Bài giảng Phương pháp tìm kiếm tài liệu, viết tổng quan và trích dẫn tài liệu tham khảo - Đinh Thái Sơn

8/16/16 1 PHƯƠNG PHÁP TÌM KIẾM TÀI LIỆU, VIẾT TỔNG QUAN VÀ TRÍCH DẪN TÀI LIỆU THAM KHẢO ThS. Đinh Thái Sơn Bộ môn Thống kê Tin học Y học Viện Đào tạo Y học Dự phòng và Y tế Công cộng Mục tiêu 1. Trình bày được các khái niệm cơ bản về các loại tổng quan tài liệu (TQTL) và vai trò của các loại TQTL 2. Xác định được chiến lược tìm kiếm thông tin và các nguồn tài liệu tham khảo 3. Trình bày được các nguyên tắc cơ bản trong trích dẫn nội dung tài liệu 4. Biết cách viết tổng quan tài liệu 5. Ứng dụng phần mềm để quản lý tài liệu tham khảo 8/16/16 2 Tổng quan tài liệu là gì? ¨ Tổng quan tài liệu là tổng hợp một cách đầy đủ các tài liệu liên quan (thông tin, sô ́ liệu, khái niệm, học thuyết, lý thuyết, kết quả, kết luận) về vấn đề quan tâm. Vai trò của tổng quan tài liệu ¨ Tìm hiểu về vấn đề đang được quan tâm ¨ Xác định các vấn đề đã được nghiên cứu: tránh trùng lặp ¨ Xác định các khoảng trống trong y văn: hình thành ý tưởng nghiên cứu ¨ Tổng hợp, chia sẻ thông tin về một vấn đề sức khoẻ đang được quan tâm 8/16/16 3 Khó khăn ¨ Khối lượng ¨ Phức tạp ¨ Giới hạn thời gian ¨ Giá cả ¨ Ngôn ngữ Các loại tổng quan tài liệu ¨ Tổng quan mô tả (truyền thống) (narrative literature review): ¤Tổng hợp & thảo luận về luận điểm, quan điểm, thông tin, kết quả có liên quan đến chủ đề nghiên cứu quan tâm ¤Vấn đề nghiên cứu thường rộng 8/16/16 4 Các loại tổng quan tài liệu ¨ Tổng quan có hệ thống (systematic review): ¤Tổng hợp số liệu, bằng chứng về các NC trước đây dựa trên câu hỏi thiết kế rõ ràng, ¤Sử dụng phương pháp hệ thống để xác định, lựa chọn và đánh giá các nghiên cứu liên quan, trích dẫn và phân tích số liệu từ các nghiên cứu đưa vào tổng hợp. ¤Vấn đề nghiên cứu thường hẹp hơn Tại sao phải tổng quan hệ thống? ¨ “Bởi vì kết quả của một nghiên cứu cụ thể không thể lí giải với sự tin cậy trừ khi được tổng hợp một cách có hệ thống với những nghiên cứu phù hợp khác” (Iain Chalmers) 8/16/16 5 Phân tích gộp (Meta-analysis) ¨ Phân tích gộp là một quá trình thu thập một số lượng lớn kết quả của các nghiên cứu định lượng, rồi thực hiện phân tích thống kê cho ra kết quả, từ đó tăng sự hiểu biết về một vấn đề. Ưu điểm & nhược điểm các loại TQTL ¨ Tổng quan mô tả ¤Chủ quan ¤Phương pháp không rõ ràng ¤ Kết quả không lặp lại được – không tin cậy ¤Không có tổng kết định lượng ¤Kết luận tổng quan chưa chắc chắn 8/16/16 6 Ưu điểm & nhược điểm các loại TQTL ¨ Tổng quan hệ thống ¤Cách tiếp cận hệ thống để giảm sai lệch và sai số ngẫu nhiên ¤Phương pháp tìm kiếm được xác định rõ ¤Có thể bao gồm phân tích gộp Cách viết tổng quan mô