Bài giảng Triết học Arixtot

TRI T H C ARIXT TẾ Ọ Ố Arixt t (384 – 322 TCN) là m t nhà t t ng vĩ đ i nh t c a tri t h c Hyố ộ ư ưở ạ ấ ủ ế ọ L p c đ i. Ph.Ăngghen đã g i Arixt t là “ cái đ u hoàn ch nh nh t” trong s cácạ ổ ạ ọ ố ầ ỉ ấ ố nhà tri t h c c đ i Hy l p, là nhà t t ng đã nghiên c u “ nh ng hình th c cế ọ ổ ạ ạ ư ưở ứ ữ ứ ơ b n nh t c a t duy bi n ch ng”.ả ấ ủ ư ệ ứ Arixt t đã đ l i cho nhân lo i m t di s n tri t h c đ s đ c vi t b ngố ể ạ ạ ộ ả ế ọ ồ ộ ượ ế ằ ti ng Hy L p c , trong đó l n nh t là tác ph m “ siêu hình h c”. Nh ng tác ph mế ạ ổ ớ ấ ẩ ọ ữ ẩ c a Arixt t còn l i cho đ n ngày nay có th chia làm tám nhóm: tri t h c chung,ủ ố ạ ế ể ế ọ logic h c, v t lý h c, sinh v t h c, tâm lý h c, đ o đ c h c, kinh t h c, chính trọ ậ ọ ậ ọ ọ ạ ứ ọ ế ọ ị và ngh thu t h c. Đ hi u rõ m t cách toàn di n v tri t h c Arixt t chúng ta sệ ậ ọ ể ể ộ ệ ề ế ọ ố ẽ cùng đi tìm hi u t ng v n đ .ể ừ ấ ề 1. S phê phán c a Arixt t đ i v i h c thuy t “ Ý ni m” c a Platon – đ i t ngự ủ ố ố ớ ọ ế ệ ủ ố ượ tri t h c th nh t – ti n đ c a tri t h c Arixt tế ọ ứ ấ ề ề ủ ế ọ ố Cũng nh Xôcrát và Platon, Arixt t đ c bi t coi tr ng vai trò c a các kháiư ố ặ ệ ọ ủ ni m trong nh n th c, kh ng đ nh đó là ph ng ti n đ nh n th c b n ch t c aệ ậ ứ ẳ ị ươ ệ ể ậ ứ ả ấ ủ t n t i.V i ph ng châm “ Platon là ng i th y nh ng chân lí quý h n” Arixt tồ ạ ớ ươ ườ ầ ư ơ ố phê phán m nh m h c thuy t duy tâm c a Platon v các ý ni m. ạ ẽ ọ ế ủ ề ệ - Th nh t, ông ph n đ i quan ni m c a Platon coi các ý ni m nh m t d ngứ ấ ả ố ệ ủ ệ ư ộ ạ t n t i đ c l p, t i cao, còn m i s v t c m tình c a th gi i chúng ta đ u t n t iồ ạ ộ ậ ố ọ ự ậ ả ủ ế ớ ề ồ ạ c p đ th p h nở ấ ộ ấ ơ - Th hai, Arixt t phê phán vi c Platon tách r i th gi i ý ni m v i th gi iứ ố ệ ờ ế ớ ệ ớ ế ớ hi n th c, ông ch ra r ng, nh v y t c là bi n các ph m trù, khái ni m thànhệ ự ỉ ằ ư ậ ứ ế ạ ệ nh ng cái vô d ng đ i v i nh n th c các s v t. Vì th , đ có ý nghĩa, theoữ ụ ố ớ ậ ứ ự ậ ế ể Arixt t thì th gi i ý ni m ph i thu c v th gi i các s v t.ố ế ớ ệ ả ộ ề ế ớ ự ậ - Arixt t nh n th y h c thuy t c a Platon có nhi u mâu thu n v m t logic.ố ậ ấ ọ ế ủ ề ẫ ề ặ M t m t, Platon phân bi t gi a các ý ni m, cho r ng các ý ni m chung nh t làộ ặ ệ ữ ệ ằ ệ ấ th c th , b n ch t c a các ý ni m mang tính d c thù h n. Nh v y, s d n đ nự ể ả ấ ủ ệ ặ ơ ư ậ ẽ ẫ ế ngh ch lí là: các ý ni m v a là th c th v a không là th c th . Đi u này, Arixt tị ệ ừ ự ể ừ ự ể ề ố không th ch p nh n. M t khác, Platon v a kh ng đ nh các ý ni m hoàn toàn táchể ấ ậ ặ ừ ẳ ị ệ bi t v i các s v t c m tính, đ ng th i l i cho r ng các s v t đó là cái bóng c aệ ớ ự ậ ả ồ ờ ạ ằ ự ậ ủ ý ni m là b n sao c a chúng. Nh vây là th a nh n s v t và khái ni m dù saoệ ả ủ ư ừ ậ ự ậ ệ cũng có đi m t ng đ ng nh t đ nh. T mâu thu n logic trên đây, Platon bu cể ươ ồ ấ ị ừ ẫ ộ ph i th a nh n s t n t i c a m t “th gi i th ba”gi ng v i hai th gi i kia vàả ừ ậ ự ồ ạ ủ ộ ế ớ ứ ố ớ ế ớ đ ng lên trên chúng. Nh v y, m i ng i c th ch ng h n, đ có th bi u hi nứ ư ậ ỗ ườ ụ ể ẳ ạ ể ể ể ệ đúng b n ch t v i khái ni m con ng i c a mình l i c n đ n “con ng i th ba”ả ấ ớ ệ ườ ủ ạ ầ ế ườ ứ làm môi gi i. Đi u đó theo Arixt t là không th ch p nh n đ c.ớ ề ố ể ấ ậ ượ - Các ý ni m c a Platon không th là công c nh n th c th gi i vì chúngệ ủ ể ụ ậ ứ ế ớ tách r i v i quá trình v n đ ng, phát tri n không ng ng c a các s v t.ờ ớ ậ ộ ể ừ ủ ự ậ T vi c phê phán h c thuy t c a Platon v các ý ni m, Arixt t đi đ n xâyừ ệ ọ ế ủ ề ệ ố ế d ng h th ng tri t h c c a mình trên c s ti p thu nh ng đi m h p lý trong thự ệ ố ế ọ ủ ơ ở ế ữ ể ợ ế gi i quan c a Platon, đ ng th i kh c ph c nh ng h n ch c a nó. ớ ủ ồ ờ ắ ụ ữ ạ ế ủ Theo Arixt t gi i t nhiên v i nh ng s v t vô cùng đa d ng là đ i t ngố ớ ự ớ ữ ự ậ ạ ố ượ nghiên c u c a v t lý h c. Đây cũng là tri t h c nh ng là “tri t h c th hai”. Nóứ ủ ậ ọ ế ọ ư ế ọ ứ nghiên c u các d ng t n t i c th . B i v y, đ khám phá b n ch t t n t i đíchứ ạ ồ ạ ụ ể ở ậ ể ả ấ ồ ạ th c nói chung, lí gi i c th các v n đ v ngu n g c, b n ch t c a th gi i thìứ ả ụ ẻ ấ ề ề ồ ố ả ấ ủ ế ớ c n ph i có “ tri t h c th nh t” t c là “ siêu hình h c”, đây cũng là tác ph m tri tầ ả ế ọ ứ ấ ứ ọ ẩ ế h c quan tr ng nh t c a Ông. Theo cách hi u c a Arixt t “ siêu hình h c” là m tọ ọ ấ ủ ể ủ ố ọ ộ khoa h c ít nhi u mang tính th n thánh vì đ i t ng nghiên c u c a nó là “ nh ngọ ề ầ ố ượ ứ ủ ữ cái th n thánh” trong đó có Th ng đ . Vì lí do đó, đôi khi ông g i tri t h c làầ ượ ế ọ ế ọ th n h c. N u nh các khoa h c khác nghiên c u các s v t c a gi i t nhiên cácầ ọ ế ư ọ ứ ự ậ ủ ớ ự d ng t n t i c th đang v n đ ng và bi n đ i không ng ng thì tri t h c th nh tạ ồ ạ ụ ể ậ ộ ế ổ ừ ế ọ ứ ấ nghiên c u nh ng gì có tình ch t vĩnh h ng trong th gi i hi n th c, vì th nó làứ ữ ấ ằ ế ớ ệ ự ế n n t ng c a m i lĩnh v c th gi i quan khác c a con ng i.ề ả ủ ọ ự ế ớ ủ ườ Theo Arixt t t n t i nói chung xu t phát t 4 nguyên nhân c b n là: hìnhố ồ ạ ấ ừ ơ ả d ng, v t ch t, v n đ ng và m c đích. B t kỳ s v t nào cũng đ u phát tri n d aạ ậ ấ ậ ộ ụ ấ ự ậ ề ể ự trên 4 nguyên nhân đó. T ng t nh v y, b t kỳ s v t nào cũng có 4 nguyênươ ự ư ậ ấ ự ậ nhân trên thì m i có th t n t i đ c.ớ ể ồ ạ ượ Trong s các nguyên nhân trên c a t n t i thì nguyên nhân hình d ng là cố ủ ồ ạ ạ ơ b n nh t. Nó là th c ch t c a t n t i, là b n ch t c a s v t. B n thân nó đã baoả ấ ự ấ ủ ồ ạ ả ấ ủ ự ậ ả hàm c nguyên nhân v n đ ng và m c đích. V i vi c th a nh n nguyên nhân m cả ậ ộ ụ ớ ệ ừ ậ ụ đích trong s phát tri n c a m i v t, Arixt t đã làm cho quan ni m c a ông v t nự ể ủ ọ ậ ố ệ ủ ề ồ t i tr nên th n bí.ạ ở ầ Nh v y, coi v n đ ng và m c đích ch là nh ng khía c nh khác nhau c aư ậ ậ ộ ụ ỉ ữ ạ ủ c a nguyên nhân hình d ng, Arixt t đã th a nh n h c thuy t b n nguyên nhân chủ ạ ố ừ ậ ọ ế ố ỉ là s phát tri n, c th hóa quan ni m c a ông v hình d ng và v t ch t cũng nhự ể ụ ể ệ ủ ề ạ ậ ấ ư m i quan h gi a chúng.ố ệ ữ Trong hai nguyên nhân c b n c a t n t i – v t ch t và hình d ng, thìơ ả ủ ồ ạ ậ ấ ạ Arixt t coi hình d ng là nguyên nhân quan tr ng h n, có vai trò quy t đ nh, b i nóố ạ ọ ơ ế ị ở là b n ch t c a s v t. Xác đ nh b n ch t c a s v t ông đ a ra hai tiêu chu n:ả ấ ủ ự ậ ị ả ấ ủ ự ậ ư ẩ Th nh tứ ấ , b n ch t ph i là cái đ c nh n th c trong khái ni m, t c là cáiả ấ ả ượ ậ ứ ệ ứ chung. Góc đ này ông hi u b n ch t c a s v t thu c v lĩnh v c tinh th n.ộ ể ả ấ ủ ự ậ ộ ề ự ầ Th haiứ , m i s v t đ u có đ c tính riêng c a mình, do v y b n ch t ph iỗ ự ậ ề ặ ủ ậ ả ấ ả là cái riêng. Mà theo Arixt t cái riêng không th bi u hi n đ c b ng khái ni m,ố ể ể ệ ượ ằ ệ không đem l i cho chúng ta m t tri th c đích th c nào.ạ ộ ứ ự Nh v y, hai tiêu chu n trên mâu thu n v i nhau. Arixt t đã ý th c đ cư ậ ẩ ẫ ớ ố ứ ượ v n đ này và tìm cách kh c ph c, xong ông đã không gi i quy t đ c. Đi u nàyấ ề ắ ụ ả ế ượ ề d n đ n mâu thu n trong quan ni m v m i quan h gi a v t ch t và hình d ng.ẫ ế ẫ ệ ề ố ệ ữ ậ ấ ạ M t m t, ông kh ng đ nh m i s v t trong th gi i đ u là s th ng nh t gi a v tộ ặ ẳ ị ọ ự ậ ế ớ ề ự ố ấ ữ ậ ch t và hình d ng. Ví d : qu c u đ ng là s th ng nh t gi a v t ch t – ch tấ ạ ụ ả ầ ồ ự ố ấ ữ ậ ấ ấ đ ng và hình d ng – hình c u, hai y u t cùng k t h p và chuy n hóa t o nên quồ ạ ầ ế ố ế ợ ể ạ ả c u đ ng. M t khác, ông thùa nh n t n t i “ hình d ng thu n túy” phi v t ch tầ ồ ặ ậ ồ ạ ạ ầ ậ ấ hoàn toàn thu c v lĩnh v c t t ng, kh ng đ nh có “ v t ch t đ u tiên” – v tộ ề ự ư ưở ẳ ị ậ ấ ầ ậ ch t phi hình d ng. t vi c tách r i v t ch t và hình d ng, Arix t t đã đi đ nấ ạ ừ ệ ờ ậ ấ ạ ố ế kh ng đ nh “ hi n th c có tr c m i kh i nguyên c v ph m trù, c v b nẳ ị ệ ự ướ ọ ở ả ề ạ ả ề ả ch t, còn v th i gian thì theo m t nghĩa nh t đ nh, là t n t i tr c, theo m t nghĩaấ ề ờ ộ ấ ị ồ ạ ướ ộ khác thì không...do v y vi c xác đ nh và nh n th c (nh ng cái trong hi n th c) c nậ ệ ị ậ ứ ữ ệ ứ ầ ph i có tr c nh n th c (nh ng cái trong kh năng). H n n a ông còn coi “ hìnhả ướ ậ ứ ữ ả ơ ữ d ng thu n túy” là đ ng c đ u tiên c a th gi i làm cho m i v t đ u có th v nạ ầ ộ ơ ầ ủ ế ớ ọ ậ ề ể ậ đ ng đ c. Đó chình là th ng đ , hay trí tu thu n túy. Đây là đi m tri t h cộ ượ ượ ế ệ ầ ể ế ọ c a Arixt t hòa nh p v i th n h c c a ông.