Chính sách hướng đông của ấn độ đối với khu vực Đông Nam Á từ sau chiến tranh lạnh đến nay - Nguyễn Thị Phương Hảo

1 CHÍNH SÁCH HƯỚNG ĐÔNG CỦA ẤN ĐỘ ĐỐI VỚI KHU VỰC ĐÔNG NAM Á TỪ SAU CHIẾN TRANH LẠNH ĐẾN NAY Nguyễn Thị Phương Hảo Không phải ngẫu nhiên mà tác giả của “Thế giới phẳng”, quyển sách được liệt kê vào hàng bán chạy nhất (best - seller) của thế giới trong những năm đầu thế kỉ XXI, Thomas L. Friedman, đã dành chương mở đầu cho tác phẩm nổi tiếng của mình bằng trường hợp của Ấn Độ, mà theo ông, với vị trí là một trong những siêu cường của ngành công nghiệp phần mềm máy tính (trong năm tài khoá 2006 kết thúc ngày 31/3/07, xuất khẩu phần mềm của Ấn Độ tăng 33% lên 31,4 tỉ USD. NASSCOM (Hiệp hội các Công ty Phần mềm và Dịch vụ quốc gia Ấn Độ) vừa công bố báo cáo điều tra hàng năm cho biết xuất khẩu phần mềm và các dịch vụ liên quan của Ấn Độ dự báo sẽ tăng gấp hai lần lên 60 tỉ USD trong ba năm tới, giúp Ấn Độ duy trì vị trí dẫn đầu trong lĩnh vực này trước các đối thủ khác như Trung Quốc, các nước EU Xuất khẩu phần mềm của Ấn Độ trên thế giới chỉ đứng sau Mĩ)1, Ấn Độ là một trong những nhân tố tiêu biểu đóng góp mạnh mẽ vào quá trình làm “phẳng” thế giới. Sự kiện một học giả người Mĩ đưa hình ảnh của Ấn Độ thành một sự mở đầu cho một thế giới “phẳng” của tương lai, dù chỉ là một thế giới giả tưởng đi chăng nữa, vẫn là một hiện tượng đáng quan tâm. Sự kiện càng nổi bật hơn trong một thế giới tràn ngập những sự kiện của thế kỉ XXI ở chỗ, nó đã đề cập đến một quốc gia theo chủ trương “trung lập” và “không liên kết” từ khi giành được độc lập đến nay, kể cả trong những thời điểm phần lớn thế giới trải qua nhiều biến động lớn dưới tác động của cuộc chiến tranh lạnh, nhưng kể cả việc “trung lập” hay “không liên kết” cũng không thể khiến cho quốc gia này bị lãng quên đi như một số quốc gia khác đã từng tồn tại và bị lãng quên trên thế giới này. Nếu như đối với nhiều nước trên thế giới, sự phát triển vượt bậc của công nghệ phần mềm đã tạo ra một Ấn Độ như là một ví dụ tiêu biểu cho “thế giới phẳng”, thì đối với châu Á nói chung, và các nước Đông Nam Á nói riêng, chính sách hướng Đông của Ấn Độ cũng đang tạo ra ở khu vực này một hình ảnh mới đầy triển vọng trong giai đoạn từ sau chiến tranh lạnh tới nay. 1. Nguồn gốc “Chính sách hướng Đông” của Ấn Độ Sự kết thúc chiến tranh lạnh năm 1989, và sự sụp đổ trật tự thế giới Yalta năm 1991 có thể được coi là những nguyên nhân trực tiếp dẫn đến sự nổi lên của hàng loạt những yếu tố mới trong đời sống kinh tế, chính trị thế giới, vốn đã bắt đầu xuất hiện từ thập niên 1970. Nổi bật và dễ nhận thấy nhất trong những “yếu tố mới” của thế giới thời kì sau chiến tranh lạnh là xu thế đối thoại trở thành xu thế chính của thế giới thay cho xu thế “đối đầu” tồn tại suốt một thời kì dài của chiến tranh lạnh, kéo theo đó là xu thế hợp tác vì sự phát triển chung thay vì chia rẽ bởi ý thức hệ, sự phát triển nhanh chóng của các quốc gia lớn đặc biệt là Mĩ và Trung Quốc, sự vươn lên mạnh mẽ của các tổ chức khu vực như EU, ASEAN, trung tâm kinh tế thế giới được dự báo sẽ chuyển về châu Á - Thái Bình Dương, làn sóng toàn cầu hoá đang lan nhanh đến tất cả các quốc gia, sự thịnh vượng về kinh tế có xu hướng quan trọng hơn sự hùng mạnh về quân sự, và đang trở thành thước đo vị trí của các quốc gia trên trường quốc tế  Khoa Lịch sử 1 TTXVN 05/07/2007. 