tả ¨ Là chương đầu tiên, sau phần mục tiêu của đề tài ¨ Cung cấp tư liệu cho người đọc về vấn đề tác giả quan tâm ¨ Vấn đề đã được nghiên cứu trước đó hoặc phân tích như thế nào 8/16/16 7 Trình bày tổng quan mô tả ¨ Có thể trình bầy các thông tin, số liệu về vấn đề nghiên cứu, cũng như những kiến thức lý thuyết kinh điển xoay quanh vấn đề này. ¨ Thông thường trình tự thể hiện các thông tin đi từ tổng quát tới cụ thể, từ rộng đến hẹp: tình hình thế giới, Việt nam, tỉnh/ thành phố, địa phương nơi tiến hành nghiên cứu. Trình bày tổng quan mô tả ¨ Sau những kiến thức nền rất cơ bản về chủ đề, tác giả có thể liệt kê các kết quả nghiên cứu trước đó, các công trình khoa học hay dự án, giải pháp cán thiệp, chiến lược, đường lối, chủ trương thông qua các khung pháp lý, v.v. (điều này tùy thuộc chủ đề nghiên cứu). 8/16/16 8 Trình bày tổng quan mô tả ¨ Nếu đề tài có những khái niệm, định nghĩa chưa phải là phổ biến, tác giả cần mô tả chúng trong phần tổng quan, chỉ rõ các đề tài trước đây đã sử dụng khái niệm, định nghĩa nào, định nghĩa nào là chuẩn mực Trình bày tổng quan mô tả ¨ Những khung lý thuyết giúp giải quyết vấn đề cũng cần được đề cập trong phần này, đặc biệt là khi chủ đề đã được nhiều tác giả trước đó tìm tòi khám phá. ¨ Khung lý thuyết trình bày ở đây mang tính chất cung cấp thông tin nền cho người đọc, tác giả cũng nên đưa ra nhận định của mình về những lý thuyết, những kết quả của các nghiên cứu trước, và nhất là phương pháp luận. 8/16/16 9 Bố cục tổng quan mô tả ¨ Nên chia phần tổng quan thành các phần nhỏ, đánh số thành từng tiểu mục chi tiết. ¨ Cách cấu trúc các phần là hoàn toàn tùy thuộc vào chủ đề nghiên cứu và tác giả. ¨ Thông thường, nên bám sát mục tiêu nghiên cứu để viết phần tổng quan. 8 bước tổng quan hệ thống ¨ Xác định các câu hỏi cần tổng quan và phát triển các tiêu chí ¨ Tìm kiếm các nghiên cứu ¨ Lựa chọn nghiên cứu và thu thập dữ liệu ¨ Đánh giá nguy cơ sai lệch trong các nghiên cứu ¨ Phân tích dữ liệu và thực hiện phân tích meta ¨ Báo cáo những sai số ¨ Trình bày kết quả và các bảng "tóm tắt các phát hiện" ¨ Giải thích kết quả và rút ra kết luận 8/16/16 10 Các bước tìm kiếm tài liệu tham khảo ¨ Xác định thông tin cần tìm kiếm ¨ Xác định nguồn thông tin ¨ Tiến hành tìm kiếm ¨ Đánh giá tài liệu tìm được ¨ Tổng hợp thông tin Xác định thông tin cần tìm kiếm ¨ Phân tích câu hỏi nghiên cứu ¨ Trả lời câu hỏi: ¤ Ai? ¤ Cái gì? ¤ Ở đâu? ¤ Khi nào? 8/16/16 11 Chiến lược tìm kiếm thông tin Bắt đầu tìm kiếm thông tin y tế như thế nào? Google hay Pubmed ? Chiến lược tìm kiếm thông tin 1 • Tìm kiếm tài liệu sẵn có 2 • Tìm kiếm thông tin trên mạng 3 • Đánh giá & tổng hợp thông tin 8/16/16 12 