ủ ố ậ ớ ầ ọ ủ Nh v t, Arix t t đã có s dao đ ng gi a ch nghĩa duy v t và ch nghĩaư ậ ố ự ộ ữ ủ ậ ủ duy tâm trong quan ni m v v t ch t và hình d ng. Đi u này làm cho s phê phánệ ề ậ ấ ạ ề ự c a ông đ i v i l p tr ng duy tâm trong h c thuy t v ý ni m không tri t đ . ủ ố ớ ậ ườ ọ ế ề ệ ệ ể Ở ông – nh Hêghen nh n xét: “ v t ch t ch là m t n n t ng khô c ng trên đó di nư ậ ậ ấ ỉ ộ ề ả ứ ễ ra các bi n đ i, và trong nh ng bi n đ i y v t ch t ch là cái ch u đ ng”. Tuyế ổ ữ ế ổ ấ ậ ấ ỉ ị ự nhiên, trong s phê phán này Arixt t đã có nhi u t t ng bi n ch ng sâu s c vự ố ề ư ưở ệ ứ ắ ề m i quan h gi a v t ch t và hình d ng, gi a kh năng và hi n th c, hi n th c vàố ệ ữ ậ ấ ạ ữ ả ệ ự ệ ự c ch t.ơ ấ 2. Nh n th c lu nậ ứ ậ H c thuy t c a Arixt t v tri th c đ c xây d ng trên n n t ng quan ni mọ ế ủ ố ề ứ ượ ự ề ả ệ v th gi i c a ông. Tác ph m “ siêu hình h c” c a ông đ c m đ u b ng lu nề ế ớ ủ ẩ ọ ủ ượ ở ầ ằ ậ đi m “ t t c m i ng i, v b n tính đ u khát v ng t i trí th c”ể ấ ả ọ ườ ề ả ề ọ ớ ứ Lý lu n nh n th c c a Arixt t là đ nh cao c a s phát tri n các t t ngậ ậ ứ ủ ố ỉ ủ ự ể ư ưở nh n th c lu n th i c đ i. Kh ng đ nh kh năng nh n th c th gi i c a conậ ứ ậ ờ ổ ạ ẳ ị ả ậ ứ ế ớ ủ ng i, ông coi quá trình nh n th c là quá trình khám phá ra chân lí đích th c vườ ậ ứ ự ề b n ch t s v t. Ông phê phán m i quan ni m hoài nghi lu n trong nh n th c, ôngả ấ ự ậ ọ ệ ậ ậ ứ coi “ ng y bi n ch là m t s thông thái gi hi u”.ụ ệ ỉ ộ ự ả ệ Arix t t đ cao vai trò c a nh n th c c m tính. Nó đem l i cho ta nh ngố ề ủ ậ ứ ả ạ ữ hi u bi t xác th c và sinh đ ng v s v t đ n nh t. Ông là ng i kh i x ngể ế ự ộ ề ự ậ ơ ấ ườ ở ướ nguyên lý tabula rasa ( nguyên lý t m b ng s ch) – coi linh h n con ng i khi m iấ ả ạ ồ ườ ớ sinh ra hoàn toàn không có tri th c – đ i l p v i t t ng c a Platon coi nh n th cứ ố ậ ớ ư ưở ủ ậ ứ là quá trình h i t ng l i. Theo Arixt t nh n th c c m tính là giai đo n đ u tiên,ồ ưở ạ ố ậ ứ ả ạ ầ là đi m xu t phát c a m i quá trình nh n th c.ể ấ ủ ọ ậ ứ Ti p sau là nh n th c kinh nghi m, theo Arixt t đó là hàng chu i nh ngế ậ ứ ệ ố ỗ ữ liên t ng v cùng m t s v t hay nhóm các s v t nh t đ nh. Và cao h n kinhưở ề ộ ự ậ ự ậ ấ ị ơ nghi m là nh n th c ngh thu t mà n n t ng c a nó là th c ti n c a con ng i.ệ ậ ứ ệ ậ ề ả ủ ự ễ ủ ườ Nó đem l i nh ng tri th c mang tính khái quát h n so v i các d ng nh n th c trên.ạ ư ứ ơ ớ ạ ậ ứ D ng nh n th c cao nh t đó là nh n th c khoa h c, trong đó tri t h c là t iạ ậ ứ ấ ậ ứ ọ ế ọ ố cao. Nó là ho t đ ng trí tu đem l i cho chúng ta nh ng tri th c lý lu n có tính kháiạ ộ ệ ạ ữ ứ ậ quát cao. D i con m t c a Arixt t, khoa h c là m t h th ng tri th c ph c t p.ướ ắ ủ ố ọ ộ ệ ố ứ ứ ạ Ông là ng i đ u tiên tìm cách phân lo i các khoa h c. Xu t phát t lu n đi m “ườ ầ ạ ọ ấ ừ ậ ể m i s duy di n đ u h ng t i ho c là ho t đ ng, ho c là sáng t o, ho c là tọ ự ễ ề ướ ớ ặ ạ ộ ặ ạ ặ ư bi n”. S phân lo i các khoa h c c a ông tuy còn mang n ng tính th ngây và c mệ ự ạ ọ ủ ặ ơ ả tính, nh ng công lao c a Arixt t là ch ông là ng i đ u tiên kh i x ng v nư ủ ố ở ỗ ườ ầ ở ướ ấ đ phân lo i các khoa h c – đi u vô cùng c n thi t trong s phát tri n c a nh nề ạ ọ ề ầ ế ự ể ủ ậ th c con ng i.ứ ườ 3. Logic h cọ Arixt t đ c xem là ông t c a lôgic h c – khoa h c v t duy và các quyố ượ ổ ủ ọ ọ ề ư lu t c a nó. Ông là ng i đ u tiên đã trình bày hoàn ch nh và có h th ng nh ngậ ủ ườ ầ ỉ ệ ố ữ quy lu t c b n c a tuy duy đúng đ n.ậ ơ ả ủ ắ Nh ng quy lu t c b n c a tuy duy lôgic bao g m: quy lu t đ ng nh t ( Aữ ậ ơ ả ủ ồ ậ ồ ấ = A), quy lu t c m mâu thu n (A # > A) và quy lu t lo i tr cái th ba ( ho c A,ậ ấ ẫ ậ ạ ừ ứ ặ ho c > A). T đây, Arix t t đã xây d ng nên tam đo n lu n n i ti ng c a mìnhặ ừ ố ự ạ ậ ổ ế ủ ( n u A thu c B, B thu c C, thì A thu c C)ế ộ ộ ộ Ví d : ụ T t c m i ng i đ u ph i ch tấ ả ọ ườ ề ả ế Xôc rát là ng iườ __________________________ Xôcrát cũng ph i ch tả ế Ngoài ra Arix t t còn xây d ng lý thuy t ch ng minh, đ ng th i phân tíchố ự ế ứ ồ ờ các l i lôgic mà m i ng i hay m c ph i. Và kh ng đ nh r ng m i l i lôgic là doỗ ọ ườ ắ ả ẳ ị ằ ọ ỗ m i ng i v n d ng sai tam đo n lu n và các quy lu t lôgic. ọ ườ ạ ụ ạ ậ ậ Lôgic h c c a Arixt t không ch gi i h n trong ph m vi h p nh v y màọ ủ ố ỉ ớ ạ ạ ẹ ư ậ còn bao hàm c h c thuy t c a ông v các ph m trù, th hi n nh là ph ng phápả ọ ế ủ ề ạ ể ệ ư ươ lu n xuyên su t m i lĩnh v c th gi i quan c a ông. B n thân th ng đ , d iậ ố ọ ự ế ớ ủ ả ượ ế ướ con m t c a Arixt t là m t nhà lôgic lý t ng. Arix t t đã xây d ng nên h th ngắ ủ ố ộ ưở ố ự ệ ố các ph m trù nh nh ng hình th c c a t t ng: 1) b n ch t; 2) s l ng; 3) ch tạ ư ữ ứ ủ ư ưở ả ấ ố ượ ấ l ng; 4) quan h ; 5) v trí; 6) th i gian; 7) tình tr ng; 8) chi m h u; 9) hành đ ng;ượ ệ ị ờ ạ ế ữ ộ 10) ch u đ ng.ị ự 4. V t lý h cậ ọ V t lý h c đ c coi là “tri t h c th hai” (hay khoa h c v gi i t nhiên)ậ ọ ượ ế ọ ứ ọ ề ớ ự đ c xây d ng trên n n t ng c a “ tri t h c th nh t”. M i s v t trong th gi iượ ự ề ả ủ ế ọ ứ ấ ọ ự ậ ế ớ chúng ta, theo Arixt t đ u v n đ ng và phát tri n khôn ng ng. Vì th , nghiên c uố ề ậ ộ ể ừ ế ứ v n đ ng là đi u ki n c n thi t đ hi u gi i t nhiên. Chính “ s thi u hi u bi tậ ộ ề ệ ầ ế ể ể ớ ự ự ế ể ế v v n d ng t t y u s kéo theo s không hi u bi t v gi i t nhiên”. Coi v nề ậ ụ ấ ế ẽ ự ể ế ề ớ ự ậ đ ng là m i s bi n đ i chung, Arixt t nh n m ng r ng “ không th có v n đ ngộ ọ ự ế ổ ố ấ ạ ằ ể ậ ộ bên ngoài s v t”.ự ậ Coi gi i t nhiên là s th ng nh t gi a hình d ng và v t ch t, nh ng do sớ ự ự ố ấ ữ ạ ậ ấ ư ự ch a tri t đ duy v t trong quan ni m v v t ch t và hình h ng nên Arixt t th aư ệ ể ậ ệ ề ậ ấ ạ ố ừ nh n t n t i “hình d ng c a hình d ng” nh là đ ng c đ u tiên. Nó t n t i bênậ ồ ạ ạ ủ ạ ư ộ ơ ầ ồ ạ ngoài th gi i và đóng vai trò nh cái hích đ u tiên làm cho m i v t v n đ ng.ế ớ ư ầ ọ ậ ậ ộ T nh ng quan ni m v t lý trên, Arixt t xây d ng vũ tr lu n c a mình.ừ ữ ệ ậ ố ự ụ ậ ủ Ông là ng i kh i x ng ra thuy t đ a tâm coi trái đ t là hình c u, là trung tâmườ ở ướ ế ị ấ ầ c a vũ tr . ủ ụ Theo Arixt t, vũ tr là h u h n và khép kín v không gian và vĩnh vi n vố ụ ữ ạ ề ễ ề th i gian.ờ 5. Nhân b n h cả ọ Nhân b n h c là lĩnh v c đ c bi t quan tr ng trong th gi i quan c aả ọ ự ặ ệ ọ ế ớ ủ Arixt t. Ông th y r ng: “nh n th c linh h n con ng i thúc đ y m nh m nh nố ấ ằ ậ ứ ồ ườ ẩ ạ ẽ ậ th c m i chân lý, nh t là nh n th c gi i t nhiên”.ứ ọ ấ ậ ứ ớ ự Arixt t cho r ng con ng i đ c c u thành t hình d ng và v t ch t. Ôngố ằ ườ ượ ấ ừ ạ ậ ấ phê phán quan ni m c a Platon coi th xác ch là ch trú t m th i c a linh h n b tệ ủ ể ỉ ỗ ạ ờ ủ ồ ấ di t. Arix t t kh ng đ nh s g n bó h u c gi a chúng, m c dù con ng i thìệ ố ẳ ị ự ắ ữ ơ ữ ặ ở ườ linh h n đóng vai trò ch đ o. Ông kh ng đ nh: “ các tr ng thái c a linh h n đ uồ ủ ạ ẳ ị ạ ủ ồ ề có c s trong v t ch t”, và linh h n là căn nguyên c a s s ng.ơ ở ậ ấ ồ ủ ự ố Arixt t cho r ng t n t i ba d ng linh h n: 1) linh h n th c v t v i khố ằ ồ ạ ạ ồ ồ ự ậ ớ ả năng t nuôi d ng và sinh s n; 2) linh h n đ ng v t có kh năng c m ng v iự ưỡ ả ồ ộ ậ ả ả ứ ớ môi tr ng xung quanh. C hai linh h n này đ u x p là: “ linh h n v t lý”, chúngườ ả ồ ề ế ồ ậ g n bó h u c và b h y cùng th xác; 3) linh h n lý tính là d ng cao nh t c a linhắ ữ ơ ị ủ ể ồ ạ ấ ủ h n và ch t n t i ng i, đó là kh năng t duy, trí tu c a con ng i.ồ ỉ ồ ạ ở ườ ả ư ệ ủ ườ đây, Arixt t hi u linh h n theo nghĩa khá r ng. Nó không ch d ng l i Ở ố ể ồ ộ ỉ ừ ạ ở các kh năng suy nghĩ hay c m nh n c a con ng i. ả ả ậ ủ ườ 6. H c thuy t chính tr - xã h iọ ế ị ộ Theo Arixt t, con ng i là m t sinh v t xã h i. B n tính c a nó là s ngố ươ ộ ậ ộ ả ủ ố c ng đ ng. Hình th c t ch c cu c s ng c ng đ ng đó trong m t th ch nh tộ ồ ứ ổ ứ ộ ố ộ ồ ộ ể ế ấ đ nh đ c g i là nhà n c. Nhà n c đem l i sinh khí cho m i gia đình, m i qu nị ượ ọ ướ ướ ạ ỗ ỗ ầ c và t ng con ng i trong xã h i. Arixt t coi hình th c t ch c gia đình ki uư ừ ườ ộ ố ứ ổ ứ ể chi m h u nô l là hình th c s ng c ng đ ng t nhiên và vĩnh vi n. Nhà n c raế ữ ệ ứ ố ộ ồ ự ễ ướ đ i trên c s gia đình. Th ch chính tr là tr t t làm c s đ phân b chínhờ ơ ở ể ế ị ậ ự ơ ở ể ố quy n nhà n c. Th ch chính tr đi u hành và qu n lý xã h i v ba ph ngề ướ ể ế ị ề ả ộ ề ươ di n: l p pháp, hành chính và phân x .ệ ậ ử Arixt t ng h nhà n c quân ch , coi đó nh là hình th c t ch c nhàố ủ ộ ướ ủ ư ứ ổ ứ n c th n thánh và u vi t nh t. Ông phê phán m nh m ch đ b o chúa, choướ ầ ư ệ ấ ạ ẽ ế ộ ạ r ng nó không phù h p v i b n ch t c a con ng i. Theo ông: “ M c đích c a nhàằ ợ ớ ả ấ ủ ườ ụ ủ n c là cu c s ng phúc l i...b n thân nhà n c là s giao thi p c a các gia t c vàướ ộ ố ợ ả ướ ự ệ ủ ộ dân c nh m đ t đ c s t n t i m t cách hoàn thi n và t l p”.ư ằ ạ ượ ự ồ ạ ộ ệ ự ậ 7. Đ o đ c h cạ ứ ọ Arixt t xây d ng h c thuy t v đ o đ c c a mình d a vào tâm lý h c.ố ự ọ ế ề ạ ứ ủ ự ọ Theo ông thì linh h n con ng i đ c chia làm ba ph n: lý tính thu n túy, lý tínhồ ườ ượ ầ ầ th c ti n, ph n khoái l c ham mu n. Đ c h nh theo Arixt t là đ c h nh c a hànhự ễ ầ ạ ố ứ ạ ố ứ ạ ủ vi đ o đ c. Nó không ph i đ c t nhiên ban cho con ng i m t cách t đ ng, tạ ứ ả ượ ự ườ ộ ự ộ ự nhiên ch cho con ng i kh năng có đ c h nh. S thông thái và trí tu c a conỉ ườ ả ứ ạ ự ệ ủ ng i có th có đ c là do h c t p, còn đ o đ c có đ c là do giáo d c. Nh v yườ ể ượ ọ ậ ạ ứ ượ ụ ư ậ khác v i Xôcrát quan ni m đ o đ c là do b m sinh mà có; Arix t t cho r ng đ cớ ệ ạ ứ ẩ ố ằ ứ h nh c a con ng i là k t qu c a s giáo d c. Ngoài ra Arixt t còn xem xét đ oạ ủ ườ ế ả ủ ự ụ ố ạ đ c không ch hành vi con ng i mà căn c c vào quy n c a nó n a. Conứ ỉ ở ườ ứ ả ề ủ ữ ng i ch có th đ c coi là có đ y đ đ c h nh n u anh ta c g ng v ng t i sườ ỉ ể ượ ầ ủ ứ ạ ế ố ắ ươ ớ ự thông thái – có nghĩa là tr thành nhà tri t h c. Và theo Arix t t thì đ c h nh làở ế ọ ố ứ ạ kho ng gi a thông thái c a hai thái c c. ả ữ ủ ự Ví d : hào phóng là tr ng thái gi a c a hai thái c c: keo ki t và hào phóng.ụ ạ ữ ủ ự ệ 8. Th m m h c và nh ng t t ng kinh t h c c a Arixt tẩ ỹ ọ ữ ư ưở ế ọ ủ ố - Th m m h c: Ngh thu t đ c coi là toàn b ho t đ ng v t ch t c aẩ ỹ ọ ệ ậ ượ ộ ạ ộ ậ ấ ủ con ng i và s n ph m c a nó. “ngh thu t nói, Arixt t nh n m nh – trong m tườ ả ẩ ủ ệ ậ ố ấ ạ ộ s tr ng h p hoàn thành nh ng cái mà gi i t nhiên không th làm đ c, trongố ườ ợ ữ ớ ự ể ượ m t s tr ng h p khác, mô ph ng”. Ông đ c bi t nh n m nh ch c năng môộ ố ườ ợ ỏ ặ ệ ấ ạ ứ ph ng theo gi i t nhiên c a ngh thu t.ỏ ớ ự ủ ệ ậ Trong s các d ng ngh thu t Arixt t đ c bi t đ cao th ca, coi đó là ngônố ạ ệ ậ ố ặ ệ ề ơ ng nói chung. Nó bao hàm c s thi hài k ch, bi k ch...m i d ng ngh thu t cóữ ả ử ị ị ỗ ạ ệ ậ m t d ng và tính ch t mô ph ng khác nhau.ộ ạ ấ ỏ - Kinh t h c: Arixt t có nh ng quan đi m kinh t h c r t sâu s c. C.Mácế ọ ố ữ ể ế ọ ấ ắ dã g i ông là nhà nghiên c u vĩ đ i, l n đ u tiên trong l ch s đã hi u đ c hìnhọ ứ ạ ầ ầ ị ử ể ượ th c giá tr c a trao đ i. Arixt t cũng đã nghiên c u nh ng hi n t ng c a đ iứ ị ủ ổ ố ứ ữ ệ ượ ủ ờ s ng xã h i nh : phân công lao đ ng, hàng hóa, trao đ i, phân ph i....ông cũng đãố ộ ư ộ ổ ố tìm ra m i liên h gi a trao đ i v i phân công lao đ ng, s phân ra gia đình nguyênố ệ ữ ổ ớ ộ ự th y thành nh ng gia đình nh . Khi nghiên c u trao đ i, Arixt t đã ti p c n đ nủ ữ ỏ ứ ổ ố ế ậ ế hai hình th c s h u: t nhiên và không t nhiên; đ ng th i cũng đoàn ra m t cáchứ ở ữ ự ự ồ ờ ộ tài tình tính hai m t c a giá tr ...t t ng đ c quy n và giá c đ c quy n cũng đãặ ủ ị ư ưở ộ ề ả ộ ề xu t hi n trong h c thuy t v kinh t c a ông.ấ ệ ọ ế ề ế ủ K t Lu nế ậ : Arixt t là nhà bách khoa toàn th , nhà tri t h c vĩ đ i nh t th iố ư ế ọ ạ ấ ờ Hy L p – La Mã. Hêghen đã nh n xét v nh ng tác ph m c a ông: “ bao ch a toànạ ậ ề ữ ẩ ủ ứ b các quan ni m c a con ng i, trí tu c a Arixt t đ c p đ n m i m t và m iộ ệ ủ ườ ệ ủ ố ề ậ ế ọ ặ ọ lĩnh v c c a th gi i hi n th c”. M c dù các quan ni m c a ông không nh t quán,ự ủ ế ớ ệ ự ặ ệ ủ ấ dao đ ng gi a l p tr ng duy v t và duy tâm, nh ng ông đã là ng i đ t n nộ ữ ậ ườ ậ ư ườ ặ ề móng cho tri t h c châu Âu và th gi i, đ ng th i còn là ng i m ra h ngế ọ ế ớ ồ ờ ườ ở ướ nghiên c u cho m t lo t các khoa h c xã h i và nhân văn chuyên ngành nh : chinhứ ộ ạ ọ ộ ư tr h c, kinh t h c, đ o đ c h c, th m m h c, tâm lý h c...và đ c bi t là khoaị ọ ế ọ ạ ứ ọ ẩ ỹ ọ ọ ặ ệ lôgic h c hình th c cho đ n ngày nay và sau này v n còn nguyên giá tr .ọ ứ ế ẫ ị C.Mác đánh giá: “ t t ng sâu s c c a Arixt t v ch ra nh ng v n đ tr uư ưở ắ ủ ố ạ ữ ấ ề ừ t ng t nh nh t m t cách đáng ng c nhiên. Ông gi ng nh ng i đi tìm khoượ ế ị ấ ộ ạ ố ư ườ vàng, dù cho kho tài li u s ng b chôn vùi b t c đâu d i b i r m trong khe núi,ệ ố ị ấ ứ ở ướ ụ ậ thì cái g y hóa phép c a Arixt t nh t đ nh ch đúng vào nó”ậ ủ ố ấ ị ỉ