2 Bối cảnh quốc tế có sự thay đổi to lớn như thế đã tác động sâu sắc đến phong trào Không liên kết nói chung và Ấn Độ nói riêng. Một trong những nguyên tắc cơ bản nhất của phong trào Không liên kết là không tham gia vào các liên minh hoặc các khối quân sự của các cường quốc để tiến hành chiến tranh xâm lược các nước thế giới thứ ba, cũng như một số vấn đề quốc tế nổi cộm trước đây như ủng hộ phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc, chống chủ nghĩa thực dân, đế quốc xâm lược, chạy đua vũ trang đã không còn nhiều ý nghĩa trong một thế giới mà yếu tố kinh tế trở thành yếu tố nổi trội. Trong bối cảnh làn sóng toàn cầu hoá đang dâng cao trên toàn thế giới, trước hết là việc hội nhập vào đời sống quốc tế của các quốc gia được tiến hành ráo riết, thì ở một mức độ nào đó, việc “Không liên kết” có thể trở thành rào cản đối với sự phát triển của mỗi quốc gia. Sau một thời gian dài thực hiện chính sách kinh tế đóng cửa, nền kinh tế Ấn Độ đã có xu hướng tụt hậu so với các nền kinh tế của các nước đang phát triển khác. Nợ nước ngoài 70 tỉ USD không có khả năng chi trả, lạm phát kinh tế trên 13%2, nạn tham nhũng không kiểm soát được, dân số tăng nhanh kéo theo nhiều vấn nạn xã hội như tỉ lệ thất nghiệp tăng cao kéo theo tỉ lệ người nghèo đói và thất học Tất cả những nguyên nhân trên đã trở thành nguyên nhân chính thúc đẩy Ấn Độ tiến hành điều chỉnh chính sách đối nội cũng như đối ngoại vào đầu thập niên 1990. Nhằm mục đích đưa Ấn Độ thoát khỏi tình trạng nghèo đói và lạc hậu, hoà nhập vào đời sống kinh tế, chính trị thế giới và xác lập cho mình một vị trí quốc tế xứng đáng, từ tháng 6/1991, ngay sau khi lên cầm quyền, về đối nội, Thủ tướng Narasimha Rao đã tiến hành một cuộc cải cách và mở cửa kinh tế mạnh mẽ, sâu rộng và triệt để chưa từng có từ trước đến nay. Về đối ngoại, chính phủ Ấn Độ cũng có sự điều chỉnh chính sách trên nhiều lĩnh vực; trong đó, chính sách hướng Đông là một trong những điều chỉnh có ý nghĩa nhất của Ấn Độ thời kì sau chiến tranh lạnh. 2. Đông Nam Á trong chính sách hướng Đông của Ấn Độ Chính sách hướng Đông của Ấn Độ là chính sách đối ngoại nhằm ưu tiên thiết lập và phát triển mối quan hệ với các quốc gia ở phía Đông Ấn Độ, đặc biệt là các quốc gia Đông Nam Á, tiếp giáp với vùng biển phía Đông Ấn Độ. Một trong những lí do rõ ràng nhất mà khu vực Đông Nam Á, hay tổ chức khu vực ASEAN trở thành trọng tâm chiến lược của chính sách hướng Đông của Ấn Độ, theo các tác giả Frédéric Grare và Amitabh Matto của Trung tâm nghiên cứu an ninh quốc gia Ấn Độ3 giải thích là “sự sụp đổ của Liên Xô và việc Mĩ cắt giảm lực lượng quân đội trong khu vực đã làm xuất hiện một mối lo ngại về khoảng trống quyền lực mà một quốc gia năng động về kinh tế và chính trị như Trung Quốc sẽ có thể lấp vào. Điều này đã gây ra sự lo lắng ở những mức độ khác nhau, đối với hầu hết các nước ASEAN. Ở Ấn Độ, mặc dù không thể hiện ra rõ ràng, nhưng có một sự lo ngại về khả năng xuất hiện của cường quốc Trung Quốc với ý định thống trị khu vực. Điều này đã làm nảy sinh nhận thức mới, và cùng với những chính sách kinh tế tự do hoá của Ấn Độ đã thúc ép New Delhi phải “hướng Đông”4. Trong một cuốn sách khác viết về chính sách hướng Đông của Ấn Độ, hai tác giả trên còn lí giải thêm: Với thị 2 Trần Thị Lý, 2002, Sự điều chỉnh chính sách của Cộng hoà Ấn Độ từ 1991 đến 2000, Khoa học Xã hội, Hà Nội, tr.24. 3 Frédéric Grare and Amitabh Matto, 2001, India and ASEAN, the Politics of India’s Look East Policy, Vol.I, Centre for Study of National Security Policy, New Delhi. 4 Frédéric Grare and Amitabh Matto, 2001, India and ASEAN, the Politics of India’s Look East Policy, Vol.I, Centre for Study of National Security Policy, New Delhi, p.14. 3 trường gần 500 triệu người và tổng sản phẩm quốc nội đạt 800 tỉ USD, ASEAN, một trong những nhóm quốc gia năng động nhất trong nền kinh tế thế giới, cũng được xem là một trong những vùng kinh tế đem lại nhiều cơ hội cho Ấn Độ5. Tuy nhiên, không chỉ đến khi có chính sách hướng Đông thì quan hệ của Ấn Độ và ASEAN mới được thiết lập. Trong lịch sử, mối quan hệ này đã được thiết lập trên nhiều lĩnh vực khác nhau mà hiện nay vẫn còn có thể nhận diện được qua những ảnh hưởng về mặt văn hoá và chính trị của Ấn Độ ở các quốc gia hải đảo, và các quốc gia lục địa của Đông Nam Á. Ngoài ra, từ thế kỉ XVI đến thế kỉ XX, một bộ phận không nhỏ những người Ấn Độ di cư đã làm một cuộc hành trình dài vượt qua Ấn Độ dương và qua biên giới của Myanmar để đến với khu vực Đông Nam Á trong vai trò những người láng giềng tìm kiếm công việc ở những đồn điền thuộc địa rộng lớn ở khu vực này hay với tư cách là những thương nhân đến buôn bán. Tuy mối quan hệ này sau đó bị gián đoạn bởi sự bành trướng của chủ nghĩa thực dân khiến cho Ấn Độ và hầu hết các nước Đông Nam Á đều bị mất chủ quyền, nhưng sau khi giành được độc lập, Thủ tướng Jawaharlal Nehru của Ấn Độ đã cố gắng liên kết châu Á bằng cách ủng hộ những cuộc đấu tranh ở thuộc địa, ủng hộ thuyết Liên Á, và một trật tự thế giới mới dựa trên việc không chọn bên nào trong chiến tranh lạnh. Vì vậy, trong bài phân tích về “Chính sách hướng Đông của Ấn Độ”, tác giả Eric Koo Peng Kuan đã nhận xét rằng: Cũng có thể nói rằng “Chính sách hướng Đông” của Ấn Độ là một sự biểu lộ gián tiếp ước mơ quay trở lại tiếp tục những hoạt động đã có từ trong lịch sử xa xưa của Ấn Độ”6. Trên thực tế, chính sách hướng Đông của Ấn Độ, theo nhiều tác giả7 là một phần của chính sách ngoại giao “thực dụng” (pragmatic) mới của Ấn Độ, và việc tăng cường mối quan hệ với ASEAN xuất phát từ sự nhận thức về tầm quan trọng của khu vực này đối với những lợi ích quốc gia của Ấn Độ. Việc nhận thức này bao gồm những điểm chính sau: Thứ nhất, nhận thức về sự thay đổi của tình hình thế giới và việc thiết lập vị trí của Ấn Độ trong thế giới hậu chiến tranh lạnh: sự sụp đổ của Liên Xô vào giai đoạn cuối của cuộc chiến tranh lạnh, và sự mở đầu mạnh mẽ của làn sóng toàn cầu hoá đã khiến cho các nhà lãnh đạo Ấn Độ nhận ra rằng một trong những phương tiện thiết yếu nhất để làm nên sự giàu có cho một quốc gia chính là việc phát triển thương mại quốc tế và khuyến khích đầu tư nước ngoài. Đối với thực lực kinh tế của Ấn Độ, trừ một số ngành công nghệ cao, phần lớn các sản phẩm của Ấn Độ phù hợp với một thị trường tiêu dùng là cư dân các nước đang phát triển (developing) hơn là các nước phát triển (developed). Vì vậy, hướng sang các quốc gia phương Đông, và đặc biệt là các quốc gia Đông Nam Á là một hướng đi hợp lí. Sự hợp lí còn thể hiện ở chỗ Đông Nam Á chính là ngã tư đường, là cửa ngõ quốc tế thuận lợi nhất giúp Ấn Độ tiếp cận với các quốc gia khác ở châu Á và khu vực Châu Á – Thái Bình Dương. Việc thiết lập mối quan hệ hữu hảo, toàn diện với ASEAN còn nằm trong tính toán chiến lược lâu dài của Ấn Độ là vươn ra khu vực Châu Á – Thái 5 Frédéric Grare and Amitabh Matto, 2003, Beyond the Rhetoric, The Economics of India’s Look East Policy, Vol. II, Centre for Study of National Security Policy, New Delhi, p.12. 6 Eric Koo Peng Kuan: India's Look East Policy, Magazin of Policy Analysis, Delhi 2003. 7 (Frédéric Grare và Amitabh Matto, Vol I, India and ASEAN, The Politics of India’s Look East Policy và Vol II, Beyond the Rhetoric, The Economics of India’s Look East Policy; Sushila Narasimhan, Look East Policy: Past, Present and Future; Kripa Sridharan, The ASEAN Region in India’s Look East Policy ). 4 Bình Dương, thực hiện ước mơ mà nhà lãnh đạo vĩ đại của Ấn Độ J. Nehru đã nói từ những năm 1935: “Thái Bình Dương có khả năng thay thế Đại Tây Dương với tư cách là một trung tâm đầu não của thế giới trong tương lai. Tuy không phải là một quốc gia ở Thái Bình Dương nhưng Ấn Độ sẽ phải có được ảnh hưởng quan trọng ở đó”8. Cũng vì vậy mà chính sách hướng Đông của Ấn Độ chia làm hai giai đoạn rất rõ ràng, giai đoạn I (dự kiến từ đầu thập niên 1990 đến cuối thập niên 1990), Ấn Độ tập trung tăng cường quan hệ trên mọi lĩnh vực với khu vực Đông Nam Á; giai đoạn II, từ đầu thế kỉ XXI, Ấn Độ sẽ mở rộng quan hệ với các nước còn lại ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Mục tiêu xa hơn nữa là thiết lập mối liên kết đồng minh giữa hai tổ chức khu vực Nam Á (SAARC) và Đông Nam Á (ASEAN). Thứ hai, nhận thức về sự lớn mạnh và vai trò quan trọng của tổ chức