Tìm tài liệu sẵn có ¨ Hãy bắt đầu với thư viện gần nhất ² Sách gì? ² Tài liệu gì? ² Website? ² Thư mục trực tuyến? Những điều cần biết về thông tin trên mạng internet ¨ Thông tin luôn được cập nhật nhưng không dễ tìm được thông tin cần tìm kiếm ¨ Thông tin có thể không chính xác ¨ Đòi hỏi người tìm kiếm phải có khả năng đánh giá thông tin 8/16/16 13 Những điều cần biết về thông tin trên mạng internet ¨ Có những kỹ năng tin học cơ bản ¨ Có chiến lược tìm kiếm hiệu quả ¨ Không phải tất cả đều miễn phí Nỗ lực tìm kiếm tài liệu ¨ Quyết định những gì muốn tìm ¨ Tìm hiểu các nguồn thông tin ¨ Biết các công cụ tìm kiếm của mình ¨ Xây dựng chiến lược ¨ Xây dựng một quy trình làm việc 8/16/16 14 Xây dựng chiến lược ¨ Đánh giá tình hình hiện tại ¨ Đề ra mục tiêu ¨ Đưa ra lựa chọn ¨ Lập kế hoạch để thực hiện ¨ Triển khai thực hiện kế hoạch ¨ Đánh giá Sử dụng tài liệu tham khảo hiệu quả ¨ Có muốn đọc tài liệu này không? ¨ Có thể tin những gì bạn đọc? ¨ Những nội dung cần tìm hiểu thêm? ¨ Nguồn sơ cấp hoặc thứ cấp? 8/16/16 15 Tài liệu có đáng để đọc? ¨ Tính mới ¨ Liên quan? ¨ Viết cho chúng ta? ¨ Giá trị bên trong ¨ Giá trị ngoại suy Giá trị bên trong ¨ Kết luận của nghiên cứu có chính xác không khi áp dụng trong quần thể nghiên cứu? 8/16/16 16 Giá trị ngoại suy ¨ Kết luận của nghiên cứu có chính xác không khi áp dụng cho các quần thể nghiên cứu khác? Liệu có thể áp dụng kết luận từ nghiên cứu trên sinh viên ở Hà Nội cho người nông dân ở Yên Bái? Liệu có tin những gì mình đang đọc ? 8/16/16 17 Phát hiện ca sốt rét dương tính ¨ Tại Hà Nội ¨ Tại Kon Tum Cần quan tâm đến nơi nào hơn? Tại sao? Kết quả xét nghiệm sàng lọc ¨ Dương tính thật? ¨ Dương tính giả? 8/16/16 18 Sai số xuất bản ¨ Định nghĩa: Quyết định xuất bản/công bố phụ thuộc vào kết quả nghiên cứu ¨ Ví dụ: ¤ Kết quả nghiên cứu tích cực → Công bố ¤ Kết quả điều trị không tốt → Không công bố Ngay cả tổng quan hệ thống cũng có thể đưa tới một bức tranh sai lệch với thực tế 8/16/16 19 Chiến lược tìm kiếm hiệu quả trên mạng internet ¨ Thử các công cụ tìm kiếm khác nhau ¨ Thử các tìm kiếm nâng cao ¨ Dành thời gian ghi chú một cách cẩn thận Chiến lược tìm kiếm hiệu quả trên mạng internet ¨ Duy trì thư mục các đường dẫn ưa thích (Favorites hay Bookmarks) ¨ Ghi chép các lần tìm kiếm ¨ Biết điểm dừng 8/16/16 20 Kỹ thuật tìm kiếm tài liệu ¨ Tìm thủ công, không có kế hoạch: tốn thời gian, không nhanh chóng ¨ Tạo quả bóng tuyết: Tìm tài liệu tham khảo trong một số ấn phẩm ban đầu. Nhược điểm: độ tin cậy và ngược thời gian ¨ Tìm theo thư mục ( OPACs – Online Public Access Catalogs) ¨ Tìm kiếm trực tuyến: cơ sở dữ liệu thư mục Xây dựng chuỗi tìm kiếm trực tuyến ¨ Toán tử OR, AND, NOT ¨ Chính tả ¨ Dạng mở đóng và các dấu câu: (Ví dụ: HIV và AIDS, HIV/AIDS, HIV-AIDS) ¨ Dấu câu trong cụm từ tìm kiếm phức tạp (malnutrition OR micronutrients) AND (Vietnam OR Asia) 8/16/16 21 Xây dựng chuỗi tìm kiếm trực tuyến ¨ Rút gọn: sử dụng dấu * child* đại diện cho child, children, child’s, children’s, childhood, childlike,... ¨ Khoảng trắng giữa các từ ¨ Tránh sử dụng các từ như references, research, output, impact, effect, problems Xây dựng chuỗi tìm kiếm trực tuyến ¨ Không phải lúc nào cũng thêm tên nước hay tên vùng vào chuỗi tìm kiếm ¨ Tránh dùng các cụm từ như “community-based” vì có thể viết “in the community” ¨ Thử diễn đạt một khái niệm theo nhiều cách ¨ Chức năng giới hạn 8/16/16 22 Một số địa chỉ tìm kiếm ¨ Thư viện quốc gia ¨ Viện Thông tin Thư viện Y học Trung ương Một số cơ sở dữ liệu trực tuyến ¨ (Medline/PubMed) ¨ (HINARI) ¨ (Google scholar) 8/16/16 23 Tìm kiếm trên Pubmed pubmed.gov 5 điều cần lưu ý khi tìm kiếm trên Pubmed ¨ Tập trung vào câu hỏi nghiên cứu và nội dung chính cần tìm kiếm ¨ Xem chi tiết tìm kiếm (Search Details) ¨ Hãy nhớ đến MeSH ¨ Search Advance & Limit ¨ Lưu trữ tìm kiếm 8/16/16 24 1: Tập trung vào nội dung tìm kiếm ¨ Vấn đề sức khoẻ ¨ Can thiệp ¨ So sánh ¨ Kết quả 2: Xem chi tiết tìm kiếm 8/16/16 25 3: Hãy nhớ MeSH ¨ Viết tắt của từ Medical Subject Headings ¨ Được dùng để phân loại các bài báo MEDLINE ¨ Được người dùng sử dụng để tìm kiếm ¨ Được sửa chữa hàng năm 4: Thử tìm kiếm nâng cao và giới hạn 8/16/16 26 5: Lưu trữ tìm kiếm Google scholar 8/16/16 27 Có thể có được toàn văn bài báo từ google scholar Hãy tận dụng tìm kiếm nâng cao của google 8/16/16 28 Một số địa chỉ tìm kiếm ¨ WHO ¨ Directory of Open Access Journals DOAJ ¨ HighWire Press ¨ Free Medical Journals ¨ Essential Health Links ¨ Geneva Foundation for Medical Education and Research ¨ BioMed Central ¨ Public Library of Science 8/16/16 29 8/16/16 30 www.freemedicaljournals.com 8/16/16 31 www.gfmer.ch 8/16/16 32 www.biomedcentral.com www.plos.org 8/16/16 33 www.opendoar.org Ví dụ Aspirin có hiệu quả không trong phòng ngừa đau tim trong tương lai ở những người cao tuổi? 8/16/16 34 Tìm kiếm Heart attack Myocardial infarction Google 85,900,000 12,400,000 Google Scholar 1,700,000 1,800,000 EndNote (PubMed) 8,000 197,000 PubMed 207,000 201,000 Từ khóa tìm kiếm? 8/16/16 35 Bảng ghi chép tìm kiếm Mẫu tổng hợp thông tin 8/16/16 36 Trích dẫn tài liệu tham khảo ¨ Đạo văn là gì (Plagiarism)? Theo từ điển (Hagu Uni) ¤ Ăn cắp và hình thành những ý tưởng khởi nguồn từ ý tưởng của ai đó ¤ Sử dụng sản phẩm của một ai đó mà không công bố nguồn ¤ Giới thiệu một ý tưởng hay sản phẩm mới được chuyển hóