Các bình diện khám phá con người trong tiểu thuyết Việt Nam sau 1975 - Trần Thị Mai Nhân

K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦87 Trong vùn hoåc Viïåt Nam giai àoaån 1945 - 1975 noái chung vaâ tiïíu thuyïët noái riïng, quan niïåm con ngûúâi gùæn liïìn vúái hoaân caãnh lõch sûã àùåc biïåt cuãa dên töåc. Àoá laâ con ngûúâi sûã thi, con ngûúâi cöång àöìng, con ngûúâi sûá mïånh. Hoå laâ nhûäng anh huâng, gaánh vaác sûá maång lõch sûã thiïng liïng cuãa dên töåc, sùén saâng hy sinh nhûäng gò thuöåc vïì caá nhên àïí hûúáng vïì caái chung. Hoå coân laâ nhûäng ngûúâi lao àöång múái, toaân têm toaân yá vúái sûå nghiïåp chung, khöng gúån chuát riïng tû; tñch cûåc uãng höå àûúâng löëi cuãa àaãng, cuãa caách maång, àêëu tranh chöëng laåi nhûäng gò thuöåc vïì tû hûäu. Ngûúåc laåi, têåp thïí cuäng coá sûác caãm hoáa rêët lúán àöëi vúái caá nhên - möåt sûå caãm hoáa gêìn nhû tuyïåt àöëi. Con ngûúâi coá thïí "löåt xaác", àöíi àúâi, coá thïí höìi sinh nhúâ taác àöång cuãa möi trûúâng têåp thïí Tiïíu thuyïët Viïåt Nam sau 1975 àaä nhòn nhêån con ngûúâi dûúái goác àöå àúâi thûúâng, "phi sûã thi hoáa" (duâng khaái niïåm naây àïí thêëy sûå àöëi lêåp vúái "con ngûúâi sûã thi" hoùåc "sûã thi hoáa" trong vùn hoåc giai àoaån 1945 - 1975). Theo Trêìn Àònh Sûã, "phi sûã thi hoaá coá nghôa laâ caái nhòn àöëi lêåp nhõ phên nhaåt dêìn. Con ngûúâi trong vùn hoåc mêët dêìn tñnh nguyïn phiïën sûã thi maâ hiïån ra nhiïìu mêu thuêîn, nhêët laâ trong tònh caãm, àaåo àûác. Phi sûã thi hoáa coá nghôa laâ nhûäng mùåt traái cuãa àúâi söëng àûúåc phúi baây nhiïìu hún, nhû sûå tha hoáa nhên caách, söë phêån bi kõch, nhûäng têm traång lo êu, khùæc khoaãi"1. Noái àïën quan niïåm con ngûúâi "phi sûã thi hoáa", chuáng töi rêët têm àùæc vúái nhêån xeát cuãa M. Bakhtin: "Con ngûúâi khöng thïí hoáa thên àïën cuâng vaâo caái thên xaác xaä höåi - lõch sûã hiïån hûäu, chùèng coá hònh haâi naâo coá thïí thïí hiïån àûúåc hïët têët caã moåi khaã nùng vaâ yïu cêìu con ngûúâi úã noá, chùèng coá tû caách naâo àïí noá coá thïí thïí hiïån caån kiïåt hïët mònh cho àïën lúâi noái cuöëi cuâng (), chùèng coá khuön hònh naâo àïí coá thïí roát noá vaâo àêìy ùæp maâ laåi khöng chaãy traân ra ngoaâi. Bao giúâ cuäng vêîn coá phêìn nhên tñnh dû thûâa chûa àûúåc thïí hiïån, bao giúâ cuäng vêîn coân nhu cêìu vïì tûúng lai vaâ võ trñ phaãi coá cho tûúng lai êëy"2. Quaã thêåt, caái maâ M. Bakhtin goåi laâ "phêìn nhên tñnh dû thûâa" múái laâ caái quan troång trong möåt con ngûúâi maâ vùn hoåc phaãi khaám phaá vaâ thïí hiïån. 2. Tûâ viïåc àöíi múái quan niïåm nghïå thuêåt, caác nhaâ vùn àaä múã röång caác phûúng diïån khaám phaá con ngûúâi. Trong baâi viïët naây, chó xin khaão saát hai phûúng diïån maâ chuáng töi nhêån thêëy laâ coá sûå àöíi múái so vúái tiïíu thuyïët giai àoaån trûúác. Con ngûúâi "chûa tûâng biïët": CAÁC BÒNH DIÏÅN KHAÁM PHAÁ CON NGÛÚÂI TRONG TIÏÍU THUYÏËT VIÏÅT NAM SAU 1975. Trêìn Thõ Mai Nhên* * TS, Giaãng viïn Khoa Viïåt Nam hoåc. 1. Nhòn laåi vùn hoåc Viïåt Nam thïë kyã XX, Viïån vùn hoåc, Nxb Chñnh trõ Quöëc gia, Haâ Nöåi, 2002, tr. 65. 2. M. Bakhtin, Lyá luêån vaâ thi phaáp tiïíu thuyïët (Phaåm Vônh Cû dõch), Höåi Nhaâ vùn, Haâ Nöåi, 2003, tr.81. 88♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N Chuáng töi mûúån khaái niïåm naây tûâ tûåa àïì möåt cuöën saách nöíi tiïëng cuãa A. Caren - nhaâ phêîu thuêåt vaâ sinh lyá hoåc nöíi tiïëng cuãa Phaáp: "Con ngûúâi, keã chûa tûâng biïët êëy". Noái àïën con ngûúâi "chûa tûâng biïët" laâ noái àïën quan niïåm vïì con ngûúâi nhû möåt thûåc thïí tûå nhiïn. ÚÃ àoá, con ngûúâi vûâa coá àúâi söëng yá thûác vûâa coá àúâi söëng vö thûác, àúâi söëng têm linh. ÚÃ àoá, con ngûúâi vûâa thûåc hiïån traách nhiïåm xaä höåi vûâa thûåc hiïån baãn nùng laâm ngûúâi cuãa mònh. Hoå khöng hoaân toaân töët àeåp (thaánh hay aá thaánh) cuäng khöng hoaân toaân xêëu (quó dûä). Trong hoå coá caã phêìn "Con" lêîn phêìn "Ngûúâi", àûúåc xaác àõnh cuå thïí, raåch roâi vúái ngûúâi khaác (nhû quan niïåm Con - Ngûúâi - naây cuãa Hegel). Hoå töët àoá maâ cuäng xêëu àoá. Ai baão möåt cö con dêu sùæc saão, thaáo vaát, hai vai "gaánh vaác giang sún nhaâ chöìng" nhû Lyá trong Muâa laá ruång trong vûúân cuãa Ma Vùn Khaáng laâ ngûúâi xêëu? Nhûng ai cho con ngûúâi ham vêåt chêët, söëng buöng tuöìng, phoáng tuáng, boã chöìng chaåy theo ngûúâi khaác êëy laâ ngûúâi töët? Coá mêu thuêîn, àêìy phûác taåp, nhûng nhûäng diïîn biïën trong tû tûúãng tònh caãm cuãa nhên vêåt àûúåc miïu taã nhû vêåy laâ àuáng vúái "baãn chêët ngûúâi". Taåo hoáa àaä sinh ra con ngûúâi vaâ àïí hoå phaát triïín tûå nhiïn nhû àaä sinh ra. Vò tûå nhiïn nïn chùæc chùæn seä coá ngoán ngùæn ngoán daâi trong baân tay vuä truå. Nhûng xeát cho cuâng, taåo hoáa khöng cho ai têët caã cuäng khöng lêëy cuãa ai têët caã. Ngûúâi nhiïìu taâi laåi lùæm "tai", lùæm "têåt". Öng giaáo Tûå trong Àaám cûúái khöng coá giêëy giaá thuá (Ma Vùn Khaáng) laâ ngûúâi taâi cao, àûác troång nhûng laåi söëng "khöën khöí khöën naån", chõu lùæm tai ûúng do àöìng àöåi, àöìng nghiïåp, kïí caã do keã "àöìng saâng" vúái mònh gêy nïn. Trong khi àoá, Thuêåt laåi thuöåc "type" ngûúâi nhiïìu taâi, lùæm têåt. Anh ta laâ möåt giaáo viïn toaán coá nùng khiïëu àùåc biïåt laåi "laåm duång uy tñn thêìy daåy gioãi, lao nhû àiïn vaâo caác lúáp daåy thïm" nhùçm "thoaát ra khoãi caãnh tuáng bêën truyïìn kiïëp cuãa öng thêìy nûúác Viïåt, coá tiïìn xêy nhaâ, sùæm sûãa, röìi chuyïín sang kiïëm lúâi bùçng viïåc nuöi choá" [tr. 196]. Khaám phaá nhûäng bñ êín "chûa tûâng biïët" trong con ngûúâi, caác nhaâ tiïíu thuyïët nhêån ra vö söë nhûäng xêëu xa êín sau sûå àeåp àeä cuãa con ngûúâi. Vò laâ keã "chûa tûâng biïët" nïn con ngûúâi luön gêy nïn nhûäng bêët ngúâ cho àöìng loaåi. Hoå coá thïí tûã tïë vúái ngûúâi naây nhûng laåi àïíu caáng vúái ngûúâi khaác; coá thïí ngoåt nhaåt àïën àiïìu trûúác mùåt nhûng quay lûng möåt caái, àaä trúån mùæt chûãi thïì, muöën haå thuã ngûúâi ta. Öng Taám trong Coäi nhên gian (Nguyïîn Phuác Löåc Thaânh) vûâa múái àúä tay thùçng Haånh, keã àang "baái" mònh laâm sû phuå, noái nhûäng cêu rêët àöîi thên tònh, nhûng khi ngûúâi kia ài röìi, öng ta "chûãi àöíng möåt cêu" vaâ noái: "Muöën giïët noá quaá maâ chûa laâm àûúåc. Viïåc àoá töi thïì trûúác chuá, töi seä laâm" [tr. 67]. Hay baâ Diïåu trong Ngûúâi vaâ xe chaåy dûúái aánh trùng (Höì Anh Thaái) coá thïí "theã thoåt", "nó non" trûúác mùåt Myå - cö gaái ngêy thú, thên cö thïë cö - àïí "mûúån" phoâng nhûng baâ ta laåi "tûå löåt trêìn thuã àoaån" cuãa mònh ngay sau àoá khi khöng coá mùåt cö gaái: "Caái phoâng naây töi mûúån taåm cuãa noá, bûúác möåt hùéng nhû thïë", sau àoá thò "mònh vûâa döî vûâa àêíy noá ài laâ xong ngay" [tr. 112]. Khaám phaá con ngûúâi trïn phûúng diïån naây, tiïíu thuyïët höm nay khöng laâm ngûúâi àoåc ngaåc nhiïn khi àûa ra nhûäng nhên vêåt xem nhûäng ham muöën vïì xaác thõt nhû möåt nhu cêìu tûå nhiïn. Khöng chó laâ nhûäng àêëng maây rêu "phaâm phu tuåc tûã" phaát huy thïë maånh cuãa mònh maâ nhûäng keã vöën thuöåc vïì "phaái yïëu" cuäng chuã àöång chaåy theo tiïëng goåi cuãa baãn nùng (Xuyïën trong Àaám cûúái khöng coá giêëy giaá thuá, Diïåu trong Ngûúâi vaâ xe chaåy dûúái aánh trùng, Lyá trong Muâa laá ruång trong vûúân, Haånh trong Ngoä löî thuãng, Thoa trong Ngûúåc doâng nûúác luä...). Àiïìu àaáng ghi nhêån laâ khi miïu taã con ngûúâi nhû möåt thûåc thïí tûå nhiïn vúái têët caã nhûäng gò phûác taåp nhêët, caác taác giaã vêîn àùåc biïåt chuá yá àïën baãn chêët hûúáng thiïån cuãa hoå. Nghôa laâ laâm sao vectú àõnh hûúáng trong cuöåc àúâi möîi caá nhên duâ chõu lûåc huát tûâ phña naâo, cuöëi cuâng cuäng quay vïì hûúáng phaãi (àoá laâ leä phaãi, laâ chiïìu tiïën hoáa tûå nhiïn): Con => Ngûúâi. Vò vêåy, viïët vïì sûå phong phuá, phûác taåp cuãa con ngûúâi, khöng ñt nhûäng trang viïët höm nay àaä giuáp chuáng ta hiïíu hún vaâ tin yïu hún àöëi vúái con ngûúâi. Búãi vêåy, nhû chiïëc laá ruång khoãi caânh cêy trong vûúân nhaâ àïí tûå do bay theo nhûäng cún gioá laå, cuöëi cuâng, Lyá trong Muâa laá ruång trong vûúân cuäng àaä nhêån ra: "Thaâ em chõu caái khöí, caái buöìn úã nhaâ coân hún söëng nhû hiïån nay" vaâ mong muöën àûúåc quay vïì [tr.364]. Öng Taám trong Coäi nhên gian - möåt tay "giang höì thûá thiïåt", tûâng laâ tûúáng cûúáp, tûâng buön haâng quöëc cêëm, lêëy caã ban ngaây laâm boáng töëi - cuöëi cuâng cuäng tòm àûúåc àiïím àïí quay àêìu: K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦89 "Töi àaä giaâ, tûâng laâm quaá nhiïìu àiïìu bêët nhên, muöën mònh coá möåt chöî àûáng àaâng hoaâng, cöng khai trong xaä höåi, mong muöën cûáu vúát linh höìn töåi löîi cuãa töi trong nhûäng nùm thaáng trai treã" [tr. 167]. Hay caái baãn chêët Con vöën chaãy traân, truâm lêëp chêët Ngûúâi trong öng Don trong Khuác hoaân lûúng (Trêìn Huy Quang), khiïën öng ta trúã thaânh möåt keã àaáng súå, chó biïët "tön thúâ" bêët lûúng vaâ phaãn trùæc nhûng caái phêìn Ngûúâi bõ chòm khuêët trong öng vêîn "cûåa quêåy", àêíy öng vaâo nhûäng giêëc mú khuãng khiïëp, gêy cho öng "hiïåu ûáng saám höëi ró maáu" [tr.922]. Cuöëi cuâng, chêët Ngûúâi cuäng thùæng vaâ öng tûå mònh laâm cuöåc haânh trònh trïn con taâu dêîn àïën "Phaáp àònh" àïí kïët thuác cuöåc àúâi Toám laåi, khaám phaá con ngûúâi nhû möåt thûåc thïí "chûa tûâng biïët", caác nhaâ tiïíu thuyïët àaä nhòn nhêån sûå töìn taåi tûå nhiïn vö cuâng phong phuá vaâ phûác taåp cuãa con ngûúâi, àöìng thúâi khöng ngûâng khaám phaá, phaát hiïån nhûäng bñ êín trong têm höìn hoå. Tuy nhiïn, thûåc tïë cho thêëy: "Ngûúâi ta àaä nhòn àêët tûâ nhiïìu hûúáng vaâ traái àêët chûa bao giúâ àûúåc khaám phaá hïët. Ngûúâi ta àaä thùm doâ con ngûúâi bùçng vö söë caách, maâ con ngûúâi vêîn laâ möåt bñ mêåt"3. Xaä höåi caâng phaát triïín, caâng hiïån àaåi, con ngûúâi caâng trúã nïn phûác taåp, caâng coá nhiïìu "biïën tûúáng", tinh vi hún. Vò vêåy, nhiïåm vuå cuãa khoa hoåc noái chung vaâ khoa hoåc nghiïn cûáu vïì con ngûúâi (vùn hoåc) noái riïng laâ khöng ngûâng khaám phaá, phaát hiïån vïì con ngûúâi. Con ngûúâi "töín thûúng tinh thêìn": Àêy laâ àiïím khaác biïåt rêët dïî nhêån thêëy trïn bònh diïån khaám phaá con ngûúâi cuãa tiïíu thuyïët giai àoaån naây so vúái trûúác (1945 - 1975). Trûúác àêy, xuêët phaát tûâ quan niïåm con ngûúâi "sûã thi hoaá", caác nhaâ vùn thûúâng xêy dûång nhûäng nhên vêåt coá khaã nùng "baách thùæng" trûúác hoaân caãnh. Hoå khöng àûúåc pheáp thêët baåi, khöng àûúåc pheáp àêìu haâng söë phêån. Duâ coá mêët maát, coá àúán àau nhûng yá niïåm vïì sûå "töín thûúng" khöng hiïån hûäu trong hoå. ÚÃ võ trñ naâo, hoå cuäng böåc löå sûác maånh tinh thêìn àûúåc taåo nïn búãi traái tim vaâ trñ tuïå maâ taåo hoáa àaä daânh riïng cho con ngûúâi. Quan niïåm êëy, möåt thúâi, àaä giuáp caác nhaâ vùn xêy dûång thaânh cöng nhûäng àiïín hònh vùn hoåc mang yá nghôa tñch cûåc. Nhûng thïë giúái maâ con ngûúâi töìn taåi höm nay khöng phaãi laâ thïë giúái maâ hoå coá thïí reo lïn khöng e ngaåi: "Nhûäng ngaây töi söëng àêy laâ nhûäng ngaây àeåp hún têët caã"4. Vaâ con ngûúâi höm nay cuäng khöng phaãi quaâng trïn vai gaánh nùång lõch sûã nhû caác bêåc tiïìn nhên. Hoå khöng coân ào lûúâng sûå vô àaåi theo caác liïn hïå sinh tûã cuãa mònh vúái thïë giúái bïn ngoaâi maâ ào lûúâng theo têìm voác cuãa mònh. Vêåy, khöng lyá do gò nhaâ vùn cûá phaãi loay hoay tòm "àoân kï" cho nhên vêåt. Töìn taåi ngoaâi àúâi söëng nhû thïë naâo, con ngûúâi bûúác vaâo tiïíu thuyïët nhû thïë êëy. ÚÃ trïn, chuáng töi àaä tòm hiïíu sûå àöíi múái cuãa tiïíu thuyïët qua viïåc khaám phaá con ngûúâi úã phûúng diïån tûå nhiïn, vúái nhûäng caái "chûa tûâng biïët". ÚÃ àêy, chuáng töi muöën tòm hiïíu möåt phûúng diïån khaác vïì con ngûúâi maâ tiïíu thuyïët sau 1975 àaä khaám phaá vaâ thïí hiïån. Àoá laâ nhûäng con ngûúâi "beá nhoã", luön bõ caác lûåc lûúång hûäu hònh lêîn vö hònh thöëng trõ, cheân eáp. Hoå vöën laâ nhûäng ngûúâi töët nhûng khöng phaãi luác naâo cuäng "baách thùæng" trûúác hoaân caãnh maâ rêët nhiïìu khi rúi vaâo thïë bõ àöång. Cuöëi cuâng, hoå bõ "chêën thûúng tinh thêìn" trêìm troång, phaãi söëng trong nöîi cö àún, trong chaán chûúâng, tuyïåt voång. Àöi luác, hoå bêët lûåc khöng phaãi vò bêët taâi hay mùåc caãm, tûå ti maâ vò thiïëu niïìm tin, hay noái àuáng hún laâ niïìm tin àaä bõ chñnh sûå cö àún, laåc loäng cuãa hoå gùåm moân. Ba nhên vêåt: Tûå, Thuêåt vaâ öng Thöëng trong Àaám cûúái khöng coá giêëy giaá thuá cuãa Ma Vùn Khaáng àïìu laâ nhûäng con ngûúâi bõ "töín thûúng tinh thêìn". Hoå laâ nhûäng "cuöën saách hay àïí nhêìm chöî", laâ "bûäa tiïåc dang dúã", laâ "àaám cûúái khöng thaânh" Nhûng mûác àöå "töín thûúng" vaâ caách phaãn ûáng cuãa hoå trûúác cuöåc àúâi khöng giöëng nhau. Tûå laâ möåt thêìy giaáo daåy vùn taâi hoa, uyïn baác, coá nhên caách, coá lyá tûúãng vaâ têm huyïët vúái nghïì (coá thïí xem laâ Àöng kisöët thúâi nay). Nhûng ngûúâi trñ thûác chên chñnh êëy laåi bõ xö àêíy, döìn eáp àïën têån chên tûúâng. Nöîi àau thûá nhêët khùæc chaåm vaâo traái tim trai treã cuãa anh laâ bõ mêët tònh yïu trong saáng, thaánh thiïån vúái Phûúång. Ngûúâi con gaái êëy àaä in boáng vaâo têm höìn anh nhûng maäi maäi vêîn laâ niïìm àau tiïëc nuöëi. Sau àoá, bõ truy xeát lyá lõch, bõ àêíy ra mùåt trêån röìi trúã vïì laâm 3. Thanh Thaão- taác giaã Khöëi vuöng Ru-bich, dêîn theo Trêìn Àònh Sûã , Lyá luêån phï bònh vùn hoåc , tr.206. 4. Thú Chïë Lan Viïn 90♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N viïåc trong sûå doâ xeát cuãa nhûäng keã döët naát, cú höåi, Tûå liïn tuåc bõ ngûúâi khaác gêy chêën thûúng têm höìn. Khöng nhûäng thïë, Tûå coân bõ vúå só nhuåc laâ "heân keám" (trïn nhûäng phûúng diïån cö ta cêìn) vaâ phaãi liïn tuåc "muåc súã thõ" nhûäng troâ bó öíi do ngûúâi àaân baâ àoá gêy nïn... Vò vêåy, anh luön söëng trong aám aãnh; trong caãm giaác bûác böëi, àau àúán nhû àang chõu cûåc hònh. Dêëu hiïåu cuãa nhûäng cún chêën thûúng tinh thêìn cuãa Tûå bùæt àêìu tûâ caãm giaác khiïëp súå bêìu trúâi xanh: "Bêy giúâ múái thêëy khiïëp súå caái maâu xanh vônh cûãu cuãa àêët nûúác böën muâa nùæng gioá naây. Höm nay trúâi xanh. Mai cuäng laåi trúâi xanh. Ngaây mai nûäa, cuäng laåi noá. Öi caái cung maâu àún àiïåu, trú tröëng àïën chaán ngaán" [tr. 176]; "Trúâi xanh, möîi ngaây cûá lùæp laåi y nguyïn àïën phaát súå" [tr. 177]. Nghe nhû möåt nghõch lyá nhûng laåi rêët phuâ húåp vúái têm lyá cuãa Tûå. Vò con ngûúâi êëy coân bõ aám aãnh nùång nïì búãi quaá khûá, maâ "trúâi xanh kia cûá miïn miïët giùng traãi, chûa hïì coá dêëu hiïåu taách biïåt giûäa ngaây höm qua vaâ hiïån taåi" [tr. 177]. Cuäng nhû Tûå, öng Thöëng àaä bõ möi trûúâng giaáo duåc, núi ngûå trõ cuãa nhûäng "kyä sû têm höìn" laâm cho àiïu àûáng. Öng rúi vaâo traång thaái tinh thêìn "baãi hoaãi", bïånh cao aáp huyïët "taái hiïån vúái nhûäng cún choaáng thûúâng xuyïn", phaãi "liïn tuåc duâng àöåc dûúåc rïdeácpin". Ngûúâi öng "röåc raåc nhû böå xûúng khö" [tr. 129-130]. Nïëu Tûå súå caái maâu xanh miïn viïîn cuãa bêìu trúâi thò öng Thöëng laåi súå maâu àoã cuãa hoa phûúång. Nhòn hoa phûúång àoã rûåc, öng Thöëng luön liïn tûúãng àïí röìi nhùn mùåt, trêìm ngêm: "Tröng hoa maâ cûá rún rúãn. Vò cûá nhúá àïën luä tiïíu höìng vïå binh bïn laáng giïìng... Chuáng löi möåt öng giaáo ra àêëu töë, quy kïët öng laâ phêìn tûã xeát laåi, ài con àûúâng tû baãn chuã nghôa, löåt truöìng öng ra, röìi phïët sún àoã kñn tûâ àêìu àïën chên öng, àoaån àem phúi nùæng. Nhû thïë laâ biïíu hiïån quyïët têm àoã hoáa tû tûúãng têìng lúáp trñ thûác. Trêìn àúâi chûa thêëy caái loaån naâo to nhû caái loaån naây, caái loaån êm dûúng!" [tr.147-148]. Cêu cuöëi cuâng laâ möåt lúâi bònh luêån. Nhûng öng muöën bònh luêån vïì cêu chuyïån àaä xaãy ra tûâ lêu "bïn laáng giïìng" hay vïì "caái loaån" tûúng tûå àang hiïån diïån trong àúâi söëng quanh öng? Söëng vaâ laâm viïåc trong möåt möi trûúâng ghï túãm nhû vêåy, öng Thöëng laâm sao traánh khoãi "tröng ngûúâi maâ ngêîm àïën ta"? Búãi coá khaác gò thêìy giaáo bêët haånh kia, öng Thöëng "chûa àïën nöîi bõ luä hoåc troâ yïu ma löåt truöìng phïët sún àoã, nhûng cuäng bõ löi ra trûúác hiïåu àoaân hoåc sinh àïí chuáng böi gio traát trêëu vaâo mùåt" [tr.149]. Möåt caách noái mú höì, àa nghôa vaâ sêu sùæc, thêåt hiïëm thêëy trong vùn hoåc trûúác àêy! Nhûäng töín thûúng vïì tinh thêìn khiïën ngûúâi ta mêët hùèn niïìm tin vaâo cuöåc àúâi, vaâo con ngûúâi. Öng Thöëng buöìn rêìu than thúã: "Thúâi buöíi naây, bêët trùæc biïët thïë naâo maâ lûúâng! Thên phêån mònh con ong caái kiïën" [tr.129] vaâ àau àúán kïët luêån: "Cuöåc àúâi noá coá laâ meå hiïìn nhû ngûúâi ta noái àêu. Nïëu noá coá laâ möåt ngûúâi meå thò laâ möåt ngûúâi meå bêët hoåc bêët tri lyá, möåt ngûúâi meå gheã". Coân anh giaáo Tûå cay àùæng nhêån ra: "Àúâi laâ vaåi dûa muöëi hoãng" [tr.151]. Coá phaãi vò hoå àeåp quaá, thaánh thiïån quaá nïn nhûäng gò hiïån hûäu trong hoå cuäng hoáa mong manh vaâ dïî daâng thûúng töín? Tuy nhiïn, trong khi Thuêåt khöng chõu nöíi sûå khùæc nghiïåt cuãa ngûúâi àúâi àaä trúã nïn ngang taâng, phaá phaách, thêåm chñ hoáa àiïn hoáa daåi, Tûå vaâ öng Thöëng - "hai caái saãn phêím cuãa nhûäng cuöåc chêën thûúng" [tr.151] - vêîn kiïn quyïët gòn giûä nhên phêím cuãa mònh ngay caã trong khöí àau tuyïåt voång. Phaãi chùng, hònh aãnh anh giaáo Tûå laâ "möåt tiïëng loâng bi thiïët cuãa taác giaã gûãi àïën ngûúâi àoåc"?5 Baâ Son trong Maãnh àêët lùæm ngûúâi nhiïìu ma laâ naån nhên cuãa nhûäng tranh chêëp vïì uy thïë, quyïìn lûåc giûäa hai doâng hoå: Trõnh Baá vaâ Vuä Àònh. Chó laâ con dêu cuãa doâng hoå Trõnh Baá nhûng baâ laåi chõu biïët bao oan khiïn, tuãi nhuåc do nhaâ chöìng gêy nïn. Sau àïm tên hön phaãi chõu nhêån cuãa chöìng "hai caái quêët nhû trúâi giaáng xuöëng cùåp àuâi troân mõn nhû böåt loåc" [tr.81], baâ àaä söëng nhû "con hêìu con haå" cho chöìng nhû àaä hûáa. Vò thïë, khi biïët Thuã, Cao muöën mûúån "caái àiïìu xûa kia laâ töåi löîi, laâ tai tiïëng àïí caã doâng hoå phaãi höí lêy" (quan hïå giûäa baâ vúái öng Phuác) àïí laâm "laá buâa baão höå" cho öng Haâm vaâ caã doâng hoå Trõnh Baá, baâ vêîn khöng daám chöëi tûâ. Baâ àaä nhêån laänh sûá mïånh maâ doâng hoå chöìng giao cho: thûúng thuyïët vúái "keã thuâ" (öng Phuác), yïu cêìu hoå ruát laåi àún kiïån vuå àaâo tröåm maã. Àêy quaã laâ möåt thûã thaách quaá lúán àöëi vúái baâ. Nhûng khöng ngúâ, cuöåc "thûúng thuyïët" cuãa baâ trûúác sûå "bùæt quaã tang" cuãa Bñ thû Àaãng uãy Thuã vaâ Phoá ban Cöng 5. Nhiïìu taác giaã, "Thaão luêån vïì Àaám cûúái khöng coá giêëy giaá thuá", Vùn nghïå, 6/1990. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦91 an Cao, àaä biïën thaânh cuöåc tònh tûå vuång tröåm, bêët chñnh cuãa möåt àöi tònh nhên giaâ. Lúâi tuyïn böë êëy cuãa Thuã àaä gêy chêën àöång tinh thêìn baâ Son. Luác àêìu, baâ "vûâa chaåy vûâa khoác vúái nöîi tuãi húân uêët ûác. Caã àïm cûá giúã thûác giúã nguã, ngûúâi mïåt cûá nhû vùæt sûác ài" [tr. 217]. Sau àoá, baâ rúi vaâo traång thaái bêët an kinh khuãng. Têm lyá baâ thay àöíi rêët phûác taåp. Tûâ àau khöí, tuãi nhuåc vò bõ lûâa möåt caách trùæng trúån, baâ chuyïín sang lo êu, thùæc thoãm, khöng biïët àiïìu gò seä xaãy ra. Vaâ khi àöëi diïån vúái caái nhòn gûúâm gûúâm vaâ nhûäng lúâi hoãi töåi cuãa öng Haâm, baâ trúã nïn vö caãm, vö höìn, "khöng khoác, khöng kïu xin oaán traách". Coá phaãi, "chó nhûäng luác ngûúâi ta mêët hïët niïìm tin vaâo nhûäng lúâi khuyïn baão, hûáa heån, thò múái coá daáng hiïåu vaâ êm sùæc vö höìn thïë naây"? [tr. 222]. Thïë nhûng, baâ vêîn coân laâ ngûúâi, baâ khöng thïí laâm göî àaá. Vò vêåy, nhûäng "baâi" chûãi lïn böíng xuöëng trêìm, àêìy cay àöåc cuãa baâ Dêìn - vúå öng Phuác àaä chaåm àuáng vaâo nöîi àau, nöîi nhuåc cuãa baâ. Baâ laåi uáp mùåt xuöëng göëi khoác nûác núã. Àïën khi àöëi mùåt vúái nhûäng êm mûu múái cuãa anh em Haâm - Thuã, têm lyá nhên vêåt baâ Son laåi phaát triïín lïn möåt bûúác. Luác àêìu baâ chó kïí lïí, than thên traách phêån, sau àoá, baâ kiïn quyïët phaãn àöëi bùçng lúâi noái röìi chuyïín sang phaãn ûáng bùçng haânh àöång (boã ra khoãi nhaâ) Theo C. G. Jung, "nïëu nhêån xeát àïën haânh àöång cuãa möåt ngûúâi suy nhûúåc thêìn kinh, ta seä thêëy hoå khöng yá thûác àûúåc hay hoå nghô àïën chuyïån khaác. Hoå nghe àêëy maâ khöng nghe thêëy gò, hoå tröng àêëy maâ khöng tröng thêëy gò, hoå biïët àêëy maâ khöng biïët gò"6 thò haânh àöång cuãa baâ Son laâ haânh àöång cuãa möåt ngûúâi maâ thêìn kinh àaä bõ suy nhûúåc trêìm troång. Luác naây, baâ khöng coân laâm chuã àûúåc baãn thên mònh, têm trñ baâ "cûá lú lûãng nhû àaä laåc vaâo chöën mï cung mï löå naâo. Ngûúâi chêng lêng, àêìu oác cuäng chêng lêng, àöi chên bûúác thêåp thoäm nhû bõ àêíy huát vïì phña trûúác. Cûá ài, cö àún, vö àõnh" [tr.263]. Àoá laâ luác, yá thûác cuãa baâ "lêín tröën" vò coá "tiïìm thûác xen vaâo". Nhûng haânh àöång bùæt coác vaâ trêën aáp cuãa nhûäng boáng àen bõt mùåt (tûå xûng laâ Phuác) àaä laâm baâ bûâng tónh. YÁ thûác àaä trúã laåi. Baâ caãm thêëy "uêët ûác" vaâ "chaán ngaán àïën cûåc àiïím" vò "keã bõ vu vaå vaâ ngûúâi àûúåc vu vaå àïìu huâa vaâo laâm nhuåc" baâ [tr.264]. Vaâ hêåu quaã cuãa nhûäng cún chêën àöång thêìn kinh êëy laâ caái chïët àêìy oan ûác Tiïíu thuyïët viïët vïì chiïën tranh thúâi kyâ àöíi múái cuäng rêët nhaåy caãm vúái vêën àïì naây. Nhiïìu taác phêím àaä ài vaâo chiïìu sêu nhên baãn khi miïu taã àúâi söëng tinh thêìn cuãa nhûäng ngûúâi lñnh àûúåc trúã vïì sau chiïën tranh. Àoá laâ nhûäng con ngûúâi luön coá caãm giaác mònh laâ keã may mùæn àûúåc söëng soát nhûng laåi mang trong loâng nhûäng aám aãnh khön nguöi. Coá khi àoá laâ nöîi aám aãnh búãi nhûäng kyã niïåm quaá khûá - kyã niïåm chiïën tranh. Kiïn - nhên vêåt chñnh cuãa Nöîi buöìn chiïën tranh luön aám aãnh vïì nhûäng caái chïët kinh hoaâng. Àoá laâ caái chïët cuãa anh tiïíu àoaân trûúãng: "oác phoåt ra khoãi tai", maáu noáng höíi chaãy ra "ûúát àêîm búâ döëc thoaãi"; "baäi chiïën trûúâng biïën thaânh àêìm lêìy, mùåt nûúác maâu nêu thêîm, nöíi vaáng àoã loâm" [tr.7]. Àoá laâ caái chïët töåi nghiïåp cuãa Can: "Caái xaác lúã loeát, öëm o nhû xaác nhaái bõ doâng luä xö têëp lïn möåt baäi lau lêìy luåa. Mùåt xaác chïët quaå róa, miïång nheát àêìy laá muåc vaâ thöëi quaá thïí laâ thöëi" [tr.25]. Àoá coân laâ caái chïët cuãa tïn àõch do chñnh tay anh bùæn: "oùçn oaåi, àau àúán trong cún co giêåt giaäy chïët", "maáu phoåt toáe lïn ûúát öëng quêìn anh" Coá khi àoá laâ nöîi aám aãnh vïì nhûäng àõa danh: Truöng Goåi Höìn, àöìi Xaáo Thõt la liïåt ngûúâi chïët sau trêån "xaáp laá caâ" tùæm maáu cuöëi thaáng chaåp nùm 1972; höì caá Sêëu "höi thöëi quaánh laåi"; laâng Huãi lúã loái àïën ghï ngûúâi Têët caã nhûäng aám aãnh êëy àaä laâm nïn nhûäng cún chêën thûúng tinh thêìn dûä döåi trong Kiïn. Coá ngûúâi goåi àoá laâ "höåi chûáng thêìn kinh sau chiïën tranh". Vò vêåy, nhên vêåt ngûúâi lñnh trong taác phêím söëng bùçng höìi ûác, bùçng vö thûác, bùçng giêëc mú nhiïìu hún laâ söëng bùçng yá thûác. Nöîi aám aãnh vïì möåt quaá khûá bi thaãm, möåt hiïån taåi vö nghôa vúái nhûäng "mùåt thêåt baây ra gúám chïët" vaâ möåt tûúng lai múâ mõt àaä àêíy Kiïn vûún túái "coäi xa xùm bïn ngoaâi biïn giúái cuãa tû duy, àaåt àïën coäi hoâa àöìng ngûúâi söëng vaâ ngûúâi chïët, haånh phuác vaâ khöí àau, höìi ûác vaâ ûúác mú" [tr. 91]. Vúái ngûúâi phuå nûä, nhûäng chêën àöång tinh thêìn maâ chiïën tranh gêy ra caâng nùång nïì hún (Qui trong Chim eán bay cuãa Nguyïîn Trñ Huên, Thu trong Nûúác mùæt àoã cuãa Trêìn Huy Quang). Nhòn chung, tiïíu thuyïët Viïåt Nam sau 1975 rêët quan têm khaám phaá con ngûúâi trïn phûúng 6. S. Freud, Phên têm hoåc vaâ vùn hoáa têm linh (Àöî Lai Thuáy biïn soaån), Vùn hoáa Thöng tin, Haâ Nöåi, 2004, tr. 123. 92♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N diïån tinh thêìn, nhêët laâ nhûäng con ngûúâi coá àúâi söëng tinh thêìn bõ töín thûúng do sûå taác àöång cuãa caác lûåc lûúång xaä höåi, phaãi söëng trong hoang mang, mêët niïìm tin, bïë tùæc. Chùèng haån, Vaån trong Bïën khöng chöìng (Dûúng Hûúáng) rúi vaâo tònh traång khuãng hoaãng tinh thêìn do "aáp lûåc àan xen cuãa caái thiïån vaâ caái aác". Baâ Àêët trong Chuyïån laâng Cuöåi (Lï Lûåu) phaãi tûå kïët thuác cuöåc àúâi tuãi nhuåc cuãa mònh úã bïën Phaâ Àen vò khöng chõu àûång nöíi sûå só nhuåc, àe doåa cuãa àûáa con àaä mêët hïët nhên tñnh. Nguyïîn Tû trong Miïìn hoang tûúãng (Àaâo Nguyïîn) söëng trong àau khöí vúái nhiïìu êín ûác àïën mûác àiïn loaån, tûå nhêån mònh "mùæc chûáng têm thêìn". Hoan vaâ Khiïm trong Ngûúåc doâng nûúác luä (Ma Vùn Khaáng) bõ töín thûúng tinh thêìn do sûå àaây àoåa cuãa caác thïë lûåc phaãn trùæc, dung tuåc, phi nhên v.v... 3. Khaám phaá con ngûúâi úã bònh diïån naây khöng phaãi laâ haå thêëp con ngûúâi, laâ thiïëu chêët nhên vùn maâ thïí hiïån möåt quan niïåm toaân diïån vïì con ngûúâi. Àoåc tiïíu thuyïët höm nay, chuáng ta thêëy phêìn lúán nhûäng con ngûúâi rúi vaâo hoaân caãnh bõ "döìn eáp" àïën cuâng, thêåm chñ thêët baåi cay àùæng êëy àïìu coá khaã nùng thùng hoa têm höìn. Coá thïí chuáng ta khöng haâi loâng khi thêëy nhûäng con ngûúâi êëy yïëu àuöëi, nhu nhûúåc. Nhûng xeát àïën cuâng, nhûäng súåi dêy àaân nïëu khöng chõu buöåc cûáng hai àêìu vaâ khöng chõu àïí cho ngûúâi nghïå sô xiïët maäi àïën khöng coân àöå chuâng nûäa, laâm sao noá coá thïí taåo àûúåc nhûäng thanh êm kyâ diïåu vaâ tòm àûúåc caãm giaác tûå do trong sûå bay böíng cuãa nhûäng thanh êm àoá? Nhûäng nhên vêåt êëy cuäng vêåy, àöi khi bõ cuöåc söëng troái buöåc, döìn àuöíi vaâ cùng lïn nhû nhûäng sûå dêy àaân, laåi trúã nïn thùng hoa trong têm höìn vaâ taåo nïn caãm xuác thêím myä ngûúåc chiïìu cho ngûúâi àoåc. Chên lyá cuöåc söëng cuäng tûâng àûúåc ngöå ra tûâ nhûäng hoaân caãnh trúá trïu nhû thïë TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO 1. M. Bakhtin, 2003, Lyá luêån vaâ thi phaáp tiïíu thuyïët (Phaåm Vônh Cû dõch), Nxb Höåi Nhaâ vùn, Haâ Nöåi. 2. S. Freud, 2004, Phên têm hoåc vaâ vùn hoáa nghïå thuêåt (Àöî Lai Thuáy biïn soaån), Nxb Vùn hoáa Thöng tin, Haâ Nöåi. 3. S. Freud, Phên têm hoåc vaâ vùn hoáa têm linh (Àöî Lai Thuáy biïn soaån) , 2004, Nxb Vùn hoáa Thöng tin, Haâ Nöåi. 4. Ia. M. Kox, 1989, Sinh lyá hoaåt àöång cú, Nxb Mir Maxcova. 5. Phaåm minh lang, 2004, Freud vaâ têm phên hoåc, Nxb Vùn hoaá Thöng tin, Haâ Nöåi. 6. Nguyïîn Khùæc Viïån (Chuã biïn), 1991, Tûâ àiïín têm lyá, Nxb Ngoaåi vùn, Haâ Nöåi. 7. Nhiïìu taác giaã, "Thaão luêån vïì Àaám cûúái khöng coá giêëy giaá thuá", Vùn nghïå, 6/1990. 8. Nhiïìu taác giaã, 2002, Nhòn laåi vùn hoåc Viïåt Nam thïë kyã XX, Viïån vùn hoåc, Nxb Chñnh trõ Quöëc gia, Haâ Nöåi. SUMMARY: ASPECTS OF HUMAN EXPLORATION IN VIETNAMESE NOVELS AFTER 1975. Dr. Trêìn Thõ Mai Nhên Post - 1975 Vietnamese novels have expanded new aspects of human exploration. This paper only examines two aspects: the "unknown" human and the "vulnerable" human. Speaking about the "unknown" human is speaking about human as a natural entity. Human beings as natural entities have conscious life as well as unconscious life and spiritual life; human beings carry out social responsibility as well as human instincts. On the other hand, the "vulnerable" human are "small" men, constantly dominated and oppressed by the visible and invisible forces. They are good people but they do not always win in all situations. They are seriously hurt; then they lose hope and fall into depression. They have to live hopelessly in loneliness and depression. Exploring human beings in these aspects, the authors revealed thoir new and more comprehensive perceptions on human.