Các lý thuyết hành vi tâm lý trong lĩnh vực sức khỏe: Tiếp cận nền tảng cho nghiên cứu thực nghiệm

60♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N 1. Giúái thiïåu Ngaây nay, cuâng vúái sûå phaát triïín caác nghiïn cûáu trong lônh vûåc haânh vi têm lyá bònh thûúâng thò caác nghiïn cûáu haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe cuäng àaä phaát triïín maånh úã nûúác ngoaâi tûâ nhûäng nùm 1970. Tuy nhiïn, úã Viïåt Nam vêën àïì nghiïn cûáu haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe vêîn chûa phaát triïín maånh. Coá thïí do Viïåt Nam chûa quan têm nhiïìu àïën lônh vûåc naây hay vêîn chûa tiïëp cêån nhiïìu vúái lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe nïn àaä laâm haån chïë söë lûúång nghiïn cûáu? Baâi baáo naây seä xem xeát laåi caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe möåt caách hïå thöëng àïí àûa ra möåt tiïëp cêån húåp lyá khi lûåa choån lyá thuyïët nïìn nghiïn cûáu. 2. Möåt söë neát chñnh cuãa caác lyá thuyïët 2.1. Lyá thuyïët SCT: Lyá thuyïët SCT àûúåc Bandura àûa ra nùm 1977. Theo lyá thuyïët SCT (Social Cognitive Theory) thò haânh vi con ngûúâi coá thïí thay àöíi búãi kiïím soaát caãm giaác caá nhên, nïëu con ngûúâi tin rùçng hoå coá thïí haânh àöång àïí giaãi quyïët möåt vêën àïì thò hoå coá nhiïìu khuynh hûúáng laâm theo suy nghô àoá àïí thûåc hiïån haânh vi cuãa mònh. Mö hònh lyá thuyïët SCT mö taã theo Hònh 1. Neát cú baãn cuãa lyá thuyïët SCT àûa ra caác yïëu töë quan troång aãnh hûúãng àïën haânh vi. Yïëu töë àêìu tiïn laâ sûå tûå nhêån thûác hiïåu quaã (perceived self-efficacy), tñnh hiïåu quaã liïn quan àïën niïìm tin cuãa con ngûúâi trong nhûäng khaã nùng thûåc * NCS., ngaânh Quaãn lyá cöng nghiïåp, Trûúâng Àaåi hoåc Baách khoa - ÀHQG TP.HCM. CAÁC LYÁ THUYÏËT HAÂNH VI TÊM LYÁ TRONG LÔNH VÛÅC SÛÁC KHOÃE: TIÏËP CÊÅN NÏÌN TAÃNG CHO NGHIÏN CÛÁU THÛÅC NGHIÏåM. Nguyïîn Àònh Troång* TOÁM TÙÆT Baâi viïët nhùçm töíng kïët, so saánh, àaánh giaá, bònh luêån caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe, àïí àûa ra nhûäng gúåi yá tiïëp cêån húåp lyá khi nghiïn cûáu bùçng caách tiïëp cêån baãy lyá thuyïët lúán vïì haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe. Nhûäng phaát hiïån sau nghiïn cûáu cuãa baâi viïët laâ: lyá thuyïët TPB vaâ HBM laâ hai lyá thuyïët maånh nhêët trong haânh vi têm lyá úã lônh vûåc sûác khoãe vaâ haânh vi aáp duång lyá thuyïët thñch húåp. Tûâ àoá, cho thêëy yá nghôa cuãa nghiïn cûáu: Kïët quaã nghiïn cûáu seä cung cêëp möåt caái nhòn töíng quan vïì caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe, caác nghiïn cûáu àiïín hònh trïn thïë giúái, caác àùåc àiïím cuãa möîi lyá thuyïët, tûâ àoá giuáp cho caác nhaâ nghiïn cûáu choån lyá thuyïët, tiïëp cêån húåp lyá cho nghiïn cûáu liïn quan àïën haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦61 hiïån haânh àöång cuå thïí àïí àaåt àûúåc möåt kïët quaã mong àúåi. Kïët quaã mong àúåi trong lyá thuyïët SCT liïn quan àïën niïìm tin con ngûúâi vïì nhûäng hêåu quaã coá thïí coá tûâ haânh àöång cuãa hoå. Ngoaâi ra, mö hònh cuäng àïì cêåp àïën muåc tiïu, nhêån thûác nhûäng cú höåi vaâ raâo caãn cuãa xaä höåi aãnh hûúãng lïn haânh vi. 2.2. Lyá thuyïët mö hònh chuyïín àöíi TTM: Lyá thuyïët naây àûúåc Procchaska vaâ Diclemente àûa ra àêìu tiïn nùm 1992, sau àoá àûúåc xem xeát laåi vaâo nùm 1997, vaâ àûúåc Procchaska vaâ Velicer hoaân têët vaâo nùm 2002. Lyá thuyïët TTM (The Transtheoretical Model) àïì cêåp àïën nùm giai àoaån trong hònh thaânh haânh vi cuãa con ngûúâi. Mö hònh lyá thuyïët thïí hiïån qua Hònh 2. Lyá thuyïët TTM àûúåc xêy dûång dûåa trïn sûå phên tñch hïå thöëng liïåu phaáp têm lyá trong nghiïn cûáu thûåc nghiïåm úã nhûäng ngûúâi huát thuöëc laá. Lyá thuyïët naây mö taã caác giai àoaån haânh vi têm lyá liïn quan àïën sûác khoãe con ngûúâi. 