Báo cáo Khoa học Đánh giá sự thay đổi của hệ thống nông nghiệp tại miền núi phía bắc Việt Nam trên quan điểm bền vững

Báo cáo khoa học Đánh giá sự thay đổi của hệ thống nông nghiệp tại miền núi phía bắc việt nam trên quan điểm bền vững T¹p chÝ KHKT N«ng nghiÖp 2007: TËp V, Sè 3: 13-16 §¹i häc N«ng nghiÖp I §¸nh gi¸ sù thay ®æi cña hÖ thèng n«ng nghiÖp t¹i miÒn nói phÝa b¾c viÖt nam trªn quan ®iÓm bÒn v÷ng Assessing changes in an agricultural system in northern mountainous region in terms of sustainability Ph¹m TiÕn Dòng1, TrÇn §øc Viªn2, NguyÔn Thanh L©m2, NguyÔn ThÕ Ph−¬ng2 SUMMARY In order to assess the sustainable capability of an agricultural system and to build the methodology of assessing it’s sustainability, a survey was conducted to collect data, calculate and compare indicators expressing the main characteristics of the Tat hamlet agricultural system between the period periods 1999 and 2004. The research results indicated that selected indicators and indicator groups clearly reflect the nature of the system. Comparison and assessment of the indicator groups showed sustainable development trend of the system at present. The present paper also makes recommendations to build the methodology for assessing sustainability of an agricultural system. Key words: Sustainability, agricultural system, indicator group. 1. §ÆT VÊN §Ò HiÖn nay ng−êi ta ®ang nãi nhiÒu vÒ x©y dùng n«ng nghiÖp bÒn v÷ng, nh−ng c¸ch ®¸nh gi¸ cßn ®ang nhiÒu tranh ci vµ ch−a cã ph−¬ng ph¸p thèng nhÊt. Conway (1984) cho r»ng tÝnh bÒn v÷ng cña hÖ thèng lµ kh¶ n¨ng duy tr× cña hÖ thèng qua c¸c biÕn ®éng lín cña m«i tr−êng. Mét hÖ thèng n«ng nghiÖp bÒn v÷ng cÇn cã n¨ng suÊt kh«ng bÞ suy gi¶m qua thêi gian, th«ng th−êng tõ 3-5 n¨m vµ cã thÓ 10-20 n¨m hoÆc h¬n (Conway, 1987; Lynam vµ Herdt, 1989). Hamblin (1991) cã quan ®iÓm réng h¬n vÒ hÖ thèng n«ng nghiÖp bÒn v÷ng vµ nhÊn m¹nh tíi sù cÇn thiÕt cã c¸c sè ®o vÒ sinh häc vµ kinh tÕ x héi thÝch hîp. Mét quan ®iÓm chung vÒ n«ng nghiÖp bÒn v÷ng ®−îc ®−a ra tõ USDA (2005) lµ: 1) HÖ thèng ph¶i tho¶ mn nhu cÇu vÒ l−¬ng thùc vµ sîi cho con ng−êi; 2) Lµm t¨ng chÊt l−îng m«i tr−êng vµ nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn; 3) Sö dông hiÖu qu¶ nhÊt nguån tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o vµ tµi nguyªn n«ng tr¹i; 4) C¸c ho¹t ®éng trang tr¹i bÒn v÷ng vÒ mÆt kinh tÕ; 5) Lµm t¨ng chÊt l−îng cuéc sèng cho n«ng d©n còng nh− cho toµn x héi. Stevens (2003) khi ®o tÝnh bÒn v÷ng cña hÖ sinh th¸i lµng rõng l¹i chia c¸c chØ tiªu thµnh 4 nhãm kh¸c nhau: 1) bÒn v÷ng cña nhãm tµi chÝnh cã 4 chØ tiªu ®Æc biÖt; 2) nhãm ®iÒu kiÖn x héi cã 11 chØ tiªu; 3) nhãm kü n¨ng