàn? Nuï cöôøi hay nöôùc maét?... Caùi theá ñaëc bieät cuûa taâm traïng naøy ñaõ khieán ngoøi buùt truyeän ngaén cuûa Kim Laân mang daùng daáp cuûa thô ca. Döïng truyeän hay chöa ñuû. Taøi döïng truyeän gioáng nhö taøi cuûa anh chaâm ngoøi phaùo. Coù löûa toát, chaâm ñuùng ngoøi nhöng daây phaùo coù nhieàu quaû ñieác thì vaãn cöù xòt nhö thöôøng. Cho neân taøi döïng truyeän, phaûi gaén vôùi taøi daãn truyeän nöõa môùi taïo söï saâu saéc, haáp daãn. Taøi daãn truyeän cuûa Kim Laân theå hieän qua loái söû duïng ngoân ngöõ noâng daân ñaëc bieät thaønh coâng, qua lôøi vaên aùp saùt vaøo taän caùi loõi cuûa ñôøi thöïc khieán moãi caâu chöõ nhö ñöôïc “böùng” ra töø chính caùi chaát lieäu ngoàn ngoän cuûa cuoäc soáng. Song quan troïng nhaát vaãn laø ôû buùt phaùp hieän thöïc taâm lí. Phaûi noùi, tình huoáng truyeän treân kia thaät ñaéc ñòa cho Kim Laân trong vieäc khôi ra maïch chaûy vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 99 taâm lí cöïc kì tinh teá ôû moãi nhaân vaät. Raát ñaùng chuù yù laø hai tröôøng hôïp: baø cuï Töù vaø Traøng. Ñaây laø hai kieåu phaûn öùng taâm lí tröôùc moät tình theá nhö nhau, song khoâng ai gioáng ai. Anh cu Traøng cuïc mòch, khuø khôø, coù ai ngôø laïi laø moät chaøng trai thöïc söï haïnh phuùc. Nhöng haïnh phuùc lôùn quaù, ñoät ngoät quaù, khieán Traøng raát ñoãi ngôõ ngaøng. Côn say haïnh phuùc thaêng hoa trong taâm linh, khieán Traøng maát troïng löôïng, lô löûng trong coõi aûo, coõi mô. Ngoøi buùt thöïc cuûa Kim Laân töøng tænh theá, baây giôø ngoøi buùt tröõ tình cuûa oâng cuõng sao maø say theá. Noùi ñuùng hôn, nhaø vaên phaûi ñöùng giöõa caùi say / tænh aáy môùi “caûm thuï” tôùi taän ñaùy cuoäc ñôøi, môùi taïo ra ñöôïc nhöõng aùng “thaàn buùt” nhö vaên Kim Laân trong “Vôï nhaët”. Roài caùi ngôõ ngaøng tröôùc haïnh phuùc kia cuõng nhanh choùng ñaåy thaønh nieàm vui höõu hình cuï theå. Ñoù laø nieàm vui veà haïnh phuùc gia ñình – moät nieàm vui giaûn dò nhöng lôùn lao khoâng gì saùnh noåi. Chaúng theá maø moät ngöôøi noåi tieáng nhö Secnösepxki töøng mô öôùc: “Toâi saün saøng ñaùnh ñoåi caû söï nghieäp neáu bieát raèng trong moät caên phoøng nhoû aám aùp naøo ñoù, coù moät ngöôøi ñaøn baø ñang ngoùng ñôïi toâi veà böõa aên toái”. Chaøng thanh nieân ngheøo khoù cuûa Kim Laân ñaõ thöïc söï ñaït ñöôïc moät nieàm vui nhö theá: “Boãng nhieân haén thaáy haén thöông yeâu gaén boù vôùi caùi nhaø cuûa haén laï luøng. Haén ñaõ coù moät gia ñình. Haén seõ cuøng vôï sinh con ñeû caùi ôû ñaáy. Caùi nhaø nhö caùi