Báo cáo Khoa học Ong ký sinh trứng bọ xít xanh vai đỏ Telenomus subitus Le (Scelionidae- Hymenoptera) và vai trò của nó trong hệ sinh thái cây đậu tương vụ hè- thu 2003 tại Gia Lâm - Hà Nội

Báo cáo khoa học: Ong ký sinh trứng bọ xít xanh vai đỏ Telenomus subitus Le (Scelionidae: Hymenoptera) và vai trò của nó trong hệ sinh thái cây đậu t-ơng vụ hè - thu 2003 tại Gia Lâm – Hà Nội T¹p chÝ KHKT N«ng nghiÖp, TËp 2 sè 1/2004 Ong ký sinh trøng bä xÝt xanh vai ®á Telenomus subitus Le (Scelionidae: Hymenoptera) vµ vai trß cña nã trong hÖ sinh th¸i c©y ®Ëu t−¬ng vô hÌ - thu 2003 t¹i Gia L©m – Hµ Néi Egg parasitoid on red shield green bug Telenomus subitus Le (Scelionidae: Hymenoptera) and its roll in summer-autumn 2003 on soybean ecosystem in Gialam district, Hanoi city §Æng ThÞ Dung1 Summary The developmental period before adult merge of the egg - parasitoid Telenomus subitus Le is very short (7-11 days), average 8.73 ± 0.53 days in condition of average temperature of 27.5 0C and relative humidity of 85.5%. The female of T. subitus which doen’t give oviposition live longer that those oviposited about 2-3 times (15.6 in compare with 4.75 days and 4.48 in compare with 2.86 days respectively in condition of adding food were bee honey and clean water). Pure honey is the best food for waps T. subitus on longevity and oviposition capacity (lived 4.75 days and parasited 99.2 eggs of host). In condition of adding food were sugar solution 50% and bee honey solution 50%, the longevity of the female waps was similar (6.56 – 7.64 days). Clean water was the worst food adding for female waps T. subitus, they lived shorter and gave capacity of parasiting lower (2.86 days and parasited 51.8 eggs of the host). Parasitoid T. subitus has an imporatant roll in cotrolling the density of red shield green bug. Eventhough the density of egg cluster on soybean field was not very high (average 0.49 ± 0.19 cluster/m2), but the rate of egg parasited was very high, average was 68.39 ± 13.25%. Tõ kho¸ : s©u h¹i, thiªn ®Þch, phßng trõ tæng hîp, biÖn ph¸p sinh häc. 1 Tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp I 1. §Æt vÊn ®Ò §Ëu t−¬ng lµ c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy cã gi¸ trÞ dinh d−ìng, kinh tÕ cao vµ lµ lo¹i c©y lu©n canh c¶i t¹o ®Êt (§oµn ThÞ Thanh Nhµn, 1996). Tuy nhiªn, trong l−íi d©y chuyÒn dinh d−ìng, ®Ëu t−¬ng bÞ nhiÒu loµi s©u h¹i sö dông lµm thøc ¨n, trong ®ã, bä xÝt xanh vai ®á (Piezodorus hybneri) lµ mét trong nh÷ng loµi s©u h¹i quan träng. Sù chÝch hót cña loµi bä xÝt nµy kh«ng chØ lµm cho c©y ®Ëu t−¬ng cßi cäc, óa vµng, mµ cßn lµm cho h¹t ®Ëu t−¬ng bÞ lÐp, cã vÞ ®¾ng, ¶nh h−ëng nhiÒu ®Õn chÊt l−îng s¶n phÈm. Song trong l−íi dinh d−ìng, c¸c loµi thiªn ®Þch cña c«n trïng ®ãng vai trß quan träng trong sù ®iÒu hoµ sè l−îng quÇn thÓ s©u h¹i. Mçi mét loµi s©u h¹i th−êng bÞ Ýt nhÊt tõ 2 ®Õn nhiÒu loµi kÎ thï (De Bach, 1964). ViÖc b¶o vÖ vµ duy tr× c¸c loµi kÎ thï tù nhiªn trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp lµ rÊt quan träng. Nghiªn cøu sinh häc, sinh th¸i häc vµ hµnh vi häc cña c¸c loµi thiªn ®Þch còng nh− vai trß cña chóng trong viÖc h¹n chÕ sinh s¶n cña c¸c loµi s©u h¹i ®Ó cã thÓ dù b¸o sè l−îng c¸c loµi dÞch h¹i c©y trång còng rÊt cÇn thiÕt (Novojilov, Sapiro, 1979) (§−êng Hång DËt – dÞch). Mét sè kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ thiªn ®Þch s©u h¹i ®Ëu t−¬ng ®· cho thÊy, thµnh phÇn c¸c loµi thiªn ®Þch rÊt ®a d¹ng vµ phong phó (Ph¹m V¨n LÇm 1995, Vò 18 Quang C«n vµ ctv. 1996, §Æng ThÞ Dung, 1999), Dang Thi Dung et al. 1999). Tuy nhiªn, nh÷ng nghiªn cøu vÒ sinh häc, sinh th¸i vµ vai trß cña nhiÒu loµi ký sinh s©u h¹i ®Ëu t−¬ng ë n−íc ta ch−a nhiÒu. Bµi b¸o gãp phÇn cung cÊp nguån th«ng tin cho khoa häc, lµm c¬ së cho viÖc lîi dông ong T. subitus s½n cã trªn ®ång ruéng ®Ó h¹n chÕ t¸c h¹i do loµi bä xÝt xanh vai ®á g©y ra trªn ®Ëu t−¬ng. 2. VËt liÖu vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.1. VËt liÖu nghiªn cøu Gièng ®Ëu t−¬ng DT.84 Bä xÝt xanh vai ®á (Piezodorus hybneri) Ong ký sinh trøng bä xÝt xanh vai ®á (Telenomus subitus Le) 2.2. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm sinh häc cña ong Telenomus subitus Le * Nu«i tr−ëng thµnh bä xÝt xanh vai ®á (thu thËp tõ ngoµi ®ång vÒ) trªn luèng ®Ëu t−¬ng cã c¸ch ly v¶i mµn ®Ó cã trøng vËt chñ s¹ch (lµ trøng ch−a bÞ nhiÔm ký sinh). Nh÷ng æ trøng s¹ch nµy ®−îc sö dông cho nghiªn cøu ®Æc tÝnh sinh vËt häc cña ong ký sinh Telenomus subitus. * Nghiªn cøu vßng ®êi, kh¶ n¨ng sinh s¶n cña ong T.subitus: chóng t«i cho tõng cÆp ong (1 ®ùc vµ 1 c¸i) vµo trong tõng èng nghiÖm cã kÝch th−íc 20 x 2 (cm). Trong mçi èng nghiÖm ®Æt 1 æ trøng bä xÝt xanh vai ®á tõ 0 ®Õn 2 ngµy tuæi. Thøc ¨n cho ong lµ mËt ong 100%. Hµng ngµy thay æ trøng bä xÝt míi cho ®Õn khi ong c¸i chÕt. * Theo dâi thêi gian sèng cña tr−ëng thµnh ong T. subitus d−íi ¶nh h−ëng cña yÕu tè thøc ¨n, chóng t«i bè trÝ 4 c«ng thøc (CT). CT1: MËt ong 100%, CT2: MËt ong 50%, CT3: N−íc ®−êng 50% vµ CT4: N−íc l· (®èi chøng). Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra: * §Ó ®¸nh gi¸ vai trß cña ong T. subitus, chóng t«i ®iÒu tra mËt ®é trøng bä xÝt xanh vai ®á (vËt chñ) theo giai ®o¹n sinh tr−ëng cña c©y ®Ëu t−¬ng (ViÖn B¶o vÖ thùc vËt, 1998): ®iÒu tra 5 ®iÓm chÐo gãc, mçi ®iÓm 1m2. §ång thêi thu thËp trøng vËt chñ trªn ®ång ®Ëu t−¬ng ®Ó x¸c ®Þnh tû lÖ trøng bÞ ký sinh. 3. KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn 3.1.Thêi gian ph¸t triÓn c¸c pha tr−íc tr−ëng thµnh cña ong T. subitus Le (Scelionidae : Hymenoptera) §©y lµ mét chØ tiªu sinh häc cã ý nghÜa v« cïng quan träng trong viÖc ph¸t triÓn sè l−îng quÇn thÓ, thÓ hiÖn kh¶ n¨ng h¹n chÕ sù ph¸t triÓn cña chñng quÇn dÞch h¹i. Thêi gian nµy cµng ng¾n th× søc t¨ng quÇn thÓ cµng cao, kh¶ n¨ng ®iÒu hoµ sè l−îng quÇn thÓ dÞch h¹i cµng lín. KÕt qu¶ nghiªn cøu chØ tiªu nµy ®−îc thÓ hiÖn ë b¶ng 1. B¶ng 1: Thêi gian ph¸t triÓn c¸c pha tr−íc tr−ëng thµnh cña ong T. subitus Le ký sinh trong trøng bä xÝt xanh vai ®á Thêi gian ph¸t triÓn (ngµy) §ît thÝ nghiÖm Tæng c¸ thÓ thÝ nghiÖm Ng¾n nhÊt Dµi nhÊt Trung b×nh ± ∆ NhiÖt ®é trung b×nh (0C) §é Èm trung b×nh (%) §ît I 31 7 9 8,58 ± 0,22 27,3 85,7 §ît II 30 7 9 8,19 ± 0,26 28,1 87,6 §ît III 35 8 11 9,24 ± 0,96 26,6 83,2 Trung b×nh chung 32 7,33 9,67 8,73 ± 0,53 27,5 85,5 Ghi chó: ∆ - Sai sè −íc l−îng ë møc ý nghÜa α = 0,05 20 19 B¶ng 2: Thêi gian sèng cña tr−ëng thµnh ong T. subitus Le Thêi gian sèng (ngµy) C«ng thøc thÝ nghiÖm Tæng c¸ thÓ thÝ nghiÖm Ng¾n nhÊt Dµi nhÊt Trung b×nh ± ∆ Ong kh«ng ho¹t ®éng sinh s¶n MËt ong 100% 10 5 21 15,6 ± 5,76 a MËt ong 50% 10 3 14 7,64 ± 3,58 b N−íc ®−êng 50% 10 3 11 6,56 ± 2,75 b N−íc l· (®èi chøng) 10 2 6 4,48 ± 1,23 c Ong cã ho¹t ®éng sinh s¶n MËt ong 100% 10 3 6 4,75 ± 1,23 a N−íc l· (®èi chøng) 10 2 4 2,86 ± 0,95 b Ghi chó: Trong ph¹m vi cïng cét, cïng chØ tiªu thÝ nghiÖm, cïng ch÷ c¸ i - kh«ng cã sù sai kh¸c ë møc ý nghÜa α = 0,05; - NhiÖt – Èm ®é trung b×nh trong thêi kú thÝ nghiÖm: 27,30C vµ 84,4%. Sè liÖu b¶ng 1 cho thÊy, thêi gian ph¸t triÓn c¸c pha tr−íc tr−ëng thµnh cña ong T. subitus Le ký sinh trong trøng bä xÝt xanh vai ®á kh¸ ng¾n, chØ kho¶ng 7 – 11 ngµy, trung b×nh 8,73 ± 0,53 ngµy ë ®iÒu kiÖn nhiÖt-Èm ®é trung b×nh lµ 27,5 0C vµ 85,5%. Nh− vËy, trong mét th¸ng loµi ong nµy cã thÓ h×nh thµnh 3 thÕ hÖ, kh¶ n¨ng h¹n chÕ sè l−îng vËt chñ sÏ rÊt lín. So víi kÕt qu¶ nghiªn cøu cña Bïi Xu©n Ph−¬ng (2003), thêi gian ph¸t triÓn c¸c pha tr−íc tr−ëng thµnh cña ong T. subitus trong trøng bä xÝt ®en h¹i lóa lµ 9 – 13 ngµy, trung b×nh 11,14 ± 0,76 ngµy ë ®iÒu kiÖn nhiÖt-Èm ®é 20-300C vµ 70-86,3%. Nh− vËy, thêi gian ph¸t triÓn tr−íc tr−ëng thµnh cña loµi ong T. subitus trong trøng bä xÝt vanh vai ®á ng¾n h¬n trong trøng bä xÝt ®en kho¶ng 2 ngµy ë cïng ®iÒu kiÖn nhiÖt-Èm ®é t−¬ng tù. 3.2. Thêi gian sèng cña tr−ëng thµnh ong T. subitus Le trong phßng thÝ nghiÖm Thêi gian sèng tù do cña tr−ëng thµnh ong ký sinh trøng bä xÝt xanh vai ®á nãi riªng vµ c¸c loµi thiªn ®Þch nãi chung rÊt cã ý nghÜa trong viÖc ®iÒu hoµ sè l−îng chñng quÇn dÞch h¹i. Thêi gian nµy cµng dµi, kh¶ n¨ng t×m kiÕm vËt chñ ®Ó ®Î trøng ký sinh vµ kh¶ n¨ng duy tr× nßi gièng cµng lín. KÕt qu¶ nghiªn cøu chØ tiªu nµy ®èi víi loµi T. subitus ®−îc thÓ hiÖn ë b¶ng 2. KÕt qu¶ nghiªn cøu ë b¶ng 2 cho thÊy, nÕu kh«ng t×m thÊy trøng vËt chñ ®Ó ®Î trøng ký sinh (ong kh«ng ho¹t ®éng sinh s¶n), thêi gian sèng cña nã dµi gÊp h¬n 3 lÇn so víi nh÷ng con ong c¸i cã ho¹t ®éng sinh s¶n nÕu chóng t×m ®−îc thøc ¨n lµ chÊt th¶i cña rÖp hoÆc mËt cña nh÷ng loµi hoa cã hµm l−îng ®−êng cao. Vµ nÕu chØ hót ®−îc n−íc m−a, n−íc s−¬ng th× thêi gian nµy còng dµi gÊp gÇn 2 lÇn so víi nh÷ng ong c¸i cã ho¹t ®éng sinh s¶n. Trong tù nhiªn, thêi gian sèng cña loµi ong nµy cã thÓ dµi hoÆc ng¾n h¬n phô thuéc nhiÒu vµo ®iÒu kiÖn thêi tiÕt. 3.3. Kh¶ n¨ng sinh s¶n cña ong T. subitus Le trong phßng thÝ nghiÖm Sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn sè l−îng cña mçi loµi c«n trïng phô thuéc chñ yÕu vµo kh¶ n¨ng sinh s¶n. Kh¶ n¨ng nµy cña c«n trïng l¹i phô thuéc vµo rÊt nhiÒu yÕu tè, ch¼ng h¹n nh− nhiÖt-Èm ®é, thøc ¨n, søc sèng cña ong non trong vËt chñ, m«i tr−êng kh«ng gian mµ nã tån t¹i v.v. Víi môc ®Ých t×m hiÓu kh¶ n¨ng ®iÒu hoµ sè l−îng vËt chñ cña loµi ong T. subitus ®èi víi bä xÝt xanh vai ®á trªn ®ång ruéng ®Ëu t−¬ng, chóng t«i tiÕn hµnh thÝ nghiÖm nu«i sinh häc. KÕt qu¶ ®−îc tr×nh bµy ë b¶ng 3. 20 B¶ng 3. Kh¶ n¨ng sinh s¶n cña ong T. subitus Le trong phßng thÝ nghiÖm Sè trøng vËt chñ bÞ ký sinh qua c¸c ngµy (qu¶/c¸i) C«ng thøc thÝ nghiÖm Tæng sè cÆp TN Ngµy 1 Ngµy 2 Ngµy 3 Ngµy 4 Ngµy 5 Ngµy 6 Tæng sè trøng TB bÞ KS (qu¶/c¸ i) MËt ong 100% 5 19,4 23,2 17,8 19,4 11,6 7,8 99,2 * N−íc l· 5 21,6 18,4 8,2 3,6 - - 51,8 Ghi chó : TN – ThÝ nghiÖm ; TB – Trung b×nh; KS – Ký sinh; * - Sai kh¸ c ë møc ý nghÜa α = 0,05. B¶ng 4. DiÔn biÕn mËt ®é trøng bä xÝt xanh vai ®á vµ tû lÖ trøng bÞ ký sinh bëi T. subitus trªn ®Ëu t−¬ng hÌ-thu 2003 t¹i §a Tèn, Gia L©m – Hµ Néi Tû lÖ ký sinh Giai ®o¹n sinh tr−ëng MËt ®é trøng (æ/m2) Tæng sè trøng theo dâi (qu¶) Sè trøng bÞ ký sinh (qu¶) Tû lÖ ký sinh (%) 2-3 l¸ kÐp 0,05 87 34 39,08 4-5 l¸ kÐp 0,15 112 52 46,43 6-7 l¸ kÐp 0,40 151 83 54,97 Hoa 0,52 127 74 71,65 Hoa-Qu¶ non 0,85 256 217 84,76 Qu¶ non 0,74 143 82 87,41 Qu¶ ch¾c 0,66 128 59 75,78 ChÝn sinh lý 0,52 77 51 87,01 Trung b×nh 0,49 ± 0,19 68,39 ± 13,25 Sè liÖu nghiªn cøu cho thÊy r»ng, loµi ong T. subitus cã kh¶ n¨ng sinh s¶n rÊt lín. ë c«ng thøc cho ¨n mËt ong 100%, trung b×nh mçi ong c¸i ®Î ký sinh ®−îc 99,2 qu¶ trøng vËt chñ. Cßn ë c«ng thøc cho ¨n n−íc l·, mçi ong c¸i còng ®Î ký sinh ®−îc 51,8 qu¶ trøng vËt chñ. KÕt qu¶ nghiªn cøu cña chóng t«i phï hîp víi kÕt qu¶ nghiªn cøu cña t¸c gi¶ Bïi Xu©n Ph−¬ng (2003) vÒ kh¶ n¨ng sinh s¶n cña loµi ong T. subitus trªn trøng cña bä xÝt ®en Scotinophora lurida. §iÒu nµy lý gi¶i t¹i sao trªn ®ång ruéng ®Ëu t−¬ng vô hÌ-thu, tû lÖ trøng cña loµi bä xÝt xanh vai ®á bÞ ký sinh bëi loµi ong nµy rÊt cao. 3.4. §¸nh gi¸ vai trß cña ong ký sinh trøng bä xÝt xanh vai ®á T. subitus Le trªn ®Ëu t−¬ng hÌ-thu 2003 t¹i §a Tèn, Gia L©m – Hµ Néi Xu thÕ ®a d¹ng ho¸ c©y trång ngµy mét cao kÐo theo sù biÕn ®æi thµnh phÇn còng nh− sè l−îng cña nhiÒu loµi sinh vËt sèng trªn nhiÒu sinh c¶nh. Bä xÝt xanh vai ®á lµ loµi c«n trïng ®a thùc, nªn sù cã mÆt cña nã trªn ®ång ruéng ®Ëu t−¬ng cã thÓ thay ®æi tuú theo nguån thøc ¨n, ®iÒu kiÖn thêi tiÕt còng nh− lùc l−îng thiªn ®Þch. Do ®ã, vai trß cña c¸c loµi thiªn ®Þch nãi chung, cña ong T. subitus nãi riªng còng phô thuéc vµo sù tån t¹i cña vËt chñ. KÕt qu¶ nghiªn cøu chØ tiªu nµy ®−îc tr×nh bµy ë b¶ng 4. Sè liÖu b¶ng 4 cho thÊy, ngay tõ ®Çu vô, khi c©y ®Ëu t−¬ng míi ph¸t triÓn 2-3 l¸ kÐp, ®· xuÊt hiÖn trøng bä xÝt xanh vai ®á, tuy nhiªn víi mËt ®é rÊt thÊp (0,05 æ/m2). Lóc nµy tû lÖ ký sinh ®¹t 39,08%. Sau ®ã mËt ®é æ trøng t¨ng dÇn, kÐo theo sù gia t¨ng vÒ tû lÖ trøng bÞ ký sinh. §iÒu nµy rÊt phï hîp, v× tr−ëng thµnh bä xÝt xanh vai ®á di chuyÓn tõ sinh c¶nh kh¸c sang sinh c¶nh ®Ëu t−¬ng (thøc ¨n giµu dinh d−ìng) ®Ó sèng vµ sinh s¶n. §Ønh cao mËt ®é trøng 21 øng víi giai ®o¹n c©y ®Ëu t−¬ng ra hoa ®Õn qu¶ ch¾c vµ tû lÖ trøng bÞ ký sinh còng rÊt cao tõ giai ®o¹n ®ã (71,65 - 87,41%). Trung b×nh chung vÒ tû lÖ ký sinh trong c¶ vô ®¹t 68,39 ± 13,25%. §©y lµ mét tû lÖ rÊt cao so víi tû lÖ ký sinh chung cña nhiÒu loµi c«n trïng ký sinh kh¸c. Loµi T. subitus ®· thÓ hiÖn vai trß quan träng trong viÖc h¹n chÕ mËt ®é bä xÝt xanh vai ®á trªn ®ång ruéng ®Ëu t−¬ng. Do vËy, mÆc dï kh¶ n¨ng sinh s¶n cña loµi bä xÝt xanh vai ®á kh¸ lín (trung b×nh 45,6 – 54 qu¶/c¸i) (NguyÔn Trung Kiªn, 2000), nh−ng mËt ®é cña nã ë trªn ®ång ruéng ®Ëu t−¬ng lu«n kh«ng cao nh− loµi bä xÝt xanh (Nezara viridula). 4. kÕt luËn Ong T. subitus Le ký sinh trong trøng bä xÝt xanh vai ®á cã thêi gian ph¸t triÓn c¸c pha tr−íc tr−ëng thµnh ng¾n (7 – 11 ngµy), trung b×nh 8,73 ± 0,53 ngµy ë ®iÒu kiÖn nhiÖt-Èm ®é trung b×nh lµ 27,5 0C vµ 85,5%. Ong c¸i T. subitus kh«ng ho¹t ®éng sinh s¶n cã thêi gian sèng dµi h¬n 2-3 lÇn nh÷ng ong c¸i cã ho¹t ®éng sinh s¶n (15,6 vµ 4,75 ngµy ë ®iÒu kiÖn ¨n thªm mËt ong 100%; 4,48 vµ 2,86 ngµy ë ®iÒu kiÖn ¨n thªm n−íc l·). MËt ong 100% lµ thøc ¨n tèt nhÊt cho ong T. subitus c¶ vÒ thêi gian sèng vµ kh¶ n¨ng sinh s¶n (4,75 ngµy vµ ®Î ký sinh ®−îc 99,2 qu¶ trøng bä xÝt). Víi thøc ¨n lµ n−íc ®−êng 50% vµ mËt ong 50% thêi gian sèng cña ong ký sinh, trøng bä xÝt xanh vai ®á t−¬ng ®−¬ng nhau (6,56 - 7,64 ngµy). Víi thøc ¨n n−íc l·, thêi gian sèng vµ kh¶ n¨ng sinh s¶n thÊp nhÊt (2,86 ngµy vµ ®Î ký sinh ®−îc 51,8 qu¶ trøng bä xÝt). Ong T. subitus cã vai trß quan träng trong viÖc h¹n chÕ mËt ®é bä xÝt xanh vai ®á. MÆc dï mËt ®é trøng bä xÝt xanh vai ®á trªn ®ång ruéng ®Ëu t−¬ng kh«ng cao l¾m (trung b×nh 0,49 ± 0,19 æ/m2), song tû lÖ trøng ký sinh vÉn ®¹t rÊt cao, trung b×nh c¶ vô 68,39 ± 13,25%. Tµi liÖu tham kh¶o Vò Quang C«n, KhuÊt §¨ng Long vµ §Æng ThÞ Dung, (1996). "KÕt qu¶ nghiªn cøu b−íc ®Çu vÒ thµnh phÇn, sinh häc, sinh th¸i cña c¸c loµi ký sinh trªn ®Ëu t−¬ng ë phÝa B¾c ViÖt Nam". T¹p chÝ BVTV sè 5 (149), tr. 36-40. Dang Thi Dung and Vu Quang Con, (1999). "Composition of parasitic insects of soybean cutworm and eco-biological characteristics of Microplitis prodeniae Rao et Chandry (Hym.:Braconidae) parasitic on Spodoptera litura F. (Lep.:Noctuidae) in Hanoi and sorrouding areas in Vietnam". Malaysian Appl. Biology, Vol. 28 (1&2), pp. 63-67. §Æng ThÞ Dung, (1999). "C«n trïng ký sinh vµ mèi quan hÖ cña chóng víi s©u h¹i chÝnh ®Ëu t−¬ng vïng Hµ Néi vµ phô cËn". LuËn ¸n TiÕn sÜ N«ng nghiÖp, tr. 59-61. NguyÔn Trung Kiªn (2000). Bä xÝt h¹i ®Ëu t−¬ng, ®Æc ®iÓm sinh häc – sinh th¸i cña loµi bä xÝt xanh vai ®á Piezodorus hybneri (Gmelin) (Pentatomidae : Hemiptera) vô xu©n 2000 t¹i Gia L©m – Hµ Néi. B¸o c¸o tèt nghiÖp, §HNN I, tr. 51-52. Ph¹m V¨n LÇm, (1993). "KÕt qu¶ b−íc ®Çu thu thËp vµ ®Þnh lo¹i thiªn ®Þch cña s©u h¹i ®Ëu t−¬ng". T¹p chÝ BVTV" sè 1, tr. 12-15. §oµn ThÞ Thanh Nhµn (chñ biªn) vµ ctv, (1996). Gi¸o tr×nh c©y c«ng nghiÖp. Nxb N«ng nghiÖp Hµ Néi, tr. 5. Novojilov K. V., Sapiro V. A. (§−êng Hång DËt dÞch 1979). C¸c con ®−êng b¶o vÖ s©u ¨n s©u khi dïng thuèc ho¸ häc. Trong Nh÷ng nghiªn cøu vÒ BVTV – TËp IV. Nxb Khoa häc vµ Kü thuËt, Hµ Néi, tr. 40. Paul DeBach, (1964). Biological Control of Insect Pests and Weeds, Chapman and Hall Ltd, II New Fetter Lane Lodon E.C.4 : 5-8. Bïi Xu©n Ph−¬ng, (2003). Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm sinh vËt häc, sinh th¸i häc vµ vai trß cña 3 loµi ong (Telenomus subitus Le, Gryon cromion Kozlov et Le, Ooencyrtus malayensis Ferriere) ký sinh trøng bä xÝt h¹i lóa vïng Hµ Néi vµ phô cËn. Tãm t¾t luËn ¸n TiÕn sÜ N«ng nghiÖp, tr.24. 22 20