qu¶n lý cã 9 chØ tiªu; vµ 4) c¸c ®Æc tr−ng cña ®Êt cã 9 chØ tiªu. Sau khi cã c¸c chØ tiªu, ng−êi ta dïng s¬ ®å AMOEBA (rada) ®Ó ®¸nh gi¸ mét c¸ch tæng hîp tÝnh bÒn v÷ng cña hÖ thèng ë b−íc cuèi cïng vµ so s¸nh diÖn tÝch cña s¬ ®å vÏ ®−îc t¹i hai thêi ®iÓm hoÆc hai hÖ thèng ®Ó rót ra kÕt luËn vÒ tÝnh bÒn v÷ng cña hÖ thèng, thêi ®iÓm nµo hoÆc hÖ thèng nµo cã diÖn tÝch cña s¬ ®å lín h¬n th× bÒn v÷ng h¬n (dÉn bëi Lopez-Ridaura vµ céng sù, 2002). Tãm l¹i, tuú thuéc møc ®é tæ chøc cña hÖ thèng, tïy thuéc ®iÒu kiÖn cô thÓ cña nghiªn 1 Trường Cao ñẳng cộng ñồng Hà Tây 2 Trường ðại học Nông nghiệp I, Hà Tây Ph¹m TiÕn Dòng, TrÇn §øc Viªn, NguyÔn Thanh L©m, NguyÔn ThÕ Ph−¬ng cøu, môc ®Ých nghiªn cøu vµ khung thêi gian nghiªn cøu mµ ng−êi nghiªn cøu ph¶i x©y dùng ®−îc bé chØ tiªu ®¸nh gi¸ phï hîp víi tõng tr−êng hîp cô thÓ vµ ®¸p øng toµn bé môc ®Ých nghiªn cøu. V× vËy môc tiªu cô thÓ cña nghiªn cøu nµy lµ x©y dùng hÖ thèng c¸c chØ tiªu thÝch hîp ®Ó ®¸nh gi¸ sù thay ®æi cña hÖ thèng trªn quan ®iÓm bÒn v÷ng vµ xem xÐt xu thÕ bÒn v÷ng cña hÖ thèng sau kho¶ng thêi gian 5 n¨m, qua ®ã gãp phÇn x©y dùng ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ tÝnh bÒn v÷ng cña mét hÖ thèng n«ng nghiÖp. 2. PH¦¥NG PH¸P NGHI£N CøU §Ó ®¸nh gi¸ tÝnh bÒn v÷ng cña hÖ thèng, nghiªn cøu nµy dùa trªn c¬ së cña xu thÕ thêi gian ®Ó so s¸nh c¸c chØ tiªu tõ thêi gian nµy sang thêi gian kh¸c. Hai ®iÓm thêi gian ®−îc lùa chän: n¨m 1999 vµ 2004 víi kho¶ng c¸ch 5 n¨m. C¶ hai cuéc ®iÒu tra ®Òu sö dông chung bé c©u hái víi sè mÉu ®iÒu tra ngÉu nhiªn 42 hé. Ngoµi b¶ng c©u hái chÝnh thøc, cßn pháng vÊn thªm nh÷ng ng−êi hiÓu biÕt tèt thùc tÕ vÒ hÖ thèng n«ng nghiÖp ë b¶n T¸t, §µ B¾c, tØnh Hoµ B×nh. C¸c nhãm chØ tiªu vµ chØ tiªu ph©n tÝch ®−îc lùa chän trªn c¬ së quan ®iÓm n«ng nghiÖp bÒn v÷ng cña “Department for Environment Food and Rural Affairs (2004), USDA” vµ ®iÒu kiÖn nghiªn cøu cô thÓ cña hÖ thèng sao cho cã tÝnh kh¶ thi, bao gåm: (1). Nhãm chØ tiªu nguån nh©n lùc: cÊu tróc d©n sè céng ®ång, kh¶ n¨ng ®äc viÕt cña d©n sè céng ®ång, vµ sè n¨m ®i häc cña ng−êi lín tuæi trong céng ®ång. (2). Nhãm chØ tiªu tµi s¶n n«ng hé: gi¸ trÞ nhµ cöa, së h÷u c¸c ®å dïng cã gi¸ trÞ vµ së h÷u ®Êt ®ai. (3). Nhãm c¸c chØ tiªu ho¹t ®éng s¶n xuÊt: Sè gia sóc, gia cÇm cña hé, diÖn tÝch ®Êt trång, chØ sè ®a d¹ng c©y trång, vµ n¨ng suÊt ®Êt. (4). Nhãm chØ tiªu ho¹t ®éng kinh tÕ: thu nhËp tiÒn mÆt, chØ sè ®a d¹ng thu nhËp, chi tiªu tiÒn mÆt, c©n ®èi tiÒn mÆt, tÝnh c«ng b»ng trong thu nhËp. (5). Nhãm chØ tiªu ®¸nh gi¸ m«i tr−êng: ®é che phñ ®Êt vµ quan ®iÓm cña n«ng d©n vÒ sù thay ®æi m«i tr−êng. (6) Nhãm chØ tiªu vÒ v¨n ho¸ x héi: c¸c vÊn ®Ò tÖ n¹n x héi, chÊt