2.3. Lyá thuyïët mö hònh quaá trònh chêëp nhêån ruãi ro PAPM: Lyá thuyïët PAPM (Precaution Adoption Process Model) àûúåc Weinstein àûa ra nùm 1988, sau àoá àûúåc Sandman chónh sûãa laåi vaâo nùm 1992. Mö hònh lyá thuyïët PAPM àûúåc mö taã qua Hònh 3. Lyá thuyïët PAPM mö taã baãy giai àoaån trong haânh vi con ngûúâi. Coá thïí noái àêy laâ möåt mö hònh phaát triïín tûâ lyá thuyïët nùm bûúác TTM. Lyá thuyïët PAPM khaác TTM úã chöî khi con ngûúâi muöën haânh àöång seä xaãy ra hai khaã nùng quyïët àõnh haânh àöång hay khöng haânh àöång. Sau khi quyïët àõnh haânh àöång thò con ngûúâi seä haânh àöång vaâ sau àoá laâ haânh vi duy trò haânh àöång. Do vêåy, trong lyá thuyïët PAPM mö taã àïën 7 bûúác trong haânh vi con ngûúâi, coân trong lyá thuyïët TTM chó Hònh 1: Mö hònh lyá thuyïët nhêån thûác xaä höåi (SCT) Tûå laâm chuã (self-efficacy) Nhûäng muåc tiïu (goals) Haânh vi (behavior) Caác yïëu töë cêëu truác xaä höåi (sociastructural factors) Caác höî trúå (facilitations) Caác raâo caãn (impediments) (Nguöìn: Bandura, 1997) Mong àúåi kïët quaã: Thïí chêët (physical) Xaä höåi (social) Tûå àaánh giaá (self-evaluative)






Giai àoaån yá àõnh (contemplation) Giai àoaån chuêín bõ (preparation) Haânh àöång (action) Giai àoaån duy trò (maintenance) Giai àoaån tiïìn yá àõnh (precontemplation) Hònh 2: Mö hònh caác giai àoaån TTM (Nguöìn: Procchaska vaâ Diclemente, 1992)



62♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N coá nùm bûúác trong haânh vi. 2.4. Lyá thuyïët mö hònh tiïëp cêån quaá trònh haânh àöång sûác khoãe HAPA Lyá thuyïët HAPA (The Health Action Process Approach) àûúåc Schwarzer vaâ Fruchs hoaân têët nùm 1995. Lyá thuyïët HAPA àûúåc mö taã qua Hònh 4. Mö hònh lyá thuyïët HAPA àûúåc mö taã qua hai giai àoaån chñnh trong quaá trònh haânh thaânh nïn Khöng biïët vêën àïì (unaware of issue) Chûa raâng buöåc búãi vêën àïì (unengaged by issue) Muöën haânh àöång (deciding about acting) Quyïët àõnh haânh àöång (decided to act) Haânh àöång (acting) Duy trò (maintenance) (Nguöìn: Weinstein vaâ Sandman, 1988, 1992) Hònh 3: Mö hònh caác giai àoaån PAPM Quyïët àõnh khöng haânh àöång (decided not to act)





(Nguöìn: Schwarzer, 2004) Hònh 4: Mö hònh HAPA Caác muåc tiïu (goals)






Tûå chuã (self-efficacy) Nhûäng mong àúåi kïët quaã Àoán nhêån ruãi ro (risk perception) Kïë hoaåch (planning) Ban àêìu (initiation) Duy trò (maintenance) Boã luön (diseng- agement) Phuåc höìi laåi (recovery) Haânh àöång Nhûäng raâo caãn vaâ caác nguöìn lûåc
K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦63 haânh vi con ngûúâi, àoá laâ giai àoaån tiïìn yá àõnh vaâ giai àoaån haânh àöång. Trong giai àoaån thûá nhêët göìm ba biïën quan troång laâ tñnh tûå chuã, mong àúåi kïët quaã vaâ àoán nhêån ruãi ro. Trong giai àoaån thûá hai noái vïì sûå mong muöën têåp trung trïn nhêån thûác ban àêìu vaâ kiïím soaát haânh àöång. HAPA cuäng àûúåc xem nhû laâ möåt lyá thuyïët cuâng nhoám vúái TTM vaâ PAPM, nhûng lyá thuyïët HAPA àaä àûa yïëu töë tñnh tûå chuã (self-efficacy) vaâo nöåi dung maâ hai lyá thuyïët TTM vaâ PAPM khöng laâm àûúåc. 2.5. Lyá thuyïët TPB: Lyá thuyïët TPB (The Theory of Planned Behaviour) àûúåc Ajzen àûa ra nùm 1988 vaâ hoaân chónh vaâo nùm 1991. Lyá thuyïët TPB àûúåc mö taã qua Hònh 5. Mö hònh TRA vaâ TPB àaä àûúåc aáp duång röång raäi trong caác haânh vi liïn quan àïën sûác khoãe, thöng qua caác baâi àaánh giaá cuãa Liska (1984), Jonas and Doll (1996), Ajzen vaâ Fishbein (2005). Thöng qua lyá thuyïët TPB thò thêëy ba yïëu töë chñnh aãnh hûúãng lïn haânh vi cuãa möåt con ngûúâi àoá laâ: thaái àöå (attitude), caác chuêín mûåc (norms) vaâ nhêån thûác cuãa con ngûúâi (perception) seä aãnh hûúãng lïn yá àõnh vaâ yá àõnh seä aãnh hûúãng lïn haânh vi con ngûúâi. 2.6. Lyá thuyïët àöång cú baão vïå (PMT): Lyá thuyïët PMT (Protection Motivation Theory) àûúåc phaát triïín búãi taác giaã Rogers (1975). Nùm 1983 taác giaã Rogers àaä múã röång lyá thuyïët naây ra lônh vûåc truyïìn thöng aãnh hûúãng lïn haânh vi. Hònh 5: Mö hònh lyá thuyïët haânh vi dûå àõnh TPB Niïìm tin haânh vi Caác biïën bïn ngoaâi: Biïën nhên khêíu hoåc (tuöíi, giúái tñnh, nghïì nghiïåp, tònh traång kinh tïë vaâ xaä höåi, tön giaáo, giaáo duåc). Àùåc àiïím nhên caách (ngûúâi dïî tñnh, cúãi múã, lûúng têm, cùng thùèng, v.v...) AÃnh hûúãng cuãa möi trûúâng (Nguöìn: Ajzen, 1988) Chuêín mûåc chuã quan Thaái àöå Niïìm tin chuêín mûåc Niïìm tin kiïím soaát Kiïím soaát haânh vi nhêån thûác YÁ àõnh Haânh vi Lyá thuyïët TPB laâ möåt sûå phaát triïín cuãa lyá thuyïët TRA, do Ajzen vaâ Fishbein àûa ra nùm 1975, vúái sûå phaát triïín vïì yá àõnh haânh vi têm lyá. Lyá thuyïët PMT àûúåc sûã duång trong hai daång sau: Thûá nhêët, lyá thuyïët PMT àûúåc duâng nhû möåt khung lyá thuyïët àïí àaánh giaá vaâ phaát triïín









Hònh 6: Mö hònh lyá thuyïët PMT Àöëi phoá vúái caác àaánh giaá (coping appraisal) Àaánh giaá caác möëi àe doåa (threat appraisal) Àöång cú baão vïå (protection motivation) Haânh vi (behaviour)


(Nguöìn: Rogers, 1983) 64♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N thöng tin liïn laåc. Thûá hai, lyá thuyïët PMT duâng àïí tiïn àoaán haânh vi sûác khoãe. Lyá thuyïët PMT àûúåc mö taã qua Hònh 6. 2.7. Lyá thuyïët mö hònh niïìm tin sûác khoãe (HBM): Vaâo nùm 1950 caác nhaâ nghiïn cûáu sûác khoãe cöång àöìng taåi Myä bùæt àêìu phaát triïín lyá thuyïët mö hònh têm lyá hoåc (Hochbaum, 1958 vaâ Rosenstock, 1966, 1974). Taác giaã Lewin’s (1951) àaä àïì cêåp àïën möëi quan hïå giûäa niïìm tin sûác khoãe vaâ haânh vi. Nùm 1974, Rosenstock àûúåc cho laâ ngûúâi àêìu tiïn àûa ra mö hònh lyá thuyïët HBM (Health Belief Model). Becker vaâ caác cöång sûå (1977) àaä húåp nhêët caác lyá thuyïët vïì lônh vûåc naây vaâ xuêët baãn taâi liïåu vúái tïn haânh vi bïånh nhên vúái phuåc höìi sûác khoãe vaâ kiïím soaát bïånh. Lyá thuyïët HBM àûúåc mö taã qua Hònh 7. Lyá thuyïët HBM laâ möåt lyá thuyïët maånh trong lônh vûåc haânh vi têm lyá sûác khoãe. Àiïìu àoá thïí hiïån qua söë lûúång caác nghiïn cûáu thûåc nghiïåm àaä aáp duång lyá thuyïët HBM. Lyá thuyïët HBM maånh trïn yïëu töë nhêån thûác aãnh hûúãng lïn haânh vi vúái niïìm tin àïí aãnh hûúãng lïn haânh vi con ngûúâi trong lônh vûåc sûác khoãe. 3. So saánh vaâ àaánh giaá caác lyá thuyïët Thöng qua baãy lyá thuyïët lúán vïì haânh vi têm lyá úã lônh vûåc sûác khoãe trònh baây trïn, àïí coá möåt caái nhòn töíng quan hïët caác lyá thuyïët coá thïí xem úã Baãng 1. Baãng töíng kïët toám tùæt caác lyá thuyïët vaâ nhûäng aáp duång cuãa möåt söë taác giaã àiïín hònh trïn thïë giúái trong viïåc aáp duång caác lyá thuyïët trïn. Nhûäng tranh luêån vïì mùåt lyá thuyïët cho rùçng caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe gêy chöìng cheáo lêîn nhau (Kirscht 1982; Armitage vaâ Conner 2000; Gebhardt vaâ Maes 2001). Tuy nhiïn, yá kiïën cuãa Cumming vaâ cöång sûå (1980) àaä phaãn àöëi yá kiïën trïn maâ taác giaã vaâ cöång sûå cho rùçng möîi lyá thuyïët coá möåt neát riïng vaâ àiïím maånh riïng. Caác lyá thuyïët HBM, PMT Hònh 7: Mö hònh HBM














Caác biïën nhên khêíu hoåc: Têìng lúáp, giúái tñnh, tuöíi, v.v... Nhûäng àùåc àiïím têm lyá: Àùåc àiïím caá nhên, aáp lûåc cuâng trang lûáa, v.v... Nhêån thûác nhaåy caãm (perceived susceptibility) (Nguöìn: Conner vaâ Sparks, 2005) Nhêån thûác mûác àöå nghiïm troång (perceived severity) Àöång cú sûác khoãe (health motivation) Nhêån thûác vïì nhûäng lúåi ñch (perceived benefits) Nhêån thûác vïì nhûäng raâo caãn (perceived barriers) Tñn hiïåu haânh àöång (cues to action) Haânh àöång (action) K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦65 têåp trung trïn ào lûúâng nguy cú, nhêån thûác sûå nhaåy caãm, nhêån thûác mûác àöå nghiïm troång. Mö hònh SCT têåp trung trïn nhûäng mong àúåi (Rosenstock vaâ cöång sûå, 1988). Caác taác giaã Rosenstock vaâ cöång sûå (1988), Weinstein (1993), Conner vaâ cöång sûå (1994), Van der Pligt (1994) àïìu cho rùçng hêìu hïët caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe têåp trung trïn nhêån thûác hêåu quaã cuãa viïåc thûåc hiïån haânh vi sûác khoãe. Lyá thuyïët TPB têåp trung trïn niïìm tin haânh vi, HBM têåp trung trïn nhûäng lúåi ñch vaâ chi phñ thûåc hiïån haânh vi sûác khoãe, SCT têåp trung trïn sûå mong àúåi kïët quaã, PMT têåp trung trïn nhûäng hiïåu quaã mang laåi. Nhòn nhêån vïì mùåt thûåc nghiïåm cuäng mang laåi nhiïìu kïët quaã nhêån àõnh khaác nhau vïì caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe. Coá nhiïìu nghiïn cûáu aáp duång caác lyá thuyïët naây nhûng coá quaá ñt caác nghiïn cûáu so saánh caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe vúái nhau (Weinstein, 1993). Möåt nghiïn cûáu thûåc nghiïåm trong haânh vi sûã duång bao cao su cuãa taác giaã Conner vaâ cöång sûå (1994) thûåc hiïån trïn hai lyá thuyïët HBM vaâ TPB thò kïët quaã chó ra lyá thuyïët TPB dûå baáo töët hún lyá thuyïët HBM. Nghiïn cûáu so saánh cuãa taác giaã Seydel vaâ cöång sûå (1990) so saánh hai mö hònh PTM (sûå nhaåy caãm, mûác àöå nghiïm troång, mong àúåi kïët quaã, tûå chuã) vaâ HBM (sûå nhaåy caãm, mûác àöå nghiïm troång, mong àúåi kïët quaã). Kïët quaã nghiïn cûáu naây chó ra hai yïëu töë mong àúåi kïët quaã vaâ tûå chuã laâ hai dûå baáo quan troång nhêët cho nghiïn cûáu vïì haânh vi vaâ yá àõnh trong dûå phoâng bïånh ung thû. Theo Hill vaâ caác cöång sûå (1985) àaä so saánh mö hònh HBM vúái mö hònh TRA (Theory of Reasoned Action), nghiïn cûáu naây thûåc hiïån trïn viïåc nghiïn cûáu yá àõnh Pap test àïí thûåc hiïån tûå kiïím tra vuá. Kïët quaã chó ra rùçng mö hònh HBM dûå àoaán húi yïëu hún, nhûng Hill vaâ cöång sûå (1985) cuäng noái rùçng coá thïí do söë lûúång biïën trong mö hònh HBM gêy ra àiïìu àoá. Thöng qua Baãng 2, àaä chó ra caác loaåi haânh vi Baãng 1: Toám tùæt caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe STT Taác giaã/Nùm Mûác àöå Àiïím chñnh Caác khaái niïåm Lônh vûåc Möåt vaâi taác giaã àaä aáp duång àiïín hònh àaä aáp duång trong nghiïn cûáu 1. Bandura (1977), SCT Tûúng taác giûäa caác caá nhên Àûa caác yïëu töë caá nhên, möi trûúâng, vaâ haânh vi con ngûúâi vaâo nghiïn cûáu aãnh hûúãng lïn ngûúâi khaác Àöëi ûáng nhûäng caái coá trûúác. Nùng lûåc haânh vi. Sûå mong àúåi. Tñnh tûå chuã. Hoåc hoãi quan saát. Cuãng cöë thïm. Tuên thuã àiïìu trõ vaâ phuåc höìi chûác nùng; Haânh vi nguy cú lêy bïånh trong tònh duåc; Luyïån têåp thïí chêët; Caác haânh vi khaám phaá; Dinh dûúäng vaâ kiïím soaát cên nùång; Nghiïån ngêåp. Taylor (1985), William vaâ Bond (2002), Trobst vaâ cöång sûå (2002), Ewart (1992), Rodgers vaâ cöång sûå (2002). Alagna vaâ Reddy (1987), Seydel vaâ cöång sûå (1990), Senecal vaâ cöång sûå (2000), Pinto vaâ cöång sûå (2002). Shiffman vaâ cöång sûå (2000), Cohen vaâ Fromme (2002). 2. Procchaska (1992): TTMWeinstein (1988): PAPM Caá Àöång cú caá nhên vaâ sûå sùén saâng àïí thay àöíi haânh vi coá vêën àïì Tiïìn chiïm nghiïåm Chiïm nghiïåm Quyïët àõnh Haânh àöång Duy trò haânh àöång TTM Huát thuöëc laá; Uöëng rûúåu; Sûã duång thuöëc; Luyïån têåp thïí chêët; ÊÍm thûåc dinh dûúäng; Sûã duång bao cao su; Soi chuåp Aveyard vaâ cöång sûå (2003), Budd vaâ Rollnick (1996), Belding vaâ cöång sûå (1996), Blissmer vaâ cöång sûå (2002), Domel vaâ cöång sûå (1996), Brown-Peterside 66♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N nhuä aãnh; Baão vïå tùæm nùæng. PAPM Phoâng ngûâa loaäng xûúng; Chuåp nhuä aãnh HAPA Uöëng rûúåu bia; Têåp thïí duåc; ÊÍm thûåc dinh dûúäng; Chöëng ùn kiïng; Sûã duång bao cao su; Chuåp chiïëu ung thû; Tûå kiïím tra sûác khoãe. Schwarzer vaâ Fruchs (1995): HAPA. (2000), Clark vaâ cöång sûå (2002), Rossi vaâ cöång sûå (1994)Blalock vaâ cöång sûå (2002)Clemow vaâ cöång sûå (2000) Murgraff vaâ cöång sûå (2003), Lippke vaâ cöång sûå (2004), Schwarzer vaâ Renner (2000), Garcia vaâ Mann (2003), Schwarzer vaâ Fruchs (1995), Schwarzer vaâ Fruchs (1995), Barling vaâ cöång sûå (1999). 3. Ajzen (1988), TPB Caá nhên Thaái àöå cuãa möîi caá nhên vúái möåt haânh vi. Caãm nhêån vïì caác chuêín mûåc. Niïìm tin vïì sûå thoaãi maái vaâ khoá khùn cuãa sûå thay àöíi YÁ àõnh haânh vi Thaái àöå Chuêín mûåc chuã quan Kiïím soaát caãm nhêån haânh vi Huát thuöëc laá. Uöëng rûúåu; Sûã duång ma tuáy; Sûã duång bao cao su; Thïí thao; Ùn kiïng; Giao thöng; Duâng kem chöëng nùæng; Tûå kiïím tra sûác khoãe; Tuên thuã àiïìu trõ; Haânh vi lûåa choån thûác ùn; Choån nûúác giaãi khaát Godin vaâ cöång sûå (1992), Johnston vaâ White (2003), McMillan vaâ Conner (2003), Agnew (1998), Sparks vaâ cöång sûå (2004), Armitage vaâ cöång sûå (1999), Ellott vaâ cöång sûå (2003), Terry vaâ Hogg (1996), Norman vaâ Conner (1993), Abraham vaâ cöång sûå (1999), Conner vaâ cöång sûå (2002). 4. Rogers (1975), PMT Caá nhên Àaánh giaá caác möëi àe doåa àïí àöëi phoá vúái nhûäng àe doåa laâ àöång cú baão vïå Mûác àöå nghiïm troång, töín thûúng. Sûå súå sïåt. Hiïåu quaã àaáp ûáng. Tûå chuã. Chi phñ àaáp ûáng Luyïån têåp vaâ ùn kiïng; Huát thuöëc; Uöëng say; Haânh vi tònh duåc; Haânh vi kiïím tra; Tuên thuã àiïìu trõ. Higginbottom (2002), Greening (1997), Murgraff vaâ cöång sûå (1999), Greening vaâ cöång sûå (2001), Seydel vaâ cöång sûå (1990), Norman vaâ cöång sûå (2003), Rudman vaâ cöång sûå (1999). 5. Hochbaum vaâ Rosenstock (1966), HBM Caá nhên Caãm nhêån cuãa caá nhên vïì nhûäng nguy cú cuãa bïånh têåt gêy ra, Nhêån thûác sûå nhaåy caãm Nhêån thûác àöå nghiïm troång Nhêån thûác vïì lúåi ñch Nhêån thûác vïì nhûäng raâo caãn Tñn hiïåu Haânh vi dûå phoâng: Thùm khaám gene; Thùm khaám sûác khoãe; Huát thuöëc laá. Uöëng rûúåu; Ùn thõt; Hoogwerf vaâ cöång sûå(1990), Rawl vaâ cöång sûå (2001), Stacy vaâ Lloyd (1990), Beck (1981), Weitkunat vaâ cöång sûå (2003), Larson vaâ cöång sûå (1982), K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦67 têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe vaâ ûáng duång cuãa möîi lyá thuyïët àaä àûúåc aáp duång cho nghiïn cûáu thûåc nghiïåm, thïí hiïån möåt sûå chöìng cheáo, coá thïí möåt haânh vi nhûng aáp duång hai hay ba lyá thuyïët àïìu àûúåc, chñnh àiïìu naây àaä gêy nïn tranh caäi rêët nhiïìu trong hoåc thuêåt. Cho nïn, möåt söë taác giaã: Armitage, Conner, Norman, Fisbein àaä thöëng nhêët laåi thaânh möåt mö hònh lyá thuyïët lúán. Mö hònh lyá thuyïët lúán naây thïí hiïån roä sûå aãnh hûúãng cuãa möi trûúâng vùn hoáa, xaä höåi, nhûäng kyä nùng, kiïën thûác aãnh hûúãng lïn haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe, lyá thuyïët thïí hiïån qua Hònh 8. Mö hònh lyá thuyïët lúán phaát triïín tûâ caác lyá nhûäng lúåi ñch cuãa viïåc neá traánh nhûäng nguy cú, vaâ nhûäng yïëu töë aãnh hûúãng àïën sûå quyïët àõnh haânh àöång. haânh àöång Tñnh tûå chuã Tiïm chuãng cuám; Tûå kiïím tra vuá. Haânh vi ngûâa thai; Ùn kiïng vaâ luyïån têåp; Haânh vi trong nha khoa.Tuên thuã àiïìu trõ:Phaác àöì cao huyïët aáp; Phaác àöì tiïíu àûúâng; Phaác àöì thêån. Phaác àöì têm lyá nhi khoa; Tuên thuã àiïìu trõ cuãa Cha/Meå vúái phaác àöì treã em.Sûã duång phoâng khaám:Dûå phoângCha/ Meå vaâ treã conTêm lyá nhi khoa Ronis vaâ Harrel (1989), Eisen vaâ cöång sûå (1985), Chen vaâ Land (1986), Chen vaâ Tatsuoka (1984)Nelson (1978) Harris vaâ Lynn (1985) Hartman vaâ Becker (1978) Smith vaâ cöång sûå (1999) Becker vaâ cöång sûå (1977) Berkanovich vaâ cöång sûå (1981)Berker vaâ cöång sûå (1982)Pan vaâ Tantam (1989) (Nguöìn: Phaát triïín tûâ nguöìn cuãa Corner vaâ Norman, 2005) Hònh 8: Mö hònh lyá thuyïët lúán Haânh vi (behaviour) (Nguöìn: Conner vaâ Norman, 2005) Sûå khaác nhau cuãa möîi ngûúâi (self-discrepancy) Nhûäng thuêån lúåi/ khöng thuêån lúåi Nhûäng haån chïë möi trûúâng (enviromental constrains) Nhûäng kyä nùng (skills) YÁ àõnh (intention)AÁp lûåc xaä höåi Tûå chuã (self-efficacy) Phaãn ûáng xuác caãm (emotion reaction)







68♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N thuyïët nhoã vïì haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe. Mö hònh cuäng duâng àïí giaãi thñch caác haânh vi têm lyá cho caác lônh vûåc khaác chûá khöng àún thuêìn aáp duång trong lônh vûåc haânh vi têm lyá sûác khoãe. Theo mö hònh lyá thuyïët lúán vïì haânh vi sûác khoãe thò yá àõnh cuãa con ngûúâi bõ aãnh hûúãng búãi: phaãn ûáng xuác caãm, tñnh tûå chuã, caác aáp lûåc xaä höåi, sûå thuêån lúåi, sûå khaác nhau cuãa möîi ngûúâi. Haânh vi con ngûúâi coân bõ aãnh hûúãng búãi möi trûúâng: vùn hoáa, chñnh trõ, xaä höåi, nhûäng kyä nùng, kiïën thûác cuãa caá nhên trong möåt xaä höåi vaâ yá àõnh haânh vi cuãa caá nhên àoá. Nhû vêåy, mö hònh lyá thuyïët lúán vïì haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe àaä àûúåc laâm saáng toã sûå aãnh hûúãng cuãa vùn hoáa, xaä höåi aãnh hûúãng lïn haânh vi maâ caác lyá thuyïët nhoã khöng giaãi thñch àûúåc. Nhûng cuäng khöng thïí phuã nhêån sûå àoáng goáp cuãa baãy lyá thuyïët nhoã goáp phêìn hònh thaânh nïn lyá thuyïët lúán vïì haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe, möîi lyá thuyïët nhoã coá nhûäng àiïím maånh riïng khi aáp duång nghiïn cûáu thûåc nghiïåm. 4. Kïët quaã nghiïn cûáu Thöng qua caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe, töíng kïët, so saánh, nhêån àõnh vïì mùåt lyá thuyïët cuäng nhû thûåc haânh àaä àûa ra möåt söë nhêån xeát àaánh giaá chung cho caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe: Vêîn coân nhiïìu tranh luêån vïì caác lyá thuyïët vïì haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe; Thiïëu huåt caác nghiïn cûáu thûåc nghiïåm so saánh caác lyá thuyïët àïí laâm saáng toã cho caác lyá thuyïët; Möîi lyá thuyïët coá möåt àiïím maånh àïí tiïëp cêån húåp lyá cho möîi hûúáng nghiïn cûáu thûåc nghiïåm; Caác nghiïn cûáu thûåc nghiïåm khi aáp duång lyá thuyïët thò chöìng cheáo lêîn nhau. Thöng qua nhêån àõnh, àaánh giaá caác lyá thuyïët cuäng nhû toám tùæt caác nghiïn cûáu àaä aáp duång lyá thuyïët naây, viïåc àûa ra möåt baãng gúåi yá cho caác nghiïn cûáu thûåc nghiïåm coá thïí aáp duång theo àõnh hûúáng naây, thöng qua Baãng 2. Hai lyá thuyïët TPB vaâ HBM laâ hai lyá thuyïët àûúåc nghiïn cûáu nhiïìu nhêët trong caác nghiïn cûáu thûåc nghiïåm vaâ àûúåc àaánh giaá cao. Hai lyá thuyïët TPB vaâ HBM STT Haânh vi nghiïn cûáu Lyá thuyïët aáp duång 1 Tuên thuã àiïìu trõ SCT, PMT, HBM 2 Phuåc höìi chûác nùng SCT 3 Haânh vi nguy cú lêy bïånh tònh duåc SCT, HAPA, TPB 4 Luyïån têåp thïí chêët SCT, TTM, HAPA, TPB, PMT, 5 Haânh vi dinh dûúäng SCT, TTM, HAPA, TPB, PMT, HBM 6 Nghiïån ngêåp vaâ duâng ma tuáy SCT, TPB 7 Huát thuöëc laá TTM, TPB, PMT, HBM 8 Uöëng ruúåu TTM, HAPA, TPB, PMT, HBM 9 Sûã duång bao cao su TTM, HAPA, TPB, PMT, 10 Soi chuåp nhuä aãnh HAPA,TTM, PAPM 11 Baão vïå tùæm nùæng TTM, TPB, 12 Phoâng ngûâa loaäng xûúng PAPM 13 Tûå kiïím tra sûác khoãe HAPA, TPB, HBM, PMT 14 Khaám sûác khoãe HBM, TPB 