Blog từ giải trí đến một hình thức báo chí mới

BLOG TỪ GIẢI TRÍ ĐẾN MỘT HÌNH THỨC BÁO CHÍ MỚI Triệu Thanh Lê Blog (viết tắt của từ weblog) được xem là một cột mốc quan trọng trong quá trình phát triển của Internet và của ngành truyền thông. Trước khi có cuộc cách mạng blog, ai muốn trở thành một nhà bình luận chỉ có một con đường duy nhất là trở thành nhà báo viết bài cho một tạp chí, tờ báo hoặc một cơ quan phát thanh truyền hình nào đó, nhưng ngày nay, “chỉ cần bạn có điều gì đó muốn nói và biết cách sử dụng một phần mềm phù hợp, bạn có thể trở thành một nhà quan sát, một nhà bình luận, một nhà báo”1 – đó chính là điều kì diệu của blog. Cũng nhờ vào sự phát triển của blog, cụm từ “báo chí công dân” trở nên phổ biến hơn trong ngành truyền thông và trong nhận thức của mỗi công dân. Ở Việt Nam, blog ban đầu được giới trẻ đón nhận như một tiện ích chủ yếu mang tính giải trí do Internet mang lại. Tuy nhiên, dần dần chính tính chất cho phép bộc lộ quan điểm, ý kiến và khả năng tác động rộng rãi đến cộng đồng online đã khiến cho blog tiến đến một vị trí cao hơn trong làng truyền thông. Không chỉ giới trẻ mà những người lớn tuổi, những chuyên gia, những nhà báo chuyên nghiệp bắt đầu tham gia vào thế giới blog. Cụm từ “báo chí công dân” (citizen journalism) bắt đầu được quan tâm đến. Ý kiến của các blogger (người viết blog) không chỉ ảnh hưởng đến độc giả online mà còn ảnh hưởng đến cả báo chí chính thống. Để tìm hiểu về hiện tượng báo chí mới này, nghiên cứu xoay quanh các vấn đề sau: sự ra đời và phát triển của blog trên thế giới và tại Việt Nam, tính báo chí của blog, mối quan hệ giữa blog và báo chí công dân, những đặc điểm của báo chí công dân tại Việt Nam hiện nay. Bên cạnh những cơ sở lý thuyết về báo chí công dân và blog, nghiên cứu dựa trên việc khảo sát và phân tích một số blog có số độc giả cao và có tầm ảnh hưởng trong cư dân mạng để hiểu sâu hơn về thực tế phát triển của loại hình truyền thông mới mẻ này tại Việt Nam. 1. Sự ra đời và phát triển của blog: Blog (hay weblog) chính thức ra đời vào lúc nào, và ai là chủ nhân của blog đầu tiên vẫn đang là vấn đề gây tranh cãi. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng hình thức weblog đầu tiên do Tim Berners–Lee thành lập tại trang CERN ( năm 1989. Một số khác cho rằng đó là trang What’s New của cơ quan National Center for Supercomputing Applications (NCSA). Có ý kiến lại nhận định weblog đầu tiên chính là các site (trang) của Marc Andreeson (một trong những người sáng lập Netscape) xuất hiện vào năm 1993. Sau đó là một loạt các weblog xuất hiện với những tên tuổi được nhắc đến như: Justin Hall với trang “Justin’s Links from the underground” ra đời vào tháng 1/1994; Dave Winner với “Scripting News” (tháng 4/1997); John Barger với “Robot Wisdom Weblog”(tháng 12/1997); Cameron Barrett với “Camworld” Tuy nhiên, đa số ủng hộ ý việc chọn trang “Scripting News” của Dave Winner là weblog đầu tiên  ThS, Giảng viên Khoa Báo chí và Truyền thông 1 Joan Connell, Weblog Central explained, mnsbc.com, 30 March, 2003 2 (mặc dù khi đó từ weblog chưa xuất hiện). Theo Winner, site của ông đã tạo đà cho cuộc cách mạng web cá nhân và là weblog lâu đời nhất vẫn còn hoạt động trên Internet2 (hơn mười năm). Từ weblog lần đầu tiên xuất hiện trên trang “Robot Wisdom Weblog” của Jorn Barger ở Chicago (Mỹ) vào tháng 12 năm 1997. Từ “log” trong weblog được hiểu là cách thức site này ghi nhận lại những trang web mà chủ nhân của site đã truy cập dưới dạng một tập hợp các đường link đến các trang đó. Thời điểm ban đầu, một số chủ nhân của các site có tính năng tương tự từ chối gọi trang của mình là weblog. Với họ, đây chỉ là một trang giới thiệu đường dẫn đến những câu chuyện, những bài báo họ yêu thích trên mạng. Những weblog ngay từ thời điểm đầu đã được cập nhật thông tin thường xuyên, có giao diện thân thiện. Weblog cũng bắt đầu nuôi dưỡng một ý thức cộng đồng ảo bằng cách khuyến khích độc giả quay trở lại đọc đều đặn và phát huy tính tương tác giữa độc giả với chủ trang và giữa độc giả với nhau. Theo tạp chí Information Week3, weblog vào thời điểm đầu được hiểu như sau: “là các trang web có đặc điểm chung: mang tính chất luận bàn, có thể là một bài dài, một đoạn ngắn hoặc chỉ một câu về một chủ đề nào đó, có các kết nối đến những trang web khác, mọi người có thể tham gia tranh luận, có công cụ tìm kiếm, và có thể có cả quảng cáo”. Đến đầu năm 1999, mặc dù mới chỉ có khoảng 23 weblog như vậy tồn tại trên mạng nhưng nội dung của nó đã thu hút sự chú ý của cộng đồng sử dụng Internet thường xuyên. Mỗi weblog có khi được hàng trăm người quan tâm đến. Năm 1999, Peter Merholz chủ weblog Peterme.com viết tắt weblog thành blog, và kể từ đó blog trở thành một cái tên phổ biến cho hình thức thông tin mới mẻ và thú vị này. Sự phát triển và ảnh hưởng của blog không tránh khỏi quan sát của giới truyền thông. Nhà báo Jim Mc Clellan nhận xét trên tờ The Guardian vào ngày 3/6/1999: “Weblog đã trở nên rất phổ biến”. Năm 2003, từ “blog” chính thức được đưa vào từ điển Oxford. Tuy nhiên, hạn chế lớn nhất của weblog trong thời điểm ban đầu là những người viết weblog phải có trình độ kỹ thuật cao để tự lập trình hay đăng tải các file hình ảnh, âm thanh. Hầu hết họ là các lập trình viên hoặc những nhà thiết kế web – những người có đủ kỹ năng, thời gian và sự đam mê để duy trì và phát triển weblog của mình. Nhằm khắc phục nhược điểm này, các trang chủ cung cấp dịch vụ blog ra đời, mở rộng cửa cho tất cả những ai quan tâm đến blog mà không nhất thiết phải là chuyên gia trong lĩnh vực công nghệ thông tin. Tháng 5/2003, phiên bản chính thức của phần mềm blog nguồn mở WordPress ra đời. Bên cạnh đó, các trang như My Space, Facebook, Yahoo 360!, Yahoo Mash, Blogspot.com, Opera.com, Wordpress.com, Livejournal.com, Blogger.com thành lập các mạng xã hội cung cấp sẵn mẫu blog cho người sử dụng. Chỉ cần đăng ký tài khoản (account) và có những kỹ năng cơ bản về Internet, bất cứ ai cũng có thể là chủ của một blog và viết vào đó những gì mình muốn viết. Nhờ vậy, blog phát triển với tốc độ chóng mặt. Tính đến tháng 9/2007, theo khảo sát của Technorati (Công ty cung cấp công cụ tìm kiếm blog), trên thế giới có khoảng 106 triệu blog4. Cứ mỗi ngày trên Internet có thêm khoảng 100.000 blog mới và khoảng 1,3 triệu đề mục hoặc nhiều hơn nữa được đăng tải5. Khi blog phát triển hơn, ngoài vấn đề sử dụng blog với mục đích như thời điểm ban đầu (kết nối đến những trang web khác, giới thiệu những bài báo, những mẩu chuyện ưa thích trên 2 Vn Express, Đi tìm người khai sinh blog, 21.3.1997 3 Information Week, 22/7/2002 4 Theo Wikipedia, 5 Nghề báo số 53 (tháng 3/2007), trang 35. 3 mạng), các blogger còn sử dụng blog như một nhật ký online ghi chép lại những sự kiện xảy ra hàng ngày của mình và chia sẻ cùng bạn bè. Đa số các blog thiên về viết lách, một số blog khác tập trung vào chia sẻ hình ảnh (photoblog), âm nhạc (MP3blog, podcasting), các đoạn video (vlog) 2. Blog và báo chí công dân: Khái niệm báo chí công dân (citizen journalism) được hiểu một cách cơ bản là mỗi công dân đều có thể trở thành nhà báo. Cụ thể hơn, đó là sự tham gia của người dân vào quá trình thu thập, tường thuật, phân tích, lan truyền tin tức. Theo Shayne Bowman và Chris Willis, sự đóng góp của các công dân vào quá trình truyền thông sẽ giúp cho thông tin trở nên độc lập, đáng tin cậy, chính xác và đa dạng hơn6. Không phải đến khi blog ra đời khái niệm báo chí công dân mới được đề cập đến. Trong một bài báo đăng trên tạp chí Online Journalism Review năm 2003, nhà nghiên cứu J.D Lassica đã phân chia ra các kiểu báo chí công dân như sau7:  Kiểu 1: Là sự tham gia của độc giả/khán giả vào truyền thông, ví dụ như những bình luận của khán giả/độc giả trong các bài báo, blog cá nhân, hình ảnh và các đoạn băng hình được chụp/quay từ thiết bị di động cá nhân, hoặc là tin tức địa phương do cư dân trong một cộng đồng viết;  Kiểu 2: Các website đưa tin độc lập (ví dụ như Consumer report, Drudge report);  Kiểu 3: Các site thông tin đầy đủ như một tờ báo online, thông tin do các nhà báo công dân cung cấp, thực hiện (ví dụ như trang Ohmynews với khẩu hiệu: Mỗi công dân là một nhà báo);  Kiểu 4: Các site truyền thông mang tính hợp tác và đóng góp do nhiều thành viên cùng thực hiện (ví dụ như Slashdot);  Kiểu 5: Các dạng truyền thông đơn giản như gửi email cho nhóm, gửi thư tin tức qua email;  Kiểu 6: Các trang phát thanh, truyền hình cá nhân; Như vậy, theo cách phân chia này, blog chỉ là một trong những hình thức thể hiện của báo chí công dân. Tuy nhiên trên thực tế, do sự phổ biến, dễ sử dụng và tác động đến số người đọc rộng rãi, blog trở thành phương tiện được lựa chọn nhiều nhất của các “nhà báo công dân” để cất lên tiếng nói. Blog đẩy mạnh việc cá nhân hoá truyền thông trên mạng. Các trang thông tin được các cá nhân xây dựng với các tiêu chí mới về tin tức, vừa thú vị hơn, vừa phong phú hơn mà cũng dân chủ hơn. Nó khác hoàn toàn với báo chí truyền thống vốn bị xem là “mang tính một chiều (từ trên xuống), chán ngắt và đôi khi hung hăng quá mức cần thiết” 8. Blog là một phương tiện thông tin đầy hứa hẹn đối với việc dân chủ hoá truyền thông. Tiếng nói của các blogger (người viết blog) bắt đầu thu hút sự quan tâm rộng rãi của dư luận từ sự kiện 11/9. Chưa đầy 10 phút sau khi chiếc máy bay đầu tiên đâm vào tòa nhà WTC, những 6 Shayne Bowman and Chris Willis, We Media: How Audiences are Shaping the Future of News and Information, 7 Theo Wikipedia 8 Online News, page 48 4 người trực tiếp chứng kiến sự việc đã đưa tin lên các weblog hoặc gửi email nói về sự kinh hoàng của mình cho bạn bè. Tờ New York Times số ra ngày 12/9/2001 (chỉ một ngày sau khi xảy ra sự kiện) đăng một ý kiến cho rằng các “nhà báo nghiệp dư” của weblog đã thực sự hoạt động trong thế giới truyền thông đại chúng9. Sau đó, mỗi khi có sự kiện lớn xảy ra, lượng công chúng tìm đến những blog để biết thêm thông tin ngày càng nhiều. Với những sự kiện như chiến tranh Mỹ - Iraq, cơn bão Katrina (Mỹ), đánh bom ở London (Anh), sóng thần ở Thái Lan, chính những nhân chứng trực tiếp có mặt tại hiện trường đã trở thành những nhà báo đưa tin tức, hình ảnh chính xác và đầy đủ hơn nhiều nhà báo chính thống đáp máy bay đến tường thuật sau khi sự kiện xảy ra. Những gì các nhân chứng viết được đưa lên blog ngay lập tức (không mất thời gian qua biên tập hay kiểm duyệt) và lan truyền với tốc độ nhanh đến chóng mặt trong thế giới mạng. Hơn nữa, cách tường thuật sự kiện của các blogger thường rất sống động vì họ trực tiếp tham gia vào sự kiện, cách nhìn nhận và bình luận vấn đề của họ cũng thú vị và mới mẻ hơn những nhà báo chính thống vốn đã quen với những lối mòn làm báo. Họ có thể sử dụng giọng điệu châm chích, chế giễu, nhưng cách nhìn nhận vấn đề của họ có khi lại khiến cho người khác phải quan tâm và nhìn nhận lại những thông tin vốn được tiếp nhận từ báo chí chính thống. Cụ thể hơn, theo hai nhà nghiên cứu Matheson và Allan10,, trong cuộc chiến Mỹ - Iraq, những bài tường thuật của báo chí với những tường thuật trên blog khác nhau ở những điểm sau: Báo chí chính thống Blog Có kiểm duyệt Được chỉnh sửa, biên tập Khách quan Phụ thuộc Những thông tin “đóng gói” theo khuôn mẫu Mang tính một chiều (từ trên xuống) Giảng giải Không kiểm duyệt Văn bản thô, không qua biên tập Chủ quan Độc lập Những thông tin bên lề, “đằng sau hậu trường” Có tính tương tác Đối thoại Tất nhiên các blogger chưa thể tự viết nhiều bài tường thuật, phóng sự như những nhà báo chuyên nghiệp. Báo chí chính thống cho rằng blogger là những người viết nghiệp dư cần phải được đào tạo nhiều hơn về kỹ năng viết lách, xử lý hình ảnh và bài viết của họ cần phải được biên tập. Thế nhưng một weblog không nhất thiết phải thu hút người đọc bằng các bài tự viết. Blog có thể kết nối nhiều bài báo, bài viết trên cả báo chí chính thống lẫn trên các blog khác nhau để cung cấp những quan điểm đa dạng về cùng một vấn đề để chia sẻ thông tin cho người đọc, giúp người đọc có nhiều cách nhìn khác nhau về cùng một vấn đề thay vì chỉ lắng nghe ý kiến một chiều. 9 Online News, page 53 10 Matheson and Allan (2006) 5 Blog cung cấp thêm các thông tin bổ sung, những ý kiến trái ngược, và những lời bình luận đáng để suy nghĩ thêm. Mặt khác, một nhà báo khi viết chịu áp lực với những mối băn khoăn như: liệu tổng biên tập có duyệt không, có ảnh hưởng gì đến uy tín tờ báo không, bao nhiêu người sẽ quan tâm đến vấn đề này, bao nhiêu người sẽ mua báo Nhưng những blogger – nhà báo công dân chẳng phải lo lắng mấy về những câu hỏi này. Họ hoàn toàn tự do viết những gì mình thích, những điều mình nghĩ. Với họ, 100 người đọc thường xuyên những gì họ viết đã là một sự khích lệ để họ tiếp tục công việc của mình. Mà dù có ít người quan tâm hơn thì với họ cũng không phải vấn đề lớn. Được nói lên ý kiến của mình mới là điều quan trọng nhất với các blogger. Blog trở thành những nguồn tin “không chính thức” trên mạng. Mặc dù “mang tiếng” không chính thức, nhưng trên thực tế blog lại có ảnh hưởng rất lớn đến công chúng và ảnh hưởng đến cả dòng báo chí chính thống, khi mà ngày càng nhiều độc giả cảm thấy không thoả mãn với cách đưa tin, phân tích của báo chí chính thống mà theo họ là đã bị quyền lực chính trị và lợi nhuận kinh tế chi phối. Sự lớn mạnh của blog - đại diện cho báo chí công dân – không chỉ cho thấy nhu cầu cất lên tiếng nói cá nhân (xét từ góc độ người viết blog), mà còn cho thấy mong muốn tiếp cận gần hơn với sự thật (xét từ góc độ người đọc). Tuy nhiên, trong khi những blogger chuyên nghiệp cho rằng mình có trách nhiệm đấu tranh vì sự trung thực của thông tin, chống lại các “đế chế truyền thông độc quyền”, nhiều ý kiến lại cho rằng blog chưa thể thay thế được báo chí chính thống vì thông tin trên blog không đảm bảo được tính tin cậy. Rất nhiều thông tin trên blog là tin đồn không được kiểm chứng, những chuyện tán gẫu, ý kiến chủ quan đôi khi mang tính cực đoan của một cá nhân nào đó. Tên tuổi của một tờ báo dù sao cũng là một yếu tố quan trọng buộc những người làm báo phải làm sao để giữ uy tín cho tờ báo của họ.Chuẩn mực hành xử của blogger chưa mang tính pháp lý, nên thực tế không có gì ràng buộc blogger về những gì họ viết. Về mối quan hệ giữa blog – báo chí công dân và báo chí chính thống, nhà nghiên cứu Rosenberg cho rằng hai hình thức báo chí này sẽ hỗ trợ nhau chứ không triệt tiêu lẫn nhau. Blog không thể có đủ thông tin, bài viết để bàn luận nếu không dựa vào báo chí chính thống. Trong khi đó báo chí vốn lúc nào cũng cần thêm nhiều thông tin tìm thấy ở blog những thông tin mới, những luận điểm hay 11. Không những xem blog như một nguồn tin quan trọng, báo chí chính thống còn đưa hẳn mục blog vào trang báo của mình, kết hợp giữa nhà báo chuyên nghiệp và blogger. Các tờ báo lớn như New York Times, BBC đều có mục blog của các nhà báo. Theo danh sách của CyberJournalist.net, hiện tại Mỹ có hơn 300 nhà báo chuyên nghiệp viết blog. Blog của nhà báo nhìn chung có độ tin cậy cao hơn. Khi viết blog, nhà báo cũng có điều kiện để bộc lộ những suy nghĩ, ý kiến riêng mà không sợ bị ban biên tập cắt gọt. Như vậy có thể thấy, mặc dù có sự cạnh tranh về thông tin và ảnh tầm ảnh hưởng đến độc giả, thế giới của blog - báo chí công dân và báo chí chính thống vẫn đan xen vào nhau và tác động lẫn nhau để tạo nên một bộ mặt mới cho truyền thông hiện đại. 3. Blog Việt: từ giải trí đến một hình thức báo chí mới Hiện không có tài liệu nào cho biết blog xuất hiện tại Việt Nam chính xác vào thời điểm nào. Trên Tuổi trẻ - tờ báo có số lượng phát hành lớn nhất trên cả nước, từ “blog” xuất hiện lần đầu 11 Rosenberg, S., Much ado about blogging, Salon.com, 10 May, 2002 6 vào ngày 12/5/2004, trong bài viết “Nhật ký chiến sự Iraq lên phim”. Đây là một mẩu tin ngắn dịch từ báo nước ngoài, và từ blog được dịch là “nhật ký trên mạng”. Ngày 3/6/2004, báo Tuổi Trẻ giới thiệu trang Blogger.com với bài viết “Thiết kế và quản lý forum với Bloggger”. Nội dung bài viết cho thấy tác giả chưa phân biệt rõ hai khái niệm “Forum” (diễn đàn) và “Blog” (nhật ký trên mạng). Điều này chứng tỏ vào thời điểm năm 2004 – năm được xem là bùng nổ số lượng blog và người đọc blog trên thế giới12 thì ở Việt Nam, khái niệm blog vẫn còn khá mơ hồ. Đến khoảng năm 2005, blog mới bắt đầu được biết đến trong giới trẻ tại Việt Nam. Các trang như MySpace, Blogger.com, Blogspot.com... bước đầu được người Việt sử dụng, nhưng nhóm này chủ yếu gồm những bạn trẻ đi học ở nước ngoài. Trang www.blogvietnam.net là trang chủ đầu tiên của Việt Nam cung cấp dịch vụ blog vào năm 2005. Ngày 29/3/2005, Yahoo! chính thức cung cấp dịch vụ blog với Yahoo! 360 (cho phép người sử dụng tài khoản tạo blog riêng gắn với nickname trên Yahoo! Messenger và Yahoo! Mail). Yahoo! Messenger là công cụ chat 9tán gẫu trên mạng) phổ biến nhất ở Việt Nam, cũng nhờ vậy, Yahoo! 360° nhanh chóng được sử dụng rộng rãi ở Việt Nam, đặc biệt là trong giới trẻ. Phong trào viết blog trên Yahoo! 360° bùng nổ mạnh mẽ ở Việt Nam từ nửa đầu năm 2006. Sự bùng nổ này là một trong những sự kiện công nghệ thông tin và viễn thông đáng chú ý nhất của Việt Nam trong năm 2006 theo bầu chọn của VnExpress13. Báo VnExpress gọi hiện tượng blog Việt trên Yahoo! 360 là “cơn sốt blog”. Theo số liệu từ Bộ Văn hoá - Thể thao và Du lịch, ở Việt Nam hiện có khoảng 3 triệu blog đang hoạt động. Tính trung bình, mỗi ngày có hàng chục ngàn blog ra đời. Từ chỗ chỉ tồn tại trong thế giới ảo, blog Việt bắt đầu được nhắc đến trên các kênh thông tin chính thống với một số sự kiện nổi bật trong vòng hai năm trở lại đây như: - Blogger “Cường OZ” với 10 bài viết và hình ảnh về dân chơi Hà thành. Loạt “phóng sự ảnh” dân chơi Hà thành đã thu hút 1 triệu lượt truy cập trang blog này; - Hoạt động quyên góp cứu trợ đồng bào bị lũ lụt của blogger “Trâm Anh Ken” vào tháng 10/2006 thu hút 100 blogger khác tham gia. Tổng số tiền đóng góp thu được là 11.688.000 + 500 USD + 100 AUD + 30 SGD. Tất cả số tiền được gửi đến đồng bào miền Trung bị thiệt hại trong cơn bão số 6; - Hoạt động quyên góp sách cho trẻ em nghèo của blogger “Nomad” (tháng 11/2006) với lờ kêu gọi: “Mỗi cuốn sách sẻ chia, một ước mơ bắt đầu”; - Blogger “Bé Crys” với một gây ra một “cuộc chiến” trên mạng giữa các blogger Hà Nội và Sài Gòn vì một bài viết chê bai Hà Nội (tháng 11/2006). Chỉ trong nửa giờ từ khi blog được tung lên, có đến 17.400 lượt truy cập vào blog và chủ nhân blog nhận đến 8.231 comment (bình luận) cho bài viết này (thông thường số lời bình luận cho mỗi bài viết trên blog nhiều nhất cũng chỉ lên đến khoảng 200-300); - Cuộc tranh cãi lan rộng trong thế giới blog giữa một bên là các blogger làm công tác tình nguyện viên phục vụ hội nghị APEC 14 diễn ra tại Hà Nội và blogger Hà Kin (tháng 11/2006); 12 Theo Vietnam Net, 13 Theo VnExpress, 8 sự kiện công nghệ thông tin Việt Nam 2006, tinh/2006/12/3B9F140D/ 7 - Blog của Joe - một người Canada viết blog bằng tiếng Việt với những lời nhận xét dí dỏm, tinh tế về Việt Nam đã thu hút vài triệu lượt truy cập trong vòng hơn một năm qua. Một số bài viết trên blog của Joe được tập hợp in thành sách; - Vụ người mẫu X.L kiện một tờ báo vì báo này đã đăng lại nội dung trên blog của cô mà không hỏi ý kiến; - Những tranh cãi giữa blogger Cogaidolong (nhà báo Hương Trà) và ca sĩ Phương Thanh; - Hàng loạt các blogger bàn luận, phân tích, đưa tin về phim sex của một diễn viên trong loạt phim truyền hình Nhật ký Vàng Anh, trong đó nổi bật có blog Tắc kè, blog Quách Đại ca; - Blog Vàng Anh với nội dung tổng hợp thông tin từ các blog khác, trong đó chú ý đến các vấn đề báo chí chính thống hạn chế cung cấp thông tin như biểu tình, tình dục; - Gần đây nhất, khi hai nhà báo Nguyễn Văn Hải (báo Tuổi trẻ) và Nguyễn Việt Chiến (Báo Thanh niên) bị bắt với lý do đưa tin sai trong vụ PMU 18, hàng loạt các blogger (người viết blog) trên khắp cả nước đã bày tỏ ý kiến của mình lên blog, trong đó hầu hết là phản đối việc bắt giữ này (blog Osin, blog L.Đ, blog Bố Cu Hưng); - Nhìn chung, cho đến thời điểm này, blog tại Việt Nam được sử dụng với những mục đích đa dạng: bày tỏ tình cảm, diễn đạt suy nghĩ, ghi chép như nhật ký, phân tích, bình luận các sự kiện, tin tức nóng dưới lăng kính chủ quan, nối vòng tay giao lưu, quyên góp ủng hộ, thậm chí có tờ báo đã dùng blog làm nơi giao lưu trực tuyến, làm báo (có khi blog tường thuật thông tin nhanh trước cả báo chí)... Cũng chính từ khi blog được nhắc đến ngày càng nhiều, khái niệm “báo chí công dân” bắt đầu được giới truyền thông lưu tâm đến. Tạp chí Nghề báo (số tháng 5/2007) nhận định: “Blog đang được nhìn nhận như một hình thức “báo mở” trên mạng Internet. Sự phát triển ồ ạt và nhanh chóng của blog đã thu hút sự chú ý của dư luận xã hội, nó được xem là một loại hình thông tin mới rất hấp dẫn bởi ai cũng có thể bình luận ngay tức khắc”. Khái niệm “mỗi công dân là một nhà báo” được nhắc đến thường xuyên hơn trên báo chí chính thống, ví dụ như tạp chí Tia sáng với bài phân tích “Blog và nền báo chí công dân” (6/12/2006); Sài Gòn Tiếp thị với bài “Thời của nhà báo công dân” (đăng lại trên trang web www.vietnamjournalism.com.vn, 08/01/2007); Nghề báo (số tháng 3/2007) với bài viết “Thời của Báo chí công dân”; bài “Blog: báo chí công dân” (Tiền Phong 22/08/2007), “Báo chí công dân - "đối thủ" của báo in truyền thống?” và “Blog - manh nha báo chí công dân ở Việt Nam” (báo Lao Động, ngày 22/06/2007) Cụm từ “báo chí công dân” trở nên phổ biến hơn và cũng đặt ra nhiều vấn đề cho những nhà nghiên cứu truyền thông, nhất là trong bối cảnh chính trị - xã hội của Việt Nam hiện nay. Trong nghiên cứu này, dựa trên quá trình phát triển của blog tại Việt Nam như đã khái quát ở trên, người viết bước đầu đưa ra một số nhận định về blog xét theo khía cạnh báo chí công dân: Thứ nhất, số lượng blogger Việt ý thức rằng mình là một “nhà báo công dân” còn ít và chưa có tiếng nói đáng kể. Quá trình phát triển của blog Việt có một điểm khác so với sự phát triển của blog trên thế giới. Trong khi blog trên thế giới xuất phát từ việc đưa tin, phát biểu ý kiến về thông tin, blog Việt ngay từ đầu được hiểu là “nhật ký trên mạng”, do vậy chủ yếu các blog được xem như một khoảng không gian mới, giúp người sử dụng có thêm cơ hội thể hiện cái tôi của bản thân. Blog là 8 nơi các blogger viết tất cả những gì mình thích, từ những việc làm hàng ngày, những câu chuyện vui, những chuyện bực mình, những lời phê phán, bình luận, chia sẻ hình ảnh, âm nhạc, truyện, phim, kêu gọi một phong trào xã hội Khi blog lan đến những người lớn tuổi hơn, blog trở thành nơi họ dành viết về con cái, về công việc; blog của giới nghệ sĩ là nơi đăng tải những tác phẩm của mình, giao lưu với người hâm mộ Nhiều người sử dụng bị hội chứng “nghiện blog”. Họ dành rất nhiều thời gian để viết blog, trang trí, chăm chút cho blog của mình, xem blog như một hoạt động giải trí. Việc có nhiều người vào đọc blog làm tăng page views (con số cho biết có bao nhiêu người truy cập), hoặc có nhiều người viết lời bình (comments) trong mỗi entry (bài viết) đem lại niềm vui cho các blogger. Yahoo!360 cho phép các blog kết nối với nhau và thông báo trên trang “Home” của mỗ blog những bài viết mới nhất. Các blogger có thể dễ dàng đọc blog của nhau, tìm đến những blog ưa thích và kết nối với nhau. Nhờ vậy, cộng đồng blog ngày càng mở rộng. Thế nhưng, xem blog như một tờ báo và bản thân mình là một nhà báo có nhiệm vụ đưa tin (như các blogger trên thế giới vào thời điểm mới bắt đầu có weblog) thì không nhiều blogger Việt nghĩ đến. Cụ thể, thực hiện một khảo sát nhỏ trên 180 blog kết nối đến blog của người viết, kết quả như sau: 170/180 blog chủ yếu mang tính tự sự, bày tỏ ý kiến; 5/180 blog nhắc đến những chuyện liên quan đến báo chí, những thông tin bên lề mà báo chí chính thống không đăng tải; 5/180 blog chọn hướng đưa tin, tổng hợp thông tin như một tờ báo. Một điều đáng chú ý là hai kiểu blog sau đều thuộc về những người làm báo hoặc có liên quan trực tiếp đến báo chí. Kết quả khảo sát cho thấy số lượng blogger ý thức rằng blog có thể là một tờ báo của riêng mình và biết sử dụng blog như một kênh truyền thông gây ảnh hưởng đến cộng đồng còn khá ít. Chỉ có những người làm báo hoặc những công việc liên quan đến báo chí mới nhìn thấy và biết khai thác đặc điểm báo chí của blog. Có lẽ vì vậy mà nhà báo Lê Quốc Minh (phụ trách trang web www.vietnamjournalism.com chuyên về các vấn đề liên quan đến báo chí) nhận định rằng: “Hiện nay chưa thấy blog nào thực sự nổi lên theo khía cạnh báo chí, và cuộc đua nóng bỏng giữa blog và báo chí chính thống trên thế giới vẫn đang nguội lạnh trên các blog Việt. Đóng góp lớn nhất của blog Việt xét theo tính báo chí có lẽ chỉ là vụ chụp ảnh anh cảnh sát giao thông chụp chiếc xe lái ẩu được nhiều báo in và website dẫn lại” (Theo Tiền Phong Online, 22/08/2007) Thứ hai, mặc dù báo chí chính thống và blog – báo chí công dân có tác động qua lại hỗ trợ lẫn nhau, nhưng mối quan hệ này không mang tính chất ngang hàng. Blogger gồm hàng triệu người, theo dõi và tham gia vào tất cả các lĩnh vực của cuộc sống, là tư liệu thực tế rất sinh động cho báo chí. Blog cung cấp thêm những thông tin bên lề, những bài tường thuật, những ý kiến, nhận định phong phú, đa dạng Blogger cũng có vai trò rất quan trọng trong việc “nhặt sạn” cho các tờ báo chính thống. Người đọc (chính họ cũng có thể là các nhà báo công dân) ngày càng sắc sảo với vốn kiến thức sâu rộng khiến các phóng viên, biên tập viên phải cẩn trọng hơn trong các bài viết. Ngày càng xuất hiện nhiều blog nhận xét, phê bình, đặt nghi vấn về một số bài báo, chương trình truyền hình, phát thanh Điều đó chứng tỏ một bộ phận công chúng Việt đã đi qua thời báo chí nói gì biết đó. Tác động của blog – báo chí công dân đến báo chí chính thống buộc báo chí chính thống phải nhìn lại mình và phải có một số thay đổi theo chiều hướng tích cực hơn. 9 Ngoài việc đưa tin về các sự kiện liên quan đến blog, báo chí chính thống mở các chuyên mục như “Blog Việt” (Vietnam Net), chuyên mục blog của Nhịp sống số (báo Tuổi Trẻ),trực tiếp đưa nội dung blog lên trang báo, một phần để đáp ứng nhu cầu độc giả trẻ, một phần để thông tin đến cả những bạn đọc không thường xuyên sử dụng Internet về một cộng đồng ảo đang hoạt động trên mạng. Hiện nay, có nhiều blog đã được các báo trực tuyến liên kết vào như một phần nội dung của mình hoặc blogger được mời làm cộng tác viên. Bên cạnh đó, các nhà báo cũng tham gia viết blog. Với ưu thế nắm bắt thông tin nhanh, kỹ năng viết tốt, đưa ra những phân tích sâu sắc và có quan hệ rộng rãi, blog của nhà báo thu hút một số lượng độc giả không nhỏ (ví dụ như blog của các nhà báo Phan Văn Tú – blogger “Phan Văn Tú”, Vũ Mạnh Cường – blogger “VMC”, Huy Đức – blogger “Osin”, Đức Hiển – blogger “Bố cu Hưng”) Tuy nhiên, mặc dù có mối quan hệ tương tác qua lại về mặt thông tin, báo chí chính thống và báo chí công dân ở nước ta không có mối quan hệ ngang hàng, điều đó có nghĩa là báo chí chính thống được đặt ở vị trí cao hơn và có nhiệm vụ quản lý, định hướng báo chí công dân. Blog – tiếng nói phổ biến nhất của báo chí công dân vẫn chưa được đánh giá là một kênh thông tin đáng tin cậy và cần phải được quản lý. Đây là đặc điểm đáng chú ý của báo chí công dân ở Việt Nam trong giai đoạn vừa chớm phát triển này. Trong bài viết “Báo chí dẫn dắt blogger như thế nào?” (VietnamNet 31/10/2007), ông Dương Minh Việt, Trưởng ban biên tập báo Dân trí cho rằng: "Báo chí có trách nhiệm chỉ ra những hành vi phạm pháp trên blog"; ông Lê Thọ Bình, Giám đốc trung tâm VTC News lại nhận định: “Báo chí chính thống, trên các trang báo của mình, cần giúp giới blogger hiểu rõ điều này [“điều này”: các nguyên tắc báo chí, đạo đức, luật báo chí cũng như những trách nhiệm mang tính pháp lý]; trong khi đó, ông Phan Văn Tú, Phó Chủ tịch thường trực Hội nhà báo Đồng Nai đưa ra ý kiến: “Quá trình định hướng dư luận xã hội một cách hợp lý (thông qua các hình thức phong phú của báo chí) sẽ góp phần tác động tới giới blog, dẫn dắt tư tưởng blogger”... Trên đây chỉ là vài ý kiến trong số khá nhiều bài báo bàn đến vấn đề quản lý blog trong thời gian gần đây. Những ý kiến này cho thấy báo chí chính thống được đặt ở vị trí cao hơn báo chí công dân như một điều hiển nhiên. Điều này cũng có nguyên do của nó. Blogger có thể là bất kỳ ai, viết bất cứ điều gì, có thể trung thực, khách quan hoặc hoàn toàn không đúng sự thật, có chủ ý làm hại đến ai đó Vấn đề quản lý được đặt ra để hạn chế những mặt trái của blog. Tuy nhiên, nhìn ở một góc độc khác, nếu báo chí chính thống có thể “dẫn dắt” blog - báo chí công dân, liệu báo chí công dân có còn mang đúng tính chất “báo chí công dân” như ý nghĩa vốn có của khái niệm này? Hai nhận định trên là những ý kiến của người viết về nền báo chí công dân đang trong quá trình hình thành tại Việt Nam. Không thể vội vàng phán xét những vấn đề nêu trên mang tính tích cực hay tiêu cực trong sự phát triển của báo chí công dân, vì báo chí – dù là loại hình báo chí nào đều cần phải xét trong bối cảnh chính trị cụ thể và đặt trong mối quan hệ với những yếu tố khác như kinh tế, văn hóa, lịch sử, tư tưởng của cả một hệ thống xã hội. Kết luận Blog tại Việt Nam là một phương tiện mang tính tự sự, giải trí chủ yếu của thế hệ trẻ bắt đầu từ năm 2005. Đến cuối năm 2006, blog mới bắt đầu được công luận nhìn nhận như một hiện 10 tượng truyền thông vì sức tác động đến một số lượng công chúng đông đảo. Blog cho thấy sự khao khát thông tin và nhu cầu tham gia vào truyền thông của công chúng, đặc biệt khi có những sự kiện nóng xảy ra. Cùng với sự phát triển của blog, báo chí công dân tại Việt Nam cũng trở thành một loại hình truyền thông mới và đặt ra nhiều vấn đề cần suy nghĩ. Tuy nhiên, dù thế nào đi nữa việc xuất hiện và phát triển của blog – báo chí công dân cũng là một phát triển hợp quy luật, thoả mãn nhu cầu tự do ngôn luận của mỗi công dân. Blog, xét từ khía cạnh là một cách thức thể hiện phổ biến nhất của báo chí công dân không những ảnh hưởng đến truyền thông, mà còn ảnh hưởng đến ý thức công dân và dần dần sẽ có tác động cả đến thể chế chính trị - xã hội. Đó là một quá trình không thể tránh khỏi. Tất nhiên, một phong trào xã hội diễn biến như thế nào tuỳ thuộc vào rất nhiều yếu tố. Có những điều chỉ có quá trình vận động thực tiễn của xã hội mới có thể đưa ra câu trả lời. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Joan Connell, Weblog Central explained, mnsbc.com, 30 March, 2003 2. Matheson, D. and Allan,S. (2006) Weblogs and the war in Iraq, Unpacking Digital Dynamics, Cresskill, NJ: Hampton 3. Stuart Allan, Online News, Open University Press, 2006 4. Shayne Bowman and Chris Willis, We Media: How Audiences are Shaping the Future of News and Information, 5. Rosenberg, S., Much ado about blogging, Salon.com, 10 May, 2002 6. Lao động Online, www.laodong.com.vn 7. Tạp chí Nghề báo 8. Tiền Phong Online, www.tienphong.com.vn 9. Tuổi Trẻ Online: www.tuoitre.com.vn 10. Vietnam Net: www.vnn.vn 11. VnExpress: www.vnepress.net 12. www.vietnamjournalism.com.vn 13. Wikipedia, 14. Yahoo! 360