l−îng c¸c mèi quan hÖ x héi trong céng ®ång, sù thay ®æi cuéc sèng ng−êi d©n. C¸c chØ tiªu tÝnh to¸n lµ tiÒn ®−îc qui vÒ gi¸ trÞ t¹i cïng thêi ®iÓm (1999) cho c¶ hai ®ît ®iÒu tra cña nghiªn cøu. C¸c nhãm chØ tiªu hoÆc chØ tiªu t¹i hai thêi ®iÓm ®−îc so s¸nh trùc tiÕp vµ ®−îc qui theo hÖ sè b»ng c¸ch lÊy thêi ®iÓm 1999 lµm c¬ së so s¸nh (víi hÖ sè 1). NÕu t¹i n¨m 2004 so víi n¨m 1999 chØ tiªu nµo ®ã ®−îc gi÷ v÷ng hoÆc lín h¬n th× ®−îc coi nh− bÒn v÷ng h¬n so víi thêi ®iÓm tr−íc ®ã. Sau ®ã, ®iÓm trung b×nh vµ s¬ ®å AMOEBA (rada) sÏ ®−îc sö dông ®Ó so s¸nh tæng hîp c¸c chØ tiªu gi÷a hai thêi ®iÓm nghiªn cøu. T¹i thêi ®iÓm sau cã diÖn tÝch s¬ ®å b»ng hoÆc lín h¬n sÏ thÓ hiÖn kh¶ n¨ng bÒn v÷ng cao h¬n so víi thêi ®iÓm tr−íc. 3. KÕT QU¶ NGHI£N CøU Vµ TH¶O LUËN 3.1. §¸nh gi¸ vÒ nguån nh©n lùc Trong n¨m 2004 cã sù tiÕn bé ®¸ng kÓ vÒ sè n¨m ®i häc cña ng−êi lín, sè n¨m t¨ng lªn râ rÖt (B¶ng 1). T−¬ng tù cho chØ tiªu tû lÖ ng−êi biÕt ®äc biÕt viÕt vµ tû lÖ ng−êi trong ®é tuæi 20-59, lµ nguån lùc chÝnh cña hÖ thèng. TÝnh trung b×nh, nguån nh©n lùc cã chÊt l−îng t¨ng 1,11 lÇn tõ n¨m 1999 ®Õn n¨m 2004. B¶ng 1. So s¸nh nhãm chØ tiªu thÓ hiÖn chÊt l−îng nguån nh©n lùc N¨m ChØ tiªu 1999 2004 So s¸nh 2004/1999 Tû lÖ ng−êi tõ 20-59 tuæi (%) 45,8 48,3 1,05 Tû lÖ ng−êi lín biÕt ®äc, biÕt viÕt (%) 87,5 92,5 1,06 Sè n¨m ®i häc trung b×nh cña ng−êi lín 4,7 5,8 1,23 Trung b×nh (lÇn) 1,11 §¸nh gi¸ sù thay ®æi cña hÖ thèng n«ng nghiÖp... 3.2. §¸nh gi¸ vÒ tµi s¶n n«ng hé B¶ng 2. So s¸nh tæng hîp nhãm chØ tiªu ®Æc tr−ng tµi s¶n hé N¨m ChØ tiªu 1999 2004 So s¸nh 2004/1999 Gi¸ trÞ trung b×nh nhµ (ngh×n ®ång) 8.245 7.793 0,95 Xe m¸y/xe ®¹p (% hé cã tµi s¶n) 17,0 74,4 4,38 C«ng cô gi¸ trÞ: b¬m n−íc, Xe kÐo, (% hé cã tµi s¶n) 0,0 17,9 17,90 §å ®iÖn: V« tuyÕn, ®µi, catset,... (% hé cã tµi s¶n) 67,0 79,5 1,19 §å gç lín (%hé cã tµi s¶n) 86,0 97,4 1,13 §Êt lóa n−íc (m2/khÈu) 370 357 0,96 §Êt v−ên (m2/khÈu) 211 249 1,18 TÝnh chung toµn bé (lÇn) 3,96 Cã hai chØ tiªu gi¶m kh«ng ®¸ng kÓ lµ gi¸ trÞ trung b×nh nhµ vµ diÖn tÝch ®Êt lóa n−íc, cßn l¹i tÊt c¶ c¸c chØ tiªu kh¸c ®Òu t¨ng lªn, t¨ng nhiÒu nhÊt lµ chØ tiªu c«ng cô cã gi¸ trÞ (B¶ng 2). Tæng hîp ®iÓm trung b×nh cña c¸c chØ tiªu t¨ng lªn 3,96 lÇn. §iÒu nµy chøng tá nhãm chØ tiªu trªn cã kh¶ n¨ng bÒn v÷ng h¬n t¹i n¨m 2004. B»ng c¸ch tÝnh to¸n vµ so s¸nh t−¬ng tù nh− 2 nhãm chØ tiªu trªn, c¸c nhãm chØ tiªu cßn l¹i lµ chØ tiªu vÒ ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña n«ng hé, hiÖu qu¶ c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ, c¸c chØ tiªu vÒ m«i tr−êng, c¸c chØ tiªu vÒ v¨n ho¸ x héi vµ cuéc sèng ® ®−îc tÝnh to¸n, so s¸nh, kÕt qu¶ tæng hîp tr×nh bµy trªn B¶ng 3 vµ H×nh 1. B¶ng 3. So s¸nh tæng hîp sù thay ®æi cña c¸c nhãm chØ tiªu ®−îc nªu trªn trong hÖ thèng (lÇn) ChØ tiªu 1999 2004 ChÊt l−îng nguån nh©n lùc 1 1,10 Tµi s¶n gia ®×nh 1 3,96 C¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt 1 1,92 C¸c ho¹t ®éng kinh tÕ 1 1,60 M«i tr−êng 1 1,19 V¨n ho¸, x· héi vµ cuéc sèng 1 2,57 Trung b×nh 1 2,06 TÝnh trung b×nh cho tÊt c¶ c¸c nhãm thÊy sè ®iÓm t¨ng vµ ®−îc thÓ hiÖn râ (H×nh 1), diÖn tÝch ®å thÞ cho n¨m 2004 lín h¬n râ so víi diÖn tÝch ®å thÞ cña n¨m 1999. VËy xu thÕ chung lµ t¹i n¨m 2004 hÖ thèng cã biÓu hiÖn cña sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng h¬n so víi n¨m 1999, v× tÊt c¶ c¸c nhãm chØ tiªu ®Òu t¨ng, kh«ng cã gi¶m, trung b×nh t¨ng 2,06 lÇn so víi n¨m 1999. 0 1 2 3 4 Thay ®æi m«i tr−êng v¨n hãa x· héi vµ cuéc sèng Thay ®æi tè chÊt con ng−êi Tµi s¶n hé Ho¹t ®éng s¶n xuÊt Thay ®æi m«i tr−êng N¨m 2004 N¨m 1999 H×nh 1. S¬ ®å AMOEBA tæng hîp sù thay ®æi cña hÖ thèng KÕt qu¶ nghiªn cøu nµy chØ cã ý nghÜa so s¸nh gi÷a hai thêi ®iÓm nghiªn cøu (2004 so víi 1999) ®Ó xem hÖ thèng cã xu thÕ ph¸t triÓn bÒn v÷ng kh«ng hay nãi c¸ch kh¸c lµ t¹i n¨m 2004 c¸c chØ tiªu nghiªn cøu ® thay ®æi thÕ nµo cã thÓ hiÖn bÒn v÷ng h¬n hay kÐm so víi n¨m 1999 kh«ng. Víi c¸ch l−îng ho¸ (cho ®iÓm) c¸c chØ tiªu ®Ó so s¸nh chóng gi÷a hai thêi ®iÓm b»ng s¬ ®å AMOEBA ® cho thÊy rÊt râ vÒ sù thay ®æi cña c¸c chØ tiªu theo thêi gian. Ph−¬ng ph¸p ®−îc sö dông cho nghiªn cøu nµy cã thÓ coi lµ mét ph−¬ng ph¸p thùc tÕ bæ sung vµo sù Ph¹m TiÕn Dòng, TrÇn §øc Viªn, NguyÔn Thanh L©m, NguyÔn ThÕ Ph−¬ng khiÕm khuyÕt cña ph−¬ng ph¸p mµ c¸c t¸c gi¶ Gomez Arturo vµ céng sù (1996), Lopez- Ridaura vµ céng sù (2002), Stevens (2003) ® sö dông ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh bÒn v÷ng cña hÖ thèng. Tuy nhiªn trong ®iÒu kiÖn nghiªn cøu nµy, viÖc lùa chän chØ tiªu nghiªn cøu, ph−¬ng ph¸p cßn cã h¹n chÕ nhÊt ®Þnh cÇn cã nh÷ng nghiªn cøu tiÕp tôc ®Ó cã ®¸nh gi¸ vµ kh¼ng ®Þnh ph−¬ng ph¸p mét c¸ch tèt h¬n 3. KÕT LUËN Vµ §Ò NGHÞ C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu ® chØ ra hÇu hÕt c¸c sè ®o chØ tiªu vµ nhãm chØ tiªu ® thay ®æi theo chiÒu h−íng ph¸t triÓn h¬n theo thêi gian tõ 1999 ®Õn 2004. Theo quan ®iÓm cña ®¸nh gi¸, so s¸nh bÒn v÷ng th× cã thÓ nãi c¸c chØ tiªu ®−a ra ® ph¸t triÓn theo xu thÕ bÒn v÷ng h¬n cho n¨m 2004 so víi n¨m 1999. Trong c¸c nhãm chØ tiªu, nhãm tµi s¶n gia ®×nh; v¨n ho¸, x héi vµ cuéc sèng; vµ c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt biÓu hiÖn thay ®æi lín nhÊt, c¸c gi¸ trÞ t¨ng t−¬ng øng lµ 3,96; 2,57 vµ 1,92 lÇn. Nhãm chØ tiªu chÊt l−îng nguån nh©n lùc vµ m«i tr−êng thay ®æi chËm h¬n tõ n¨m 1999 ®Õn n¨m 2004 víi c¸c gi¸ trÞ lµ 1,10 vµ 1,19 lÇn. Sù trao ®æi hµng ho¸ vµ th«ng tin víi m«i tr−êng ngoµi hÖ thèng lµ cÇn thiÕt ®Ó t¹o ra sù thay ®æi b¶n chÊt hÖ thèng theo xu thÕ ph¸t triÓn lµm c¬ së cho hÖ thèng tiÕn tíi bÒn v÷ng. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu trªn ®©y ® m« t¶ vµ thÓ hiÖn râ, ®óng t×nh tr¹ng thùc tÕ cña hÖ thèng trong xu thÕ ph¸t triÓn h−íng tíi sù bÒn v÷ng. Tuy nhiªn, kÕt qu¶ nghiªn cøu chØ cã ý nghÜa so s¸nh xu thÕ bÒn v÷ng cña hÖ thèng gi÷a hai thêi kú chø kh«ng kh¼ng ®Þnh tÝnh bÒn v÷ng cña hÖ thèng. §Ó cã kÕt luËn ®Çy ®ñ vÒ tÝnh bÒn v÷ng cña hÖ thèng n«ng nghiÖp nµy, ®Ò nghÞ cÇn cã ®¸nh gi¸ th−êng xuyªn theo c¸c giai ®o¹n thêi gian liªn tôc ®Ó cã thÓ thÊy tÝnh æn ®Þnh cña c¸c chØ tiªu theo dâi. TµI LIÖU THAM KH¶O Conway Gordon R., (1984). What is an Agroecosystem and Why is it Worthy of Studies? In: A. Terry Rambo and Percy E.Sajise (eds), An introduction to human ecology research on agricultural systems in Southeast Asia. East-West Environment and Policy Institute and University of the Philippines at Los Banos. Conway Gordon R., (1987). The properties of agroecosystem. Agricultural System 24 (2): 95-117 Department for Environment Food and Rural Affairs (2004). Sustainable development indicators in your pocket. A selection of the UK Government’s indicators of sustainable development published by the Department for Environment, food and Rural Affairs. The United Kingdom. Website: www. Sustainable-development.gov.uk. Gomez Arturo A., David E. Swete Kelly, J. Keith Syers (1996). Measuring the sustainability of agricultural systems at farm level. Paper presented in a workshop on Advances in Soil Quality for Land Management held in Ballarat, Australia on April 17-19. Hamblin (1991). Environmental Indicators for sustainable Agriculture. Report on National Workshop, Npvember 28-29, 1991, Australia (www.Worldbank.org/html/publication/ issues10, 2005) Lopez-Ridaura, S., O. Masera, and M. Astier (2002). Evaluating the sustainability of complex socio-environmental system. The MESMIS framework. Ecological Indicators 2 (1-2): 135-148. Lynam and Herdt (1989). Sense and Sustainability as an Objective in International Agricultural Research. Agricultural Economics 3: 381-398. Stevens Peter R. (2003). Measuring the Sustainability of Forest Village Ecosystem-Concepts and Methodologies: A Turkish Example. Website: www.ffp.csiro.au/tigr/atscmain. USDA, (2005). Alternative Farming Systems Information Center Sustainable Agriculture Resources. (Website: www.nal.usda.gov/afsic/agnic/agnic.ht m, 2005). Xu h−íng biÕn ®éng d©n sè - lao ®éng n«ng nghiÖp, ®Êt canh t¸c, s¶n l−îng lóa...