15 Lûåa choån àöì ùn vaâ thûác uöëng TPB 16 Haânh vi trong giao thöng TPB 17 Têm lyá nhi khoa HBM (Nguöìn: Phaát triïín cho nghiïn cûáu) Baãng 2: Baãng gúåi yá cho lûåa choån lyá thuyïët thñch húåp K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦69 coá nhiïìu aáp duång úã nhiïìu loaåi haânh vi khaác nhau: haânh vi dûå phoâng, tuên thuã àiïìu trõ, haânh vi sûã duång vaâ choån lûåa trong lônh vûåc sûác khoãe. Lyá thuyïët lúán vïì haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe laâ möåt lyá thuyïët töíng húåp tûâ caác lyá thuyïët nhoã vaâ coá sûå thöëng nhêët cuãa caác taác giaã hoåc thuêåt lúán trïn thïë giúái, àöìng thúâi thïí hiïån sûå aãnh hûúãng cuãa nhêån thûác, vùn hoáa, xaä höåi aãnh lïn haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe. Àêy cuäng laâ möåt lyá thuyïët töët coá thïí laâm nïìn taãng cho mö hònh nghiïn cûáu thûåc nghiïåm caác haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe. Taåi Viïåt Nam haânh vi mua thuöëc khaác biïåt so vúái caác nûúác tiïn tiïën. Caác quöëc gia tiïn tiïën khi bõ bïånh ngûúâi bïånh àïën bïånh viïån khaám bïånh trûúác khi mua thuöëc. Coân úã Viïåt Nam thò ngûúâi bïånh seä àïën nhaâ thuöëc mua thuöëc laâ àêìu tiïn, chó bïånh nùång thò hoå múái àïën bïånh viïån trûúác. Coá ba yïëu töë chñnh aãnh hûúãng lïn haânh vi mua thuöëc taåi Viïåt Nam: Nhêån thûác, thaái àöå vaâ caác chuêín mûåc cuãa ngûúâi Viïåt Nam aãnh hûúãng lïn haânh vi mua thuöëc. Chñnh vò vêåy, nghiïn cûáu haânh vi mua thuöëc taåi Viïåt Nam aáp duång lyá thuyïët TPB laâ möåt lûåa choån húåp lyá cho haânh vi mua thuöëc taåi Viïåt Nam. Kïët luêån Baâi baáo naây laâ möåt toám tùæt, töíng húåp, phên tñch, so saánh vaâ bònh luêån caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe. Kïët quaã mang laåi möåt bûác tranh töíng quan vïì caác lyá thuyïët vaâ nhûäng hûúáng nghiïn cûáu thûåc nghiïåm coá thïí aáp duång caác lyá thuyïët naây trong viïåc biïån luêån, xêy dûång mö hònh nghiïn cûáu têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe. Riïng haânh vi mua thuöëc cuãa ngûúâi Viïåt Nam coá thïí tiïëp cêån lyá thuyïët TPB àïí laâm lyá thuyïët nïìn cho nghiïn cûáu laâ möåt lûåa choån húåp lyá. TAÂI LIÏåU THAM KHAÃO 1. Ajzen, I. (1988), Attitudes, Personality and Behavior, Milton Keynes: Open University Press. 2. Ajzen, I. (1991), The Theory of Planned Behavior, Organizational Behavior and Human Decision Process, 50, 179-211. 3. Ajzen, I., Fisbein, M. (1977), Attitude-Behavior Relations: A Theoretical Analysis and Review of Emperical Research, Psychological Bulletin, 84 (5), p. 888-918. 4. Ajzen, I. (2005), Attitudes, Personality, and Behavior on behavior, Milton Keynes, England: Open University Press. 5. Armitage, C. J., Conner, M. (2000), Social Cognition Models and Health behaviour: A Structured Review, Psychology and Health, 15(2), p. 172-189. 6. Bandura, A. (1977), Self-Efficacy: Toward a Unifying Theory of Behavioral Change, Psychological Review, 84(2), p. 191-215. 7. Clenow, L., Costanza, M. E., Haddad, W. P., Lukmann, R., White, M. J., & Klaus, D. (2000), Underrutilizers of Mammography Screening Today: Characteristics of Women Planning, Undecided about, and not Planning a Mammogram, Annals of Behavioral Medicine, 22, p. 80-88. 8. Conner, M., Norman, P. (2005), Predicting Health Behaviour, New York: Open University Press. 9. Conner, M., Norman, P. (1994), Predicting Health Behaviour: Research and Practice with Social Cognition Models, Buckingham: Open University Press. 10. Cummings, M. K., Becker, M. H., & Maile, M. C. (1980), Bringing Models together: An Empirical Approach to Combining Variables to Explain Health Action, Journal of Behavioral Medicine, 3(2), p. 123-145. 11. Gebhardt, W. A., Maes, S. (2001), Intergrating Social-Psychological Frameworks for Health Behaviour Research, American Journal of Health Behaviour, 25(6), p. 528-536. 12. Hill, D., Gardner, G., & Rassaby, J. (1985), Factors Predisposing Women to Take Precaution Against Breast and Cervix Cancer, Journal of Applied Social Psychology, 15(1), p. 59-79. 13. Hochbaum, G. M. (1958), Public Participation in Medical Screening Programs: A Social-Psycological Study, Public Health Service Publication. Washington, DC: United State Government Printing Office. 14. Jonas, K., Doll, J. (1996), A critical Evaluation of the Theory of Reasoned Action and the Theory of Planned Behavior, Zeischrift Fur SozialPsychologies, p. 18-31. 15. Kirscht, J. P. (1982), Preventive Health Behaviour: A Review of Research and Issues, Health Psychology, 2(3), p. 277-301. 16. Lewin, R. W. (1951), Field Theory in Social Science, New York: Harper. 17. Liska, A.E. (1984), A Critical Examination of Causal Structure of the Fishbein, Ajzen Attitude-Behavior Model, Social Psychology Quartely, 47 (1), p. 61-74. 70♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N 18. Murgraff, V., White, D., & Phillips, K. (1999), An Application of Protection Motivation Theory to Riskier Single- Occasion Drinking, Psychology and Health, 14 (2), p. 339-350. 19. Prochaska, J. O., DiClemente, C. C., & Norcross, J. C. (1992), In Search of How People Change : Applications to Addictive Status for Self-Changers, Addictive Behaviors, 10, p. 395-406. 20. Prochaska, J. O., Redding, C. A., & Evers, K. E. (2002), The Transtheoretical Model of Health Behavior Change, Health Behavior and Health Education, 3, p. 99-120. 21. Rodgers, R. W. (1975), A Protection Motivation Theory of Fear Appeals and Attitude Change, Journal of Psychology, 91 (1), p. 93-114. 22. Rogers, R. W. (1983), A Protection Motivation Theory of Fear Appeals and Attitude Change, Journal of Psychology, 52, p. 596-604. 23. Rogers, R. W. (1983), Congnitive and Social Psychological Processes in Fear Appeals and Attitude Change: A Revised Theory of Protection Motivation, New York: Guilford Press. 24. Rosenstock, I. M. (2005), Why People Use Health Services, Milbank Quartly, 83 (4). 25. Rosenstock, I. M., Strecher, V. J., & Becker, M. H. (1988), Social Learning Theory and the Health Belief Model, Health Education Quarterly, 15(2), p. 175-183. 26. Schwarzer, R. (2004), Modeling Health Behavior Change: The Health Action Process Approach (HAPA), From htpp://userpage.fuberlin.de/hapa.htm. 27. Van Der Pligt, J. (1994), Risk Appraisal and Health Behaviour, Social Psychology and Health: European Perspectives, p. 131-152. 28. Weinstein, W. D. (1993), Testing Four Competing Theories of Health-Protective Behavior, Health psychology, 12 (), p. 324-333. 29. Weinstein, N.D., Sandman, P. M. (1992), A Model of the Precaution Adoption Process: Evidence from Home Radon Testing, Health Psychology, 11, p. 170-180. SUMMARY Theories of Psychological Behavior in Health Area: a Basic Approach for Experimental Studies. Nguyen Dinh Trong, M.A. The purpose of the article is to summarize, compare, evaluate and comment on the theories of psychological behavior in health area with an aim to suggest reasonable approaches for research. Seven major theories of psychological behavior in health area are examined. The TPB and HBM are the strongest theories in psychological behavior in health area and the compatibility of theories behavior. The result of the study provides a general view of the theories of psychological behavior in health area, the typical studies in the world and main characteristics of each theory. This will help researchers decide proper approaches in studying psychological behavior in health area.