Chủ nghĩa yêu nước, tinh thần dân tộc của tầng lớp trí thức thừa thiên huế từ nhà trường thuộc Pháp nửa đầu thế kỷ XX

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SÀI GÒN SAIGON UNIVERSITY TẠP CHÍ KHOA HỌC SCIENTIFIC JOURNAL ĐẠI HỌC SÀI GÒN OF SAIGON UNIVERSITY Số 63 (3/2019) No. 63 (3/2019) Email: tcdhsg@sgu.edu.vn ; Website: https://tapchikhoahoc.sgu.edu.vn 131 CHỦ NGHĨA YÊU NƯỚC, TINH THẦN DÂN TỘC CỦA TẦNG LỚP TRÍ THỨC THỪA THIÊN HUẾ TỪ NHÀ TRƯỜNG THUỘC PHÁP NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX Patriotism and nationalism of Thua Thien Hue intellectual class from French schools in the first half of the twentieth century ThS. Lê Hoài Nam Trường Đại học Công nghiệp TP.HCM Tóm tắt Chủ nghĩa yêu nước, tinh thần dân tộc là giá trị cơ bản trong hệ giá trị truyền thống của các dân tộc trên thế giới. Với dân tộc Việt Nam, chủ nghĩa yêu nước, tinh thần dân tộc không chỉ là một tình cảm tự nhiên, mà còn là sản phẩm của lịch sử được hun đúc từ hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước. Tầng lớp trí thức Việt Nam nói chung và Thừa Thiên Huế nói riêng ở đầu thế kỉ XX, dù được học tập trong nền giáo dục của thực dân Pháp lập nên, nhưng vẫn luôn nuôi dưỡng chủ nghĩa yêu nước, tinh thần dân tộc, trở thành động lực đưa họ đến với con đường cách mạng; góp phần vào cuộc đấu tranh giành lại độc lập, tự do cho dân tộc Việt Nam. Từ khóa: chủ nghĩa yêu nước, tinh thần dân tộc, Thừa Thiên Huế, trí thức Abstract Patriotism and nationalism are fundamental values in the traditional value system of peoples in the world. With the Vietnamese nation, patriotism and nationalism are not only a natural sentiment, but also a product of history that has been molded from thousands of years of building and maintaining the country. Despite being educated in the French colonial education at the beginning of the twentieth century, the intellectual class of Vietnam in general and Thua Thien Hue in particular always nurtured patriotism and nationalism. It becomes a driving force for them to come to the revolutionary path, contributing to the struggle for independence and freedom for the Vietnamese people. Keywords: national spirit, patriotism, Thua Thien Hue, Intellectuals 1. Đặt vấn đề Thừa Thiên Huế trước Cách mạng tháng Tám 1945 là kinh đô, trung tâm chính trị - xã hội của cả nước, là nơi tập trung các cơ quan đầu não của chế độ quân chủ phong kiến; nơi đóng Tòa Khâm sứ Trung Kỳ thuộc Pháp và nơi đóng Trường Thanh niên tiền tuyến Huế thuộc chính phủ Trần Trọng Kim thân phát xít Nhật. Do đó, Huế là nơi hội tụ đông đảo đội ngũ nhân sĩ, trí thức của cả nước về đây làm việc, học tập, sinh sống. Đội ngũ đó bao gồm trí thức quan lại, trí thức hoàng tộc, trí thức làm việc trong các công sở, trường học, nhà máy của chính quyền Pháp và Nhật. Ngay từ những ngày đầu thực dân Email: hoainambthcm@gmail.com SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 63 (3/2019) 132 Pháp xâm lược, đất nước mất đi nền độc lập, dân chúng sống trong cảnh lầm than, hầu hết trí thức yêu nước Thừa Thiên Huế đã đứng lên đấu tranh chống đế quốc thực dân, trở thành người tổ chức và lãnh đạo đấu tranh chống thực dân Pháp xâm lược. Đặc biệt, từ đầu thế kỷ XX đến năm 1945, họ trở thành lực lượng xung kích đi đầu trong việc đi tìm đường lối cứu nước mới lúc bấy giờ. 2. Hệ thống cơ sở giáo dục của Pháp ở Huế trước năm 1945 Đầu thế kỷ XX, phong trào Đông Du (1905 - 1908) diễn ra sôi nổi khiến người Pháp hết sức lo ngại. Người Việt Nam đã có thể vượt trùng dương, kết nối với thế giới bên ngoài để kiếm tìm những tri thức mới. Mặt khác, không thể phủ nhận nhu cầu về nhân lực có trình độ phục vụ cho chính quyền thuộc địa cũng tạo áp lực lên nền giáo dục bản xứ. Một sự thay đổi trong nền giáo dục Đông Dương đã được thực dân Pháp thực hiện. Bên cạnh các chính sách về chính trị, kinh tế, thực dân Pháp từng bước xây dựng và phát triển một nền giáo dục mới ở Việt Nam thông qua hai đợt cải cách giáo dục quy mô lớn: lần thứ nhất từ 1906 đến 1916 và lần thứ hai từ 1917 đến 1929, gắn liền với tên tuổi của hai viên Toàn quyền Pháp là Paul Beau và Albert Sarraut. Trong cuộc khai thác thuộc địa lần nhất (1897 - 1914), thực dân Pháp tiến hành cải cách giáo dục bằng biện pháp cho mở rộng hệ thống trường phổ thông Pháp - Việt, hệ thống trường nghề và hệ thống trường Đại học (1). Đồng thời, thay đổi một số nội dung môn học và hình thức trong các trường Hán học cho phù hợp với tình hình mới. Ở Huế, thực dân Pháp cho cải tổ lại trường Quốc Tử Giám (1896) (2), đồng thời thành lập một số trường mới học theo chương trình Pháp – Việt nhằm đào tạo ra đội ngũ trí thức Tân học phục vụ cho công cuộc khai thác thuộc địa, như trường Quốc học Huế (1896) (3), trường Canh nông Huế (1898) (4), trường Bách công Huế (1899) (5). Sang đầu thế kỷ XX, Pháp cho xây dựng thêm trường Tiểu học Pháp - Việt Đông Ba (1905) (6), trường Hậu bổ (1911) (7). Trường Hậu bổ được thành lập nhằm dạy chữ Quốc ngữ và tiếng Pháp cho các cử nhân, tú tài và ấm sinh, những người còn chưa có chức vụ gì trong bộ máy hành chính Nam triều, đang trong thời gian chờ bổ dụng (hậu bổ) "để họ phục vụ chính quyền thuộc địa một cách dễ dàng hơn, cần thiết hơn và ngay lập tức" (Đào Thị Diến, 2006, tr.43-50). Tuy vậy, số lượng người được đi học ở hệ thống trường Pháp rất ít. Trong làng xã, trường dạy chữ Hán vẫn tồn tại phổ biến. Theo thống kê của Dumoutier, năm 1900 ở Huế chỉ có 400 học sinh theo học ở các trường Tây (Phan Trong Báu, 2006, tr.61). Trong điều kiện tồn tại đồng thời hai hệ thống giáo dục của Pháp và giáo dục Hán học truyền thống, nên đầu thế kỷ XX ở Thừa Thiên Huế có cả hai bộ phận trí thức là trí thức Hán học và trí thức Tân học khá đông đảo. Riêng trí thức Hán học (trí thức quan lại phong kiến) chiếm một số lượng lớn, như một ký giả viết trên báo Tiếng Dân năm 1938 vẫn gọi họ là "thổ sản" của Huế (8) (Ủy Ban nhân dân Thừa Thiên Huế, 2005, tr.269-270). Trong đợt khai thác thuộc địa lần thứ hai (1919 - 1929), hệ thống giáo dục Việt Nam được hoàn chỉnh một bước. Trong giai đoạn này, chính quyền thuộc địa đã xóa bỏ toàn bộ hệ thống giáo dục Hán học (sau kỳ thi Hội cuối cùng vào 1919) LÊ HOÀI NAM TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN 133 và xác lập vị trí của hệ thống giáo dục Pháp - Việt. Nền giáo dục Pháp - Việt thời kỳ này, được chia thành 3 cấp: tiểu học, trung học, cao đẳng và đại học. Ở Thừa Thiên Huế thực dân Pháp cho xây dựng nhiều trường lớp từ cấp làng xã cho đến tỉnh, bao gồm trường công lẫn trường tư dành cho người Việt và người Pháp. Ở cấp tiểu học có các trường mới được xây dựng như: Trường nữ tiểu học Đồng Khánh (nay là trường Mầm Non I, số 17 Đống Đa, P. Phú Nhuận, TP. Huế), Trường Nam tiểu học (trường Trần Quốc Toản, số 10 Lâm Mộng Quang, P. Thuận Thành, TP. Huế), Trường