khu vực ASEAN: thập niên 1990s là một giai đoạn chứng kiến sự phát triển và tăng trưởng kinh tế nhanh chóng của các nước châu Á, đặc biệt là Đông Nam Á. Đông Nam Á được coi là “làn sóng thứ ba” về phát triển kinh tế của châu Á sau làn sóng Nhật Bản và các nước NICs. Hiện nay, cộng đồng 10 nước ASEAN với dân số gần 600 triệu dân và tổng GDP của ASEAN đạt 1.100 tỉ USD năm 2006, kim ngạch ngoại thương của ASEAN với các nước ngoài ASEAN năm 2006 cũng đạt gần 1.500 tỉ9. Có cùng xuất phát điểm là những vùng đất thuộc địa lâu dài, nhưng những quốc gia ASEAN đã vượt qua Ấn Độ (với dân số khoảng 1,2 tỉ người và tổng GDP năm 2006 là gần 900 tỉ)10, vượt qua những di sản thuộc địa để trở thành những xã hội phát triển nhanh chóng và hướng đến mục tiêu trở thành những nhà nước hiện đại hoá, công nghiệp hoá dựa trên hai trụ cột kinh tế là thương mại và công nghiệp kĩ thuật cao. Xuất phát từ nhận thức nền kinh tế của Đông Nam Á là một mảnh đất hầu như chưa được khai thác mà vẫn còn đủ chỗ (up for grabs) cho những thực thể kinh tế lớn như Ấn Độ, Trung Quốc, châu Âu và Mĩ, Ấn Độ đã quyết định chuyển hướng chính sách đối ngoại vào khu vực này. Thực thi chính sách hướng Đông nhằm vào trọng tâm chính là ASEAN, Ấn Độ có thể đồng thời một lúc đạt được hai mục tiêu, một là thiết lập được mối quan hệ với từng quốc gia thành viên mà nhờ đó có thể mở rộng thị trường cho hàng hoá của Ấn Độ, hai là mở rộng thị trường công việc cho nguồn nhân lực nhàn rỗi đang bị coi là vấn nạn lớn của chính phủ Ấn Độ. Thứ ba, nhận thức về sự lớn mạnh của Trung Quốc: là hai quốc gia láng giềng có cùng biên giới, và cùng là những cái nôi của nền văn minh nhân loại, nhưng, vượt qua Ấn Độ, Trung Quốc đang ngày càng tỏ ra xứng đáng với vai trò đầu tàu của Châu Á. Các chính sách mở cửa của Trung Quốc, trong những năm 1980s đã đem lại sự thành công nhanh chóng cho quốc gia đang được mệnh danh là “người khổng lồ kinh tế” châu Á này. Hơn thế nữa, trong bối cảnh trật tự thế giới đa cực đang hình thành, Trung Quốc là đối thủ cạnh tranh với Ấn Độ trong hầu hết các lĩnh vực chính trị, kinh tế và quân sự và, quan trọng hơn, cạnh tranh về ảnh hưởng kinh tế trong khu vực Đông Nam Á. Trong một bài phát biểu của mình trước quốc hội, Thủ tướng Ấn Độ Manmohan Singh nói rằng: dù đã có chính sách kêu gọi đầu tư nước ngoài nhưng đầu tư nước ngoài vào Ấn Độ mà mới dừng lại ở mức 3 tỉ USD vào những năm đầu thế kỉ XXI, tăng lên 5.5 tỉ USD vào năm 2005 - 2006 và 15,7 tỉ năm 2006 - 200711. So với 53 tỉ USD đầu tư nước ngoài chảy vào Trung Quốc trong những năm đầu thế kỉ XXI, 60,3 tỉ USD năm 2005 - 2006 và 63,02 tỉ 8 Dipanka Banedi, India and Southeast Asia in the XXI Century, Publisher: New Delhi, 1995, p.188. 9 TTXVN: 23/08/2007. 10 TTXVN: 23/08/2007. 11 Economic Survey 2006 - 2007, 28/06/2007. 5 USD vào năm 2006 - 200712 thì đầu tư trực tiếp của nước ngoài vào Ấn Độ còn khá khiêm tốn. Cần thiết phải tìm kiếm những thị trường mới để Ấn Độ tăng trưởng kinh tế và tìm kiếm một cách thức hữu hiệu để cạnh tranh với những chính sách kinh tế của Trung Quốc13. Chính “nhân tố Trung Quốc” này đã khiến Ấn Độ phải gấp rút chuẩn bị cho mình một tư thế tốt nhất để bước vào cuộc cạnh tranh không những với Trung Quốc, mà với cả những thế lực kinh tế trong khu vực Đông Nam Á và châu Á - Thái Bình Dương. Thứ tư, nhận thức về mối đe dọa biên giới phía Tây Bắc và phía Bắc: giữa Ấn Độ và Pakistan vẫn tồn tại những xung đột xung quanh hai vùng lãnh thổ Jammy và Kashmir. Sự liên minh chiến lược về quân sự của Pakistan và Trung Quốc, một láng giềng lớn của Ấn Độ đã cũng tạo ra một sức ép to lớn về an ninh đối với Ấn Độ buộc nước này phải quay sang những người láng giềng gần gũi khác ở phía Đông để tìm kiếm sự ủng hộ và hạn chế cao nhất việc tăng thêm những đồng minh mới của Pakistan. Thứ năm, nhận thức về các quốc gia láng giềng phía Tây Á: mặc dù Ấn Độ cũng vẫn dành sự quan tâm và thúc đẩy thương mại cũng như cung cấp lao động nước ngoài cho thị trường Trung Cận Đông nằm ở phía Tây Bắc Ấn Độ, nhưng sự bất ổn định về chính trị và những mối đe dọa của chủ nghĩa khủng bố đã khiến cho Ấn Độ chần chừ trong việc tập trung đầu tư vào các quốc gia vùng Trung Cận Đông theo hướng lâu dài. Ngoài ra, tình hình bất ổn về chính trị, xã hội tại các nước Trung Cận Đông cũng có những tác động to lớn đến công cuộc công nghiệp hoá của Ấn Độ do nguồn dầu và giá cung cấp không ổn định. Theo thống kê của chính phủ Ấn Độ, vào thời gian xảy ra chiến tranh vùng Vịnh (1990 - 1991), giá dầu nhập khẩu của Ấn Độ tăng 21,9%14. Điều này một lần nữa khiến cho Đông Nam Á trở thành sự lựa chọn hợp lí nhất cho sự phát triển lâu dài của Ấn Độ trong thế kỉ XXI. Thứ sáu, nhận thức về vai trò của Ấn Độ trong khu vực Nam Á: để tăng cường vai trò đầu tàu của Ấn Độ trong khu vực Nam Á và tổ chức SAARC (Hiệp hội hợp tác khu vực Nam Á), một khu vực còn nhiều bất ổn về kinh tế, chính trị và xã hội. Mở rộng quan hệ ngoại giao của Ấn Độ ra một tổ chức khu vực láng giềng của Nam Á cũng làm tăng thêm uy tín của Ấn Độ trong vai trò lãnh đạo khu vực này. ASEAN và SAARC cũng tồn tại một số vấn đề tương đối giống nhau về kinh tế, chính trị, và xã hội mà Ấn Độ có thể chia sẻ kinh nghiệm và thông qua đó, giúp Ấn Độ giải quyết những vấn đề tranh chấp lãnh thổ, nguồn nước, ngăn chặn phong trào li khai trong khu vực một cách hữu hiệu hơn. Thứ bảy, nhận thức về an ninh lãnh thổ và khu vực: Ấn Độ không chỉ có đường biên giới với người láng giềng khổng lồ là Trung Quốc mà còn có đường biên giới với một quốc gia thành viên của Đông Nam Á là Myanmar. Do những biến động trong quá trình lịch sử nên giữa những quốc gia này đều tồn tại những vấn đề về biên giới chưa thể giải quyết dứt điểm được. Thêm vào đó, về mặt địa lí tự nhiên, biên giới biển và biên giới đất liền nơi tiếp giáp của Ấn Độ với phần còn lại của châu Á nói chung và khu vực Đông Nam Á nói riêng còn là những nơi hiểm trở, từ lâu đã trở thành nơi ẩn náu của các phong trào li khai, nơi hoạt động của bọn buôn bán ma túy, cướp biển, gây mất an ninh cho cả khu vực Nam Á lẫn Đông Nam Á. Trong khi đó, thương mại trên biển của Ấn Độ lại gắn 12 Asian Economic News 15/06/2007. 13 Metcalf, Barbara, Metcalf, Thomas. R, A Concise History of India, United Kingdom:Cambridge University Press, 2002, p.5. 14 Indian Government, Statistics of Economics, 1990 - 1991, Ministry of Finance, New Delhi, 1991, p.3. 6 trực tiếp với những eo biển nằm ở khu vực Đông Nam Á như Malacca, Sunda và Lombok. Phát triển mối quan hệ thân thiết và bền vững với các quốc gia Đông Nam Á cũng đồng thời là hướng phát triển nhằm đảm bảo an ninh biên giới lãnh thổ, và bảo đảm an ninh kinh tế cho cả hai bên. Cuối cùng, nhận thức về sự gặp gỡ của những mối quan tâm chiến lược giữa ASEAN và Ấn Độ: không chỉ Ấn Độ có ấn tượng đặc biệt đối với những nền kinh tế đang nổi lên ở Đông Nam Á, mà bản thân các nước thành viên của ASEAN cũng dành sự quan tâm to lớn cho người láng giềng khổng lồ Nam Á của mình. Bên cạnh những mối quan hệ hết sức tốt đẹp đã có từ trong lịch sử lâu đời giữa hai khu vực này (Ấn Độ và các nước Đông Nam Á hầu như không có lịch sử xâm lược lẫn nhau, mối quan hệ giữa hai khu vực này diễn ra trong một thời gian dài trong lịch sử được tiến hành thông qua con đường hoà bình), bên cạnh mối quan tâm chung về an ninh như đã phân tích ở trên, thì bản thân các quốc gia ASEAN cũng bị ấn tượng trước sự vươn dậy mạnh mẽ của Ấn Độ trong thập niên cuối cùng của thế kỉ XX, đặc biệt là sau công cuộc cải cách toàn diện mà chính phủ của Thủ tướng Narasimha Rao tiến hành trong đầu thập niên 1990. Trong lịch sử Ấn Độ đã từng là một nền văn minh rực rỡ của nhân loại, hiện tại Ấn Độ là một thị trường rộng lớn với hơn một tỉ dân, mức tăng trưởng kinh tế sau cải cách liên tục tăng nhanh, giai đoạn 1990 - 1995 khoảng 4,5% năm. Năm 1995, Ấn Độ đứng thứ 15 trên thế giới về GDP (317 tỉ USD), đứng thứ 13 trên thế giới về nông nghiệp, đứng thứ 14 về giá trị công nghiệp. Từ giữa thập niên 1990 đến nay, GDP của Ấn Độ tăng trưởng nhanh chóng, bình quân hàng năm đạt 6,5%; dự trữ ngoại tệ đạt trên 100 tỉ USD. Năm 2006, GDP của Ấn Độ tăng trưởng 9,4%, đạt 1000 tỉ USD15, vào loại cao nhất thế giới và châu Á. Ngoài ra, Ấn Độ được thế giới biết đến như là một cường quốc về công nghệ thông tin, đặc biệt là công nghệ phần mềm, một trong những ngành công nghiệp tinh vi nhất của thế giới đương đại. Ấn Độ cũng còn nhiều những lợi thế khác khiến ASEAN cũng phải thừa nhận sự cần thiết trong việc thiết lập quan hệ đồng minh lâu dài với Ấn Độ, nhất là trong bối cảnh ảnh hưởng của Trung Quốc ngày càng to lớn ở khu vực châu Á nói chung và Đông Nam Á nói riêng. Ảnh hưởng này không chỉ trực tiếp thể hiện trong quan hệ trực tiếp giữa ASEAN và Trung Quốc trên nhiều lĩnh vực, mà còn thể hiện gián tiếp thông qua các cộng đồng Hoa kiều có mặt ở tất cả các quốc gia Đông Nam Á và ngày càng chi phối chặt chẽ nền kinh tế của Đông Nam Á. Theo thống kê chưa đầy đủ vào năm 2006, có khoảng trên 30 triệu người Hoa đang sống ở Đông Nam Á, chiếm 33% dân số của Malaysia; 75,6% dân số Singapore; 12% dân số Thái Lan16 họ nắm trong tay cổ phiếu của hàng loạt các công ti được niêm yết trên thị trường chứng khoán. Từ đầu thế kỉ XXI, ở Thái Lan và Singapore, họ sở hữu hơn 80% cổ phiếu trên thị trường chứng khoán, quốc vương Thái Lan Rama VI từng gọi người Trung Quốc là “dân Do Thái ở phương Đông”; ở Malaysia, họ sở hữu 62%; ở Philippines 50%; ở Indonesia họ nắm 70% tổng số tài sản của các công ti17 Trung Quốc đang nỗ lực thể hiện vai trò năng động của mình trong việc điều khiển nền kinh tế của Đông Nam Á và trong tương lai, bằng sức mạnh của người khổng lồ đang vươn dậy, sẽ lấp khoảng trống quyền lực là Mĩ và Liên Xô để lại khu vực này sau khi chiến tranh lạnh kết thúc. Chắc chắn đây không phải là điều mà ASEAN mong đợi, cả một lịch sử dài của Đông Nam Á đã từng là lịch sử của chiến 15 India GDP Expanded at Fastest Pace in 18 Years, Market Watch, May 31/2007. 16 Overseas Chinese Survey17/08/2007. 17 TTXVN: Tình cảnh người Hoa ở Đông Nam Á, 30/8/2001. 7 tranh, lịch sử của vùng đệm, nơi diễn ra các cuộc chiến tranh xâm lược đẫm máu do các cường quốc thực dân tiến hành, và cũng là nơi diễn ra các cuộc chiến tranh “uỷ nhiệm” trong thời kì chiến tranh lạnh. Vì vậy, tất cả các nước thành viên của ASEAN đều mong muốn khép lại quá khứ, hướng đến một tương lai độc lập, tự do, thịnh vượng và bình đẳng với các quốc gia và khu vực khác chứ không phải lại tiếp tục chịu ảnh hưởng của một cường quốc nào đó. Đó là lí do quan trọng nhất khi các nước Đông Nam Á quyết định tập hợp lại trong một tổ chức là ASEAN. Để thực hiện được những mục tiêu trên trong bối cảnh quốc tế và khu vực có những thay đổi quan trọng sau chiến tranh lạnh, việc liên kết với Ấn Độ, người khổng lồ thứ hai của châu Á, và là người láng giềng phía Tây đang cùng chia sẻ với ASEAN những đường biên giới biển và đất liền là hết sức cần thiết. Việc ASEAN công nhận Ấn Độ là thành viên chính thức của diễn đàn ARF vào năm 1996 cũng cho thấy những tính toán chiến lược của ASEAN về vai trò của Ấn Độ trong tương lai chung của châu Á và tương lai riêng của khu vực Đông Nam Á. Ấn Độ, có lẽ là cường quốc duy nhất ở châu Á có khả năng đối trọng lại với Trung Quốc trong tình hình hiện nay về mọi mặt, đặc biệt là kinh tế và an ninh. Hai quốc gia này có số dân tương đương nhau, có những lợi thế về kinh tế riêng, cùng là hai quốc gia sở hữu vũ khí hạt nhân, cùng đang chạy đua và giành được những kết quả đáng kể trong ngành công nghiệp vũ trụ Cuộc cạnh tranh giữa hai quốc gia này sẽ đem lại những thách thức cũng như những thuận lợi nhất định cho sự phát triển toàn diện và độc lập của ASEAN trong tương lai. 3. Những kết quả bước đầu của việc thực thi chính sách hướng Đông của Ấn Độ đối với khu vực Đông Nam Á Ngay từ khi mới ra đời, chính sách hướng Đông của Ấn Độ đã thu hút được sự quan tâm của các nước ASEAN. Bắt đầu từ một xuất phát điểm rất thấp (trong suốt thời kì chiến tranh lạnh, hầu như giữa Ấn Độ và ASEAN (5 quốc gia thành lập), không đặt quan hệ chính thức, và cũng không có những mối quan hệ thường xuyên trên tất cả các lĩnh vực, thậm chí có thời gian Ấn Độ từng lên án khối liên minh quân sự SEATO và các thành viên ASEAN từng tham gia vào khối quân sự này. Nhưng bối cảnh mới của thế giới vào đầu thập niên 1990, đặc biệt là được sự khích lệ của chính sách hướng Đông, quan hệ Ấn Độ và ASEAN đã nhanh chóng phát triển trên nhiều lĩnh vực. Chưa đầy một năm sau sự ra đời của chính sách hướng Đông, vào năm 1992, Ấn Độ đã trở thành thành viên đối thoại từng phần của ASEAN. Ba năm sau (1995), Ấn Độ trở thành thành viên đối thoại đầy đủ của ASEAN. Năm 1996, Ấn Độ là thành viên của diễn đàn khu vực ASEAN, là khách mời tham dự chính thức của các cuộc họp cấp cao của ASEAN. Năm 2002, quan hệ Ấn Độ và ASEAN được đẩy lên một bước với sự kiện Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN - Ấn Độ lần đầu tiên được tổ chức ở thủ đô PhnomPenh (Campuchia), Ấn Độ chính thức trở thành một bên trong cơ chế hợp tác ASEAN+1. Năm 2003, Ấn Độ và ASEAN đã đạt được “Hiệp định khung về Hợp tác kinh tế toàn diện giữa Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á và Cộng hoà Ấn Độ”, trong đó quan trọng nhất là những điều khoản liên quan đến việc thành lập khu vực mậu dịch tự do (FTA) ASEAN - Ấn Độ. Tháng 11/2004, tại hội nghị thượng đỉnh ASEAN diễn ra ở Lào, Ấn Độ và các nước ASEAN đã kí bản kế hoạch “Đối tác vì hoà bình, tiến bộ và cùng thịnh vượng, mở ra một thời kì mới trong quan hệ ASEAN - Ấn Độ trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, an ninh, khoa học công nghệ, y tế, văn hoá. Ngoài ra, hai bên cũng thảo luận về 8 việc xây dựng kế hoạch hợp tác “Tầm nhìn ASEAN - Ấn Độ” đến năm 2020. Vào đầu năm 2007 vừa qua, trong Hội nghị cấp cao ASEAN+1 với Ấn Độ tại Cebu (Philippines), các nhà lãnh đạo Ấn Độ và ASEAN đã nhất trí về việc gia tăng các lĩnh vực hợp tác giữa hai bên, đặc biệt là các lĩnh vực mà Ấn Độ có lợi thế như khoa công - công nghệ, tin học, dược phẩm, thúc đẩy du lịch hai chiều với những chiến dịch quảng bá ở cả ASEAN và Ấn Độ. Những nỗ lực để đẩy mạnh hợp tác toàn diện của Ấn Độ và ASEAN trong hơn một thập niên qua được thể hiện rõ nhất trên lĩnh vực kinh tế. Hợp tác để phát triển kinh tế cũng là mục tiêu hàng đầu và trước tiên trong quan hệ đối tác Ấn Độ - ASEAN mà chính sách hướng Đông hướng tới. Trong hơn một thập niên qua, từ chỗ thương mại hai chiều chỉ đạt khoảng 2,4 tỉ USD vào năm 1990; 2,91 tỉ USD năm 1993; 8,79 tỉ USD vào năm 1997; 9,88 tỉ vào năm 2001; 17,8 tỉ vào năm 2003, và 23 tỉ USD vào cuối năm 2005. Chỉ riêng từ năm 2002 đến 2005, thương mại hai chiều của Ấn Độ và ASEAN đã tăng 150%, từ 9,7 tỉ USD vào năm 2002 tăng lên 23 tỉ USD vào năm 200518. Trong hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 10 tại Lào vào năm 2004, Thủ tướng Ấn Độ Manmohan Singh bày tỏ niềm tin rằng thương mại hai chiều Ấn Độ - ASEAN sẽ vượt 30 tỉ USD vào năm 2007. những con số này tuy chưa phải là lớn (so với thương mại hai chiều ASEAN - Trung Quốc đạt 120 tỉ USD/năm), nhưng vẫn là một khởi đầu rất ấn tượng đối với cả hai bên. Ngoài lĩnh vực hợp tác chính là kinh tế, Ấn Độ và ASEAN cũng đã có những cam kết hợp tác về an ninh trong khuân khổ diễn đàn an ninh khu vực (ARF). Năm 2003, Ấn Độ và ASEAN đã kí một bản “Tuyên bố chung về Hợp tác chống khủng bố quốc tế”. Trong hội nghị cấp cao ASEAN - Ấn Độ lần thứ II vào tháng 10/2003, Ấn Độ đã kí Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác với ASEAN (TAC), trong đó Ấn Độ cam kết sẽ hợp tác và tham gia chặt chẽ trong việc giữ gìn an ninh và sự ổn định của khu vực, đặc biệt là hợp tác trong vấn đề chống khủng bố, tội phạm xuyên quốc gia, dự báo và quản lí thiên tai, cơ chế cảnh báo sớm, bệnh dịch cúm gia cầm, tăng cường hợp tác về an ninh năng lượng Quan hệ hợp tác toàn diện của Ấn Độ và ASEAN còn được thể hiện qua hàng loạt các văn bản về hợp tác khoa học kĩ thuật bao gồm các lĩnh vực khoa học không gian, công nghệ thông tin, công nghệ sinh học, dược học, chữa bệnh từ xa Trong hội nghị cấp cao về hợp tác kĩ thuật ASEAN - Ấn Độ tổ chức tại New Delhi tháng 12/2006, hai bên đã kí kết một văn bản về việc thành lập quĩ “khoa học kĩ thuật ASEAN - Ấn Độ” nhằm tăng cường công tác nghiên cứu và phát triển kĩ thuật trong khu vực vì lợi ích chung. Hơn 15 năm kể từ khi kết thúc chiến tranh lạnh, tuy chưa mang lại những thay đổi có tính chất đột phá trong quan hệ Ấn Độ và ASEAN, nhưng rõ ràng chính sách hướng Đông của Ấn Độ đối với khu vực Đông Nam Á đã gặt hái được những kết quả bước đầu hết sức tốt đẹp và đang ngày càng chứng tỏ được tính ưu việt và khả năng hiện thực của mình. Thế giới, khu vực, từng quốc gia thành viên của ASEAN cũng như nhân dân Ấn Độ đều cảm nhận được sự thay đổi nhanh chóng theo chiều hướng lạc quan trong quan hệ giữa Ấn Độ và ASEAN từ sau chiến tranh lạnh đến nay, và đặc biệt là sự thay đổi diễn ra dưới những tác động tích cực của chính sách hướng Đông. 18 Vibhanshu Shekha, India - ASEAN Relation, An Overview, IPCS Special Report, No. 39, March 2007, p.2. 9 Mặc dù vẫn còn tồn tại nhiều khó khăn mà Ấn Độ và ASEAN phải vượt qua trong thời gian tới để có thể thực hiện các cam kết đã kí. Phần lớn những khó khăn xuất phát từ bản thân tình hình kinh tế, chính trị, xã hội của cả ASEAN và Ấn Độ (cả hai đều là những cộng đồng đông dân cư, đa dạng về dân tộc, ngôn ngữ, tôn giáo, khoảng cách giàu nghèo còn rất lớn, cả hai còn tồn tại những yếu kém, những bất đồng và mâu thuẫn do lịch sử để lại, cả hai đều không phải là những nền kinh tế phát triển toàn diện ở mức độ cao như những nền kinh tế Tây Âu và Bắc Mĩ để có thể trợ giúp cho nhau), nhiều dự án và mục tiêu mà hai bên đề ra nhưng chưa có đủ khả năng tài chính để thực hiện, đàm phán về thị trường thương mại tự do giữa hai bên còn những bất đồng nhất định xuất phát từ lợi ích tối cao của hai nước Tuy nhiên, với việc thương mại hai chiều và đầu tư trực tiếp giữa hai bên không ngừng tăng trong từng năm trong suốt những năm triển khai chính sách hướng Đông, nhiều rào cản về kinh tế, chính trị đã được tháo gỡ, danh mục các hoạt động hợp tác liên tục tăng, kết quả hợp tác cũng được thể hiện qua những con số đầy ấn tượng Có nhiều khả năng để hi vọng rằng, chính sách hướng Đông của Ấn Độ đã, đang và sẽ mở ra nhiều triển vọng tốt đẹp cho quan hệ Ấn Độ - ASEAN trong tương lai. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. A.N. Ram, 1995, India’s “Look East” Policy - A Perspective, in India’s Foreign Policy, New Delhi. 2. C.V.C Naidu, 2004, India and Southeast Asia: Look East Policy, Wold forcus, Sep. 3. Frédéric Grare and Amitabh Matto, 2001, India and ASEAN, the Politics of India’s Look East Policy, Vol. I, Centre for Study of National Security Policy, New Delhi. 4. Frédéric Grare and Amitabh Matto, 2003, Beyond the Rhetoric, The Economics of India’s Look East Policy, Vol. II, Centre for Study of National Security Policy, New Delhi. 5. Mohammeh Ayoob, 1990, India and Southeast Asia - India Perceptions and Policies, Routledge, London. 6. Namasimha. Rao, 1992, India’s Look East Policy, The Hindu 03/09/1992. 7. Vibhanshu Shekha, India - ASEAN Relation, An Overview, IPCS Special Report, No. 39, March 2007. 8. Dipanka Banedi, 1995, India and Southeast Asia in the XXI Century, New Delhi. 9. Võ Xuân Vinh, 3/2007, ASEAN trong chính sách hướng Đông của Ấn Độ, Tạp chí Cộng sản số 125.