toå aám che möa che naéng. Moät nguoàn vui söôùng, phaán chaán ñoät ngoät traøn ngaäp trong loøng”. Moät nieàm vui thaät caûm ñoäng, laãn loän caû hieän thöïc laãn giaác mô. Ñieàu naøy thì anh Traøng cuûa Kim Laân may maén hôn Chí Pheøo cuûa Nam Cao: haïnh phuùc ñaõ naèm goïn trong tay Traøng.Coøn Thò Nôû môùi chaáp chôùi taàm tay Chí Pheøo thì ñaõ bò caùi xaõ hoäi ñen toái cöôùp maát. Coù moät chi tieát raát ñaéc cuûa Kim Laân: “Haén xaêm xaêm chaïy ra giöõa saân, haén cuõng muoán laøm moät vieäc gì ñeå döï phaàn tu söûa laïi caên nhaø”. So vôùi caùi daùng “ngaät ngöôõng” môû ñaàu taùc phaåm, haønh ñoäng “xaêm xaêm” naøy cuûa Traøng laø moät ñoät bieán quan troïng, moät böôùc ngoaët ñoåi thay caû soá phaän laãn tính caùch cuûa Traøng: töø khoå ñau sang haïnh phuùc, töø chaùn ñôøi sang yeâu ñôøi, töø ngaây daïi sang yù thöùc. Chaúng theá maø Kim Laân ñaõ thaáy ñuû ñieàu kieän ñaët vaøo doøng suy nghó cuûa Traøng moät yù thöùc boån phaän saâu saéc: “Baây giôø haén môùi thaáy haén neân ngöôøi, haén thaáy haén coù boån phaän lo la éng cho vôï con sau naøy”. Traøng thaät söï “phuïc sinh taâm hoàn” ñoù laø giaù trò lôùn lao cuûa haïnh phuùc. Bình luaän truyeän Vôï nhaët, khoâng hieåu sao coù moät caâu raát quan troïng cuûa Kim Laân maø nhieàu ngöôøi hay boû qua. Ñoù laø caâu keát truyeän “Trong oùc Traøng vaãn thaáy ñaùm ngöôøi ñoùi vaø laù côø ñoû bay phaáp phôùi”. Moät caâu keát nhö theá, chöùa ñöïng bao söùc naëng veà ngheä thuaät vaø noäi dung cho thieân truyeän. Hình aûnh laù côø ñoû sao vaøng laø tín hieäu thaät môùi meû veà moät söï ñoåi thay xaõ hoäi raát lôùn lao, coù yù nghóa quyeát ñònh vôùi söï ñoåi thay cuûa moãi soá phaän con ngöôøi. Ñaây laø ñieàu maø caùc taùc phaåm vaên hoïc hieän thöïc giai ñoaïn 1930 – 1945 khoâng nhìn thaáy ñöôïc. Soá phaän con ngöôøi trong vaên hoïc hieän thöïc ñoàng nghóa vôùi beá taéc. Neàn vaên hoïc môùi sau Caùch maïng thaùng taùm ñaõ ñaët vaán ñeà vaø giaûi quyeát vaán ñeà soá phaän con ngöôøi theo moät caùch khaùc, laïc quan hôn, nhieàu hi voïng hôn. Quaù trình taâm lí ôû cuï Töù coù phaàn phöùc taïp hôn nhaân vaät Traøng. Neáu ôû ñöùa con trai, nieàm vui laøm chuû, taâm lí phaùt trieån theo chieàu thaúng ñöùng phuø hôïp vôùi moät chaøng reã treû tuoåi ñang traøn treà haïnh phuùc thì ôû baø meï, taâm lí vaän ñoäng theo kieåu gaáp khuùc hôïp vôùi nhöõng noãi nieàm traéc aån trong chieàu saâu rieâng cuûa ngöôøi giaø töøng traûi vaø nhaân haäu. Cuõng nhö con trai, khôûi ñaàu taâm lí ôû baø cuï Töù laø ngôõ ngaøng. Anh con trai ngôõ ngaøng tröôùc moät caùi ñaõ bieát, coøn baø meï ngôõ ngaøng tröôùc moät caùi döôøng nhö khoâng hieåu ñöôïc. Coâ gaùi xuaát hieän trong nhaø baø phuùt ñaàu laø moät hieän töôïng laï. Traïng thaùi ngôõ ngaøng cuûa baø cuï Töù ñöôïc khôi saâu bôûi haøng loaït nhöõng caâu hoûi nghi vaán: “Quaùi sao laïi coù ngöôøi vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 100 ñaøn baø naøo ôû trong nhaø aáy nhæ ? Ngöôøi ñaøn baø naøo laïi ñöùng ngay ñaàu giöôøng thaèng con mình theá kia? Sao laïi chaøo mình baèng u? Khoâng phaûi con caùi Ñuïc maø. Ai theá nhæ?” Roài laïi:”O hay, theá laø theá naøo nhæ?”. Traùi tim ngöôøi meï coù con trai voán raát nhaïy caûm veà ñieàu naøy, vaäy taïi sao Kim Laân laïi ñeå cho nhaân vaät ngöôøi meï ngô ngaùc laâu ñeán theá? Moät chuùt quaù ñaø, moät chuùt “kòch” trong ngoøi buùt Kim Laân chaêng? Khoâng, nhaø vaên cuûa ñoàng noäi voán khoâng quen taïo daùng. Ñaây laø noãi ñau cuûa ngöôøi vieát: chính laø söï cuøng quaån cuûa hoaøn caûnh ñaùnh maát ôû ngöôøi meï söï nhaïy caûm ñoù. Neáu ôû Traøng, söï ngôõ ngaøng ñi thaúng tôùi nieàm vui thì baø cuï Töù, söï vaän ñoäng taâm lyù phöùc taïp hôn. Sau khi hieåu ra moïi chuyeän, baø laõo”cuùi ñaàu nín laëng”. Söï nín laëng ñaày noäi taâm. Ñoù laø noãi nieàm xoùt xa, lo, thöông laãn loän. Tình thöông cuûa baø meï nhaân haäu môùi bao dung laøm sao: “ chuùng noù coù nuoâi noåi nhau soáng qua ñöôïc côn ñoùi khaùt naøy khoâng?”. Trong chöõ “chuùng noù” ngöôøi meï ñaõ ñi töø loøng thöông con trai sang con daâu. Trong chöõ cuùi ñaàu, baø meï tieáp nhaän haïnh phuùc cuûa con baèng kinh nghieäm soáng, baèng söï traû giaù cuûa moät chuoãi ñôøi naëng nhoïc, baèng yù thöùc saâu saéc tröôùc hoaøn caûnh, khaùc haún con trai tieáp nhaän haïnh phuùc baèng moät nhu caàu, baèng moät öôùc mô tinh thaàn phôi phôùi. Roài tình thöông laïi chìm vaøo noãi lo, taïo thaønh moät traïng thaùi taâm lí trieàn mieân day döùt. Taùc giaû xoaùy vaøo doøng yù nghó cuûa baø meï: nghó ñeán boån phaän laøm meï chöa troøn, nghó ñeán oâng laõo, ñeán con gaùi uùt, nghó ñeán noãi khoå ñôøi cuûa mình, nghó ñeán töông lai cuûa con, ñeå cuoái cuøng doàn tuï bao lo laéng, yeâu thöông trong moät caâu noùi giaûn dò:”chuùng maøy laáy nhau luùc naøy, u thöông quaù” Treân ngoån ngang nhöõng noãi buoàn lo, nieàm vui cuûa meï vaãn coá aùnh leân. Caûm ñoäng thay, Kim Laân laïi ñeå caùi aùnh saùng kyø dieäu ñoù toûa ra töø noài chaùo caùm. Haõy nghe ngöôøi meï noùi: “cheø ñaây – Baø laõo muùc ra moät baùt – cheø khoaùn ñaây, ngon ñaùo ñeå cô”. Chöõ “ngon”naøy caàn phaûi caûm thuï moät caùch ñaëc bieät. Ñoù khoâng phaûi laø xuùc caûm veà vaät chaát, (xuùc caûm veà chaùo caùm) maø laø xuùc caûm veà tinh thaàn: ôû ngöôøi meï, nieàm tin veà haïnh phuùc cuûa con bieán ñaéng chaùt thaønh ngoït ngaøo. Choïn hình aûnh noài chaùo caùm, Kim Laân muoán chính mình cho caùi chaát ngöôøi: trong baát kyø hoaøn caûnh naøo, tình nghóa vaø hi voïng khoâng theå bò tieâu dieät, con ngöôøi muoán soáng cho ra soáng, vaø caùi chaát ngöôøi theå hieän ôû caùch soáng tình nghóa vaø hi voïng. Nhöng Kim Laân khoâng phaûi laø nhaø vaên laõng maïn. Nieàm vui cuûa cuï Töù vaãn cöù laø nieàm vui toäi nghieäp, bôûi thöïc taïi vaãn nghieät ngaõ vôùi mieáng chaùo caùm “ñaéng chaùt vaø ngheïn böù”. Thaønh coâng cuûa nhaø vaên laø thaáu hieåu vaø phaân tích ñöôïc nhöõng traïng thaùi taâm lí khaù tinh teá cuûa con ngöôøi trong moät hoaøn caûnh ñaëc bieät. Bieát vöôït leân hoaøn caûnh vaãn laø moät veû ñeïp tinh thaàn cuûa nhöõng ngöôøi ngheøo khoå. Caùi theá vöôït hoaøn caûnh aáy taïo neân noäi dung nhaân ñaïo ñoäc ñaùo vaø caûm ñoäng cuûa taùc phaåm. 3/ Thoâng ñieäp cuûa Kim Laân laø moät thoâng ñieäp mang yù nghóa nhaân vaên. Trong tieåu thuyeát noåi tieáng Theùp ñaõ toâi theá ñaáy, nhaø vaên Nga Nhicoâlai Oâxtroâpxki ñaõ ñeå cho nhaân vaät Paven Coocsaghin ngaãm nghó: “Haõy bieát soáng caû nhöõng khi cuoäc ñôøi trôû neân khoâng theå chòu ñöôïc nöõa”. Vôï nhaët laø baøi ca veà tình ngöôøi ôû nhöõng ngöôøi ngheøo khoå ñaõ “bieát soáng” nhö con ngöôøi ngay giöõa thôøi tuùng ñoùi quay quaét. Thoâng ñieäp naøy ñaõ ñöôïc Kim Laân chuyeån hoùa thaønh moät thieân truyeän ngaén xuaát saéc vôùi caùch döïng tình huoáng truyeän vaø daãn truyeän ñoäc ñaùo, nhaát laø ngoøi buùt mieâu taû taâm lí tinh teá, khieán taùc phaåm mang chaát thô caûm ñoäng vaø haáp daãn. Ñeà 2: Phaân tích taâm traïng cuûa baø cuï Töù trong “Vôï nhaët” cuûa Kim Laân. * Gôïi yù vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 101 Baø cuï Töù voán laø moät noâng daân töøng traûi, trung haäu. Cuï hieåu roõ hoaøn caûnh cuûa gia ñình mình; Con trai mình trong nhöõng ngaøy thaùng bò caùi ñoùi haønh haï gheâ ghôùm. Khi troâng thaáy ngöôøi ñaøn baø ôû trong nhaø vôùi con mình, baø cuï Töù voâ cuøng ngaïc nhieân “Quaùi, sao laïi coù ngöôøi ñaøn baø naøo ôû trong nhaø nhæ? () Sao laïi chaøo mình baèng u () Ai theá nhæ? () O hay, theá laø theá naøo nhæ?”. Ñeán luùc bieát ñöôïc ngöôøi ñaøn baø kia chính laø vôï cuûa con trai mình, taâm traïng cuûa baø cuï dieãn bieán khaù phöùc taïp, phong phuù. Tröôùc heát, nghó ñeán caûnh tuùng thieáu, ñoùi khaùt cuûa gia ñình mình cuï Töù thaáy tuûi thaân, tuûi phaän. Cuï yù thöùc raát roõ laáy vôï cho con trai leõ ra phaûi theá naøy, theá noï; nhöng caùi khoù boù caùi khoân neân chæ coøn caùch nghó ngôïi tuûi thaân, tuûi phaän. Roài cuï thöông con ñeû, thöông ñeán caû con daâu. Cuï bieát duyeân côù vì ñaâu ngöôøi ta phaûi theo con mình (“Baø laõo nhìn ngöôøi ñaøn baø loøng ñaày thöông xoùt”, vaø cuï noùi vôùi vôï choàng Traøng “Chuùng maøy laáy nhau luùc naøy, u thöông quaù”. Vieäc Traøng “nhaët” ñöôïc vôï vöøa laø noãi buoàn raàu lo laéng, vöøa laø nieàm vui möøng cuûa baø laõo toäi nghieäp naøy. Möøng vì ngöôøi con thoâ laäu, queâ keäch ñaõ coù vôï. Lo vì ñuùng luùc ñoùi khaùt, cheát choùc naøy, lieäu laáy gì maø nuoâi nhau. Tuy vaäy, daãu sao nieàm vui vaãn nhieàu hôn. Baø laõo “töôi tænh khaùc haún ngaøy thöôøng, caùi maët buûng beo u aùm cuûa baø raïng rôõ haún leân. Baø laõo xaên xaén thu doïn queùt töôùc nhaø cöûa”. Ñeán böõa aên, baø cuï Töù noùi toaøn chuyeän vui, chuyeän sung söôùng veà sau naøy. Cuï coá giaáu caùi lo, ñoäng vieân caùc con “nhaø ta thì coøn ngheøo con aï. Vôï choàng chuùng maøy lieäu maø baûo nhau laøm aên. Roài ra may maø oâng trôøi cho khaù Bieát theá naøo hôû con, ai giaøu ba hoï, ai khoù ba ñôøi? Coù ra thì con caùi chuùng maøy veà sau”. Nhöng “nghó ngôïi maõi”, “baø cuï ngheïn lôøi khoâng noùi ñöôïc nöõa, nöôùc maét chaûy xuoáng roøng roøng”. Bôûi baø cuï nghó ñeán oâng laõo, nghó ñeán ñöùa con gaùi uùt, nghó ñeán cuoäc ñôøi khoå cöïc cuûa mình, nghó ñeán töông lai cuûa con trai vaø con daâu vaø chaúng theå thoaùt ra khoûi khoâng khí cheát choùc ñang buûa vaây xung quanh. Qua dieãn bieán taâm traïng cuûa baø cuï Töù. Chuùng ta coù theå nhaän thaáy bieät taøi phaùt hieän vaø mieâu taû taâm lí moät caùch chaân thaät vaø saéc saûo cuûa Kim Laân. Ñieàu naøy coù taùc duïng to lôùn, khaéc hoaï roõ neùt chuû ñeà cuûa taùc phaåm: cho duø phaûi soáng trong moät tình theá heát söùc bi ñaùt, baø cuï Töù noùi rieâng vaø nhöõng ngöôøi lao ñoäng noùi chung vaãn höôùng tôùi töông lai, vaãn khao khaùt moät maùi aám gia ñình. C. LUYEÄN TAÄP Ñeà 1: Phaân tích hình aûnh Traøng vaø Thò – vôï Traøng ñeå qua ñoù thaáy ñöôïc giaù trò nhaân ñaïo cuûa taùc phaåm “Vôï nhaët” cuûa Kim Laân. Ñeà 2: Bình giaûng yù nghóa hình töôïng “ngoïn ñeøn ñeâm taân hoân” cuûa vôï choàng Traøng (Vôï nhaët – Kim Laân). * * *