Phú Xuân (nằm trên đường Chi Lăng, P. Phú Cát, TP. Huế), Trường Jeanne d’Arc (nay là trường THPT Nguyễn Trường Tộ, số 03 Nguyễn Tri Phương, P. Phú Nhuận, TP. Huế), trường Chaigneau (nay là trường tiểu học Lê Lợi, số 01 Nguyễn Tri Phương, P. Phú Nhuận, TP. Huế), Trường Paul Bert (nay là trường tiểu học Phú Hòa, số 51 Trần Hưng Đạo, P. Phú Hòa, TP. Huế). Về hệ thống trường trung học, thực dân Pháp cho xây thêm trường Cao đẳng tiểu học Đồng Khánh (1917) (9), đồng thời cho phép trường Trung học Khải Định (Quốc học) được đào tạo và cấp bằng Tú tài phần 1 cho học sinh (1936) (10). Bên cạnh hệ thống trường công lúc này thực dân Pháp cũng cho thành lập một số trường tư như: Trường Instiution Thuận Hóa (1934) (11), Trường tư thục Hồ Đắc Hàm (12), Trường tư thục Việt Anh (13). Ngoài ra, tại Huế bấy giờ còn có các trường tư thục Công giáo cấp tiểu học do các cha cố dòng Cứu Thế (Rédemptoriste) và dòng Thiện giáo (Frères Jésuites) mở như Trường Pèllerin (Bình Linh - 1904) (14) và Trường Institut de la Providence (Thiên Hựu - 1931) (15). Trường Providence theo hệ thống giáo dục của Pháp đào tạo từ lớp sáu (sixième) lên tới lớp Nhất (Première), rồi đi thi Tú tài phần 1 chung với học sinh Trường Trung học Khải Định, còn Trường dòng Pèllerin chỉ nhận học sinh vào năm thứ nhất để luyện thi Tú tài (Đinh Xuân Lâm, 2006, tr.17-20). Tính đến năm 1922, nếu toàn bộ hệ thống trường tiểu học và trung học trên phạm vi Việt Nam có 3039 trường với 163.110 học sinh thì riêng khu vực Trung Kỳ có 820 trường với 32.665 học sinh; trong đó, hai trường Cao đẳng tiểu học Đồng Khánh và Quốc học Huế có 335 học sinh theo học (Phan Trọng Báu, 2006, tr.92). Theo số liệu của Trung kỳ bảo hộ Quốc ngữ công báo tổng kết từ năm 1925 đến 1937, các trường học ở Thừa Thiên Huế đã đào tạo được 1376 học sinh (Trung Kỳ bảo hộ công báo, 1937). Qua những số liệu ở trên, không thể phủ nhận một thực tế, đó là nền giáo dục Pháp - Việt tuy mới ra đời trong những thập niên đầu thế kỉ XX nhưng có tính thực nghiệp cao hơn so với nền giáo dục Nho học truyền thống; phù hợp với nhu cầu phát triển của xã hội đương thời. Học sinh hào hứng với nền giáo dục Tây học, một phần vì không còn sự lựa chọn nào khác và một phần bởi tính mới lạ, thực dụng nên phần đông thanh niên, học sinh thời bấy giờ chọn trường Tây để học. Do đó, đa phần trí thức Việt Nam nói chung và Thừa Thiên Huế nói riêng trong nửa đầu thế kỷ XX đều được trưởng thành từ nền giáo dục thuộc Pháp. "Chính sách đồng hóa học đường dường như đã thắng lợi với người Pháp" (Vũ Quan Hiển, Trần Viết Nghĩa, SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 63 (3/2019) 134 2008, tr.83-92). Kết quả, người Pháp đã đào tạo nên một tầng lớp trí thức có kiến thức chuyên môn trên nhiều lĩnh vực, phục vụ cho công cuộc cai trị thuộc địa của họ. Tuy nhiên, những tính toán và hành động của của người Pháp trong lĩnh vực giáo dục ở thuộc địa đã đưa lại một hệ quả ngoài sự mong đợi của họ. Một bộ phận tầng lớp trí thức Việt Nam được đào tạo dưới nền giáo dục Pháp lại trở thành những hạt giống cho sự nghiệp cách mạng giải phóng dân tộc, là lực lượng trí thức nòng cốt có nhiều đóng góp quan trọng trong công cuộc kiến tạo đất nước sau ngày giành được độc lập. 3. Chủ nghĩa yêu nước, tinh thần dân tộc của giới trí thức Thừa Thiên Huế từ nhà trường thuộc Pháp Cho đến những năm 20 của thế kỷ XX đã hình thành nên một tầng lớp trí thức Tây học đông đảo ở Việt Nam. Nho học đã lụi tàn. Tây học đã thắng thế. Học sinh Việt Nam học trường Tây được kỳ vọng sẽ biến thành những công cụ dễ bảo, trung thành và tận tụy phục vụ cho lợi ích của "mẫu quốc". Tầng lớp trí thức đó là những người trực tiếp chịu ảnh hưởng của nền giáo dục thực dân, nhưng phần lớn học sinh không chịu “nhận người Gaulois (Gô-loa) làm tổ tiên” của mình như ý định của thực dân Pháp. Với ý thức dân tộc mạnh mẽ, những học sinh Tây học đã đứng lên đấu tranh chống Pháp, giải phóng dân tộc. Họ vô cùng căm phẫn, uất ức vì nòi giống, dân tộc bị sỉ nhục, bị chà đạp. Càng bị người Pháp lăng mạ thì tinh thần phản kháng dân tộc của học sinh càng lên cao. Vì vậy, ngay từ khi còn ngồi trên ghế nhà trường, những học sinh ấy đã tham gia vào nhiều phong trào yêu nước như phong trào Duy Tân; phong trào Đông kinh Nghĩa thục. Mở đầu cho phong trào phản kháng, chống lại chính sách cai trị của thực dân, thể hiện tinh thần dân tộc luôn cháy bỏng trong tâm thức của tầng lớp trí thức Tân học đó là phong trào cắt tóc ngắn, phong trào kháng thuế Trung kỳ (04/1908) mà người khởi xướng, đi tiên phong chính là Nguyễn Tất Thành. Khi đó, ông đang là học sinh của Trường Quốc học Huế (Học viện hành chính Quốc gia, 2006, tr.35-36). Học tập trong nền giáo dục thực dân, nhưng Nguyễn Tất Thành cùng nhiều học sinh khác vô cùng thấm thía nỗi nhục mất nước, không chấp nhận trật tự khuôn khổ của chế độ thực dân. Sống giữa kinh thành Huế - nơi là trung tâm văn hóa của đất nước lúc đó, Nguyễn Tất Thành và nhiều học sinh, giáo viên ở Quốc học thể hiện lòng tự tôn dân tộc và lòng yêu nước tha thiết. Trong sự vươn dậy của phong trào Duy Tân, nhiều thầy giáo như: thầy Hoàng Thông, thầy Lê Văn Miến, thầy Nguyễn Đình Hòe và học sinh Quốc học trực tiếp tham gia truyền bá "Tân thư", "Tân văn", phổ biến thơ văn của Đông kinh Nghĩa thục, hưởng ứng việc dùng hàng nội hóa, mặc áo ngắn, cắt tóc ngắn. Sự tham gia của Nguyễn Tất Thành và nhóm học sinh từ trường Tây là đánh dấu sự nổi dậy của tinh thần dân tộc trong lòng nền giáo dục Pháp – Việt, trực tiếp đánh vào chế độ thuộc địa của thực dân Pháp. Có thể coi "Hiện tượng Nguyễn Sinh Cung mãi mãi là bài học nhớ đời cho bất kỳ một nền giáo dục nào muốn hướng đến những mục tiêu phi nghĩa, bất nhân" (Đỗ Bang, 2006, tr.9-12). Vào đầu thập niên 20 của thế kỷ XX, khi người học trò Trường Quốc học – Nguyễn Tất Thành ra đi tìm đi tìm đường cứu nước, tiếp cận với Chủ nghĩa Mác - LÊ HOÀI NAM TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN 135 Lênin rồi sau này truyền bá vào Việt Nam thì ở Huế, đội ngũ trí thức, thanh niên, học sinh yêu nước cũng sôi nổi tìm đọc các sách báo tiến bộ, mong tìm kiếm con đường cứu nước, cứu dân. Năm 1921, học sinh lớp Đệ tam của trường Quốc học bãi khóa để phản đối giáo sư người Pháp bạc đãi, nhục mạ học sinh, trong số học sinh tham gia có Trần Phú (sau này là Tổng Bí thư đầu tiên của Đảng Cộng sản Đông Dương). Vào những năm 1925 - 1927, hưởng ứng phong trào đấu tranh học đường nổ ra trên phạm vi cả nước đòi ân xá Phan Bội Châu, để tang Phan Châu Trinh, ở Thừa Thiên Huế, học sinh các trường lớn cũng liên tiếp đứng lên đấu tranh và thực hiện các cuộc bãi khóa. Tháng 3-1926, học sinh Trường kỹ nghệ thực hành Huế bãi khoá, đưa ra 3 yêu sách: nâng cao chương trình học, không đánh đập chửi mắng học sinh và thầy hiệu trưởng, sửa đổi chế độ nội trú và cải thiện đời sống học sinh. Năm 1927, học sinh các Trường Quốc học, Trường Đồng Khánh đứng lên “bãi khóa” chống lại tư tưởng khủng bố, miệt thị, bài ngoại... của thầy giáo người Pháp đối với học sinh (Nguyễn Phước Tương, 1996, tr.98-99). Sau sự kiện này, nhiều học sinh của Trường Quốc học đã đi vào con đường hoạt động cách mạng như Võ Nguyên Giáp, Nguyễn Khoa Văn (tức Hải Triều). Phong trào bãi khóa năm 1927 của học sinh hai Trường Quốc học và Đồng Khánh đã có ảnh hưởng lớn tới học sinh các trường khác, thôi thúc họ đứng lên đấu tranh. Nhóm học sinh của Trường Thuận Hóa đã thành lập nên tổ chức Tân Việt ở Huế gồm các thầy giáo và học sinh: Đào Duy Anh, Võ Liêm Sơn, Trần Hữu Duẫn, Phạm Văn Đại, Nguyễn Chí Diễu, Nguyễn Khoa Văn, Nguyễn Hoàng (Ban liên lạc cựu học sinh Thuận Hóa, 2006, tr.15). Những thầy giáo, học sinh trong tổ chức Tân Việt trước sự tác động ảnh hưởng của phong trào cách mạng vô sản một bộ phận đã đi theo con đường cách mạng vô sản và thành lập nên tổ chức Đông Dương Cộng sản Liên đoàn (9/1929), là một trong 3 tổ chức Cộng sản nòng cốt thành lập nên Đảng Cộng sản Việt Nam (1930). Sự chuyển biến trong tư tưởng đó đã lan truyền sang các Trường Kỹ nghệ Thực hành, Trường Đồng Khánh, Trường Việt Anh. Đến cuối năm1936 đầu năm 1937, hầu hết các trường học ở Thừa Thiên Huế đều có Đoàn thanh niên dân chủ với một tinh thần đoàn kết đứng lên đấu tranh chống kẻ thù, giành lại quyền độc lập dân tộc. Như vậy, sau khi rời ghế nhà trường, với kiến thức tiếp thu được từ nền giáo dục thực dân, đại đa số học sinh - trí thức của Thừa Thiên Huế đã cống hiến cho sự nghiệp đấu tranh chống Pháp, giải phóng dân tộc trên nhiều lĩnh vực khác nhau. Nguyễn Sinh Cung - Nguyễn Tất Thành - Hồ Chí Minh vốn là học sinh trường Pháp - Việt Đông Ba rồi trường Quốc học. Người thiếu niên yêu nước ấy đã học được nhiều điều từ chính những thầy giáo người Việt lẫn người Pháp, thấy được phần nào bản chất của thực dân Pháp, của chế độ cai trị chúng đang duy trì ở Việt Nam. Đó là nguyên nhân khiến người học trò này rời trường vào thời gian sau đó để đi vào phía Nam, ra đi tìm con đường giải phóng dân tộc và hoàn thành tâm nguyện bằng cuộc Cách mạng tháng Tám năm 1945. Võ Nguyên Giáp, học sinh Trường Quốc học Huế từ niên khóa 1924 - 1925, SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 63 (3/2019) 136 sau này trở thành Đại tướng Bộ trưởng Bộ Quốc phòng - Tổng tư lệnh quân đội Nhân dân Việt Nam, trực tiếp chỉ huy đánh thắng hai đế quốc là Pháp và Mỹ. Trong quãng đời học sinh, Đại tướng vừa học, vừa tham gia phong trào yêu nước và cách mạng, một trong những người lãnh đạo tiên phong trong các cuộc bãi khóa ở Trường Quốc học trước Cách mạng tháng Tám năm 1945. Các học sinh Trần Phú, Hà Huy Tập, Lê Duẩn đã trở thành Tổng Bí thư của Đảng Cộng sản Việt Nam qua các thời kì. Nguyễn Chí Diễu là nhà cách mạng tiền bối, Anh hùng lao động, Đặng Văn Ngữ trở thành Giáo sư – bác sĩ, sau này đi theo kháng chiến. Tại núi rừng của chiến khu Việt Bắc, trong điều kiện gian khổ, khó khăn ông đã điều chế thành công thuốc Penicillin - loại thuốc kháng sinh góp phần rất lớn trong điều trị chống nhiễm khuẩn cho thương binh và nhân dân trong kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Nhiều người khác trở thành những nhà lãnh đạo của Đảng và Nhà nước Việt Nam như: Phạm Văn Đồng, Trần Quỳnh, Tố Hữu, Mai Chí Thọ; những nhà khoa học, nhà văn hóa có tên tuổi trong nước và trên thế giới như: Giáo sư - Bác sĩ Tôn Thất Tùng, GS.VS Nguyễn Khánh Toàn, nhà thơ Xuân Diệu, nhà điêu khắc Điềm Phùng Thị, nhà toán học Nguyễn Cảnh Toàn; các nhà giáo nhân dân như GS. Ngụy Như Kontum, GS. Trần Đình Gián, GS. Đinh Xuân Lâm, GS. Hoàng Thiếu Sơn, GS. Lê Trí Viễn, GS. Đoàn Trọng Tuyến, GS. Nguyễn Lân, GS. Hoàng Tụy; các danh nhân khác như Đào Duy Anh, Lưu Trọng Lư, Huy Cận, Đinh Ngọc Lân, Hoài Thanh. Như vậy, mặc dù người Pháp đã ra sức tuyên truyền “công ơn khai hóa”, lôi kéo, mua chuộc trí thức, nhưng tầng lớp này một khi được giác ngộ, đã ly khai khỏi ảnh hưởng của người Pháp để đứng về phía dân tộc. Do đó, chúng ta không lấy làm lạ là trí thức dù xuất thân dưới mái trường của thực dân Pháp, nhưng vẫn đi với cách mạng dân tộc và người Pháp đã thất bại trong ý đồ “Pháp hóa” trí thức cũng như đồng hóa dân tộc Việt Nam. Như lời của một thầy giáo người Pháp đã viết về người học trò Võ Nguyên Giáp của mình: "Võ Nguyên Giáp vào trường trung học sau một sự việc đã mang tính cách mạng; anh này hăng hái trau dồi bổ dưỡng những kiến thức lịch sử; giờ đây, tôi như thấy mình đang bày chi tiết trên bảng chiến thuật điều quân trong trận Austerlitz, trong khi ấy, không giống như bạn học của mình, anh ta chăm chú ghi chép" (Vũ Quang Hiển, Trần Viết Nghĩa, 2008, tr.83-92). Chính người học trò đam mê học Sử đó bằng chiến lược chiến tranh nhân dân đã đặt dấu chấm hết vĩnh viễn cho sự cai trị của thực dân Pháp ở Việt Nam. Thế hệ Hồ Chí Minh, Võ Nguyên Giáp... đã làm sụp đổ nền giáo dục và chế độ thực dân. Họ bị thực dân Pháp coi là những phần tử phản loạn trong trường học, nhưng họ lại là những người con ưu tú của dân tộc Việt Nam. Qua phong trào đấu tranh trong trường học thực dân ở Thừa Thiên Huế, đội ngũ trí thức và học sinh đã dần dần khẳng định được vị trí của mình trong công cuộc đấu tranh chung vì sự nghiệp giải phóng dân tộc. Nhìn lại các biến cố lịch sử từ đầu thế kỷ XX cho đến năm 1945, đều có thể nhận ra sự đóng góp không nhỏ của tầng lớp trí thức ba miền với những nhân vật được chú ý (16). Trong cuộc chiến đấu chống lại thực dân cũ và mới, đa số trí thức đều cùng một trận tuyến đánh giặc, cứu nước. Thế hệ LÊ HOÀI NAM TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN 137 trí thức ấy chính là sản phẩm của một giai đoạn lịch sử, bị chi phối bởi những điều kiện kinh tế, xã hội và tư tưởng nhất định trong dòng chảy của chủ nghĩa yêu nước và tinh thần dân tộc trường tồn trong lịch sử Việt Nam. 4. Kết luận Dưới thời thuộc Pháp, tầng lớp trí thức chịu ảnh hưởng sâu sắc của nền kinh tế, xã hội Việt Nam trong quá trình chuyển biến từ một nước có nền kinh tế nông nghiệp lạc hậu sang nền kinh tế mang tính chất tư bản chủ nghĩa. Dưới chính sách cai trị của chủ nghĩa thực dân Pháp, đội ngũ trí thức Việt Nam tiếp tục tăng nhanh chóng về số lượng. Đa số họ được đào tạo trong các trường học thực dân, một số từ các trường Nho học và canh tân. Có thể nói, khối lượng kiến thức và trình độ hiểu biết của tầng lớp trí thức mới này phong phú, toàn diện hơn so với các thế hệ trí thức Nho học trước đó. Sự ra đời của tầng lớp trí thức Tân học đã tác động mạnh mẽ đến quá trình chuyển đổi vị thế của các tầng lớp trí thức Việt Nam nói chung và Thừa Thiên Huế đầu thế kỷ XX nói riêng. Đây là điều kiện thuận lợi để họ sớm tiếp thu được các tư tưởng mới, tích cực góp phần vào sự nghiệp giành độc lập dân tộc năm 1945 và xây dựng, bảo vệ đất nước sau này. Chú thích: (1). Năm 1906, Toàn quyền Pháp ra Nghị định thành lập Đại học Đông Dương (Université Indochinoise) với 5 trường cao đẳng gồm: Trường Luật và Pháp chính, Trường Khoa học - Đào tạo, Trường Y khoa, Trường Xây dựng, Trường Văn chương ở Hà Nội. (2). Quốc Tử Giám là trường đại học tại Kinh đô Huế. Nguyên trường Quốc Tử Giám được thành lập lần đầu tiên năm 1076, dưới thời Lý ở Hà Nội. Đến đầu triều Nguyễn (1802), sau khi thống nhất đất nước, vua Gia Long đã quyết định xây trường Quốc Tử giám ở kinh đô tại Huế. Tháng 8 năm 1803, một trường học mang tính quốc gia đã được thành lập tại đây với tên gọi là Đốc Học Đường (hay Quốc Học Đường). Tháng 3 năm 1820, vua Minh Mạng đổi tên trường thành Quốc Tử Giám và tên này tồn tại mãi đến năm 1945 khi trường Quốc Tử Giám chấm dứt vai trò của mình cùng với sự sụp đổ của vương triều Nguyễn. (3). Trường Quốc Học (thường gọi là Quốc Học hay Quốc Học Huế; tên chính thức hiện nay: Trường THPT chuyên Quốc Học) là một ngôi trường nổi tiếng ở cố đô Huế, Việt Nam. Thành lập vào ngày 23 tháng 10 năm 1896 theo Chỉ dụ của vua Thành Thái và Nghị định ngày 18- 11-1896 do toàn quyền Đông Dương Armand Rousseau ký. Trường Quốc học lập ra nhằm mục đích đào tạo một lớp công chức mới, cho nên ngay từ đầu, tại Điều 1 của Nghị định đã quy định rõ: “Pháp văn sẽ chiếm phần lớn trong chương trình dạy, tuy Hán vẫn được chú ý để các học sinh sẽ vào ngành quan lại có thể dùng đồng thời hai thứ chữ”. Điều 3 quy định về tuổi: “Ngoài học sinh Trường Quốc tử giám và trường Hành Nhơn cũ, không một học sinh nào được nhận vào Trường Quốc học nếu chưa đủ 15 tuổi và quá 20 tuổi trừ trường hợp ở Điều 6”. (4). Ngày 26-10-1898: Vua Thành Thái ra Dụ thành lập Trường Canh nông Huế. Ngày 17-2-1900, Toàn quyền Đông Dương ra Nghị định chuẩn y đạo dụ này. Địa điểm trường ngày nay là Trường Đại học Nông lâm Huế, đường Phùng Hưng, phường Thuận Thành, TP. Huế. (5). Ngày 12-9-1899: Vua Thành Thái ra Dụ thành lập Trường Bá công Huế (đến năm 1925, trường đổi tên là Cao đẳng Công nghiệp Huế), số 70 Nguyễn Huệ, phường Vĩnh Ninh, TP. Huế. SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 63 (3/2019) 138 (6). Trường ngày này không còn, địa điểm của trường là vườn Hoa đường Phan Đăng Lưu, phường Phú Hòa, TP. Huế. (7). Trường Hậu Bổ (Phó quan) ở Huế được thành lập theo Dụ của Hoàng đế ngày mồng 7 tháng 4, niên hiệu 5 Duy Tân (5 tháng 3 năm 1911), địa điểm của trường ngày nay là Trung tâm Văn hóa thành phố Huế, 65 Trần Hưng Đạo, P. Phú Hòa, TP.Huế. (8). Trước đó, vào năm 1869, ở Thừa Thiên Huế có đến 1394 viên quan lại, trong khi đó một tỉnh có số quan lại nhiều nhất là Sơn Tây chỉ có 170 người. (9). Ngày nay là Trường THPT Hai Bà Trưng, số 14 Lê Lợi, P. Vĩnh Ninh, TP. Huế. (10). Trước năm 1936, ở Thừa Thiên Huế chỉ đào tạo đến cấp Cao đẳng tiểu học, xong cấp này những học sinh muốn thi Tú tài phải ra Hà Nội hoặc vào Sài Gòn mới có. Vì vậy, đa số học sinh Thừa Thiên trước năm 1936 muốn học lên cao phải ra Hà Nội học ở trường Bảo hộ (trường Bưởi) để học tiếp. (11). Theo lời kể của bác Nguyễn Phước Ưng Ân (82 tuổi), Trưởng Ban liên lạc Đội tuyên truyền xung phong Việt Minh Trung Bộ 1945-1946. Địa chỉ 23 Hồ Xuân Hương, thành phố Huế. Phỏng vấn vào ngày 5-5-2010 thì Trường Instiution Thuận Hóa do các thầy giáo, trí thức như: Tôn Quang Phiệt, Đào Duy Anh, Trần Đình Đàn, Nguyễn Đức Nguyên (tức Hoài Thanh) thành lập nên. Địa điểm trường ngày này là Nhà thi đấu thể thao thuộc trường Cao đẳng Sư phạm TT. Huế, số 23 Trần Quang Khải, P. Phú Hội, TP. Huế. (12). Thời Pháp trường nằm trên đường Jeles Ferry, nay là Văn phòng Sở GD&ĐT Thừa Thiên Huế, số 22 Lê Lợi, TP. Huế. Theo lời kể của bác Nguyễn Phước Xuân Thảo (Tôn Nữ Xích Thảo) (83 tuổi), cán bộ tiền khởi nghĩa Cách mạng tháng Tám 1945. Địa chỉ 127 Mai Thúc Loan, thành phố Huế. Phỏng vấn ngày 4-5-2010. (13). Theo lời kể của bác Vĩnh Mẫn (biệt danh Phan Thắng) (82 tuổi), cán bộ tiền khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám. Cháu của Hoàng tộc Nguyễn, Địa chỉ số 2/11 Nguyễn Sinh Cung, Vĩ Dạ, thành phố Huế. Phỏng vấn ngày 27-4-2010, thì địa điểm của trường ngày xưa nằm trên đường Bobilot, nay là trường THCS Nguyễn Tri Phương, đường Nguyễn Tri Phương, P. Vĩnh Ninh, TP. Huế. (14). Theo lời kể của TS. Nguyễn Văn Khoan (83 tuổi), Số 2, ngõ 219/18 Nguyễn Ngọc Vũ, tổ 25, phường Trung Hòa, quận Cầu Giấy, Hà Nội, Tác giả và chủ biên cuốn: “Những người trong Hoàng tộc nhà Nguyễn đi theo cụ Hồ”, Nxb Lao Động, Hà Nội 2010, phỏng vấn ngày 22-5- 2010, thì Trường còn có tên gọi khác là Trường Lasan (lấy theo tên của một vị Thánh trong đạo Thiên Chúa giáo), địa điểm của trường hiện nay thuộc Học viện âm nhạc Huế, số 01 Lê Lợi, P. Vĩnh Ninh, TP. Huế. (15). Địa điểm Trường Institut de la Providence ngày nay là trường Đại học Khoa học Huế, số 77 Nguyễn Huệ, P. Vĩnh Ninh, TP. Huế. (16). Chỉ tính riêng những người xuất thân học tập từ Trường Quốc học Huế có thể kể đến những tên tuổi quen thuộc: Nguyễn Tất Thành (Hồ Chí Minh), Võ Nguyên Giáp, Phạm Văn Đồng, Trần Phú, Hà Huy Tập, Nguyễn Chí Diễu, Tố Hữu, Hoàng Minh Giám, Mai Chí Thọ, Nguyễn Đình Tứ, Tôn Thất Tùng, Đặng Văn Ngữ, Nguyễn Khánh Toàn, Cao Văn Khánh, Tạ Quang Bửu, Đào Duy Anh(Nguyễn Phước Tương, 1996, tr.249). LÊ HOÀI NAM TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN 139 TÀI LIỆU THAM KHẢO Ban liên lạc cựu học sinh Thuận Hóa. (2006). Kỷ niệm về một ngôi trường tư thục ở Huế trường Thuận Hóa. NXB Xưa và Nay. Đỗ Bang. (2006). Tư tưởng đại đoàn kết dân tộc của Hồ Chí Minh (Qua những lần tiếp xúc với cán bộ, nhân sĩ, trí thức ở Thừa Thiên Huế). Tạp chí Huế Xưa và Nay, (55), tr. 9-12. Phan Trọng Báu. (2006). Giáo dục Việt Nam thời cận đại. Hà Nội: NXB Giáo dục. Đào Thị Diến. (2006). Vài nét về trường Hậu bổ ở Hà Nội (1897-1917). Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, (9). tr. 43-50. Vũ Quang Hiển, Trần Viết Nghĩa. (2008). Tinh thần dân tộc trong cải cách giáo dục ở Việt Nam cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX. Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, (11+12), tr. 83-92. Học viện Hành chính Quốc gia Hồ Chí Minh. (2006). Hồ Chí Minh tiểu sử. Hà Nội: NXB Chính trị Quốc gia. Đinh Xuân Lâm. (2006). Trường dòng Pèllerin ở Huế trước năm 1945. Tạp chí Huế Xưa và Nay, số (78), tr. 17-20. Trung kỳ bảo hộ Quốc ngữ công báo 1926, 1927, 1928, 1929, 1930, 1931, 1932, 1933, 1934, 1935, 1936, 1937. Tài liệu Trung tâm lưu trữ tỉnh Thừa Thiên Huế. Nguyễn Phước Tương, (1996). Cuộc bãi khóa của học sinh Quốc học năm 1927. Đặc san kỷ niệm 100 trường Quốc học Huế, tr. 98-99. Ủy Ban nhân dân Thừa Thiên Huế. (2005). Địa chí Thừa Thiên Huế, phần lịch sử. Hà Nội: NXB Khoa học xã hội. Ngày nhận bài: 22/02/2019 Biên tập xong: 15/3/2019 Duyệt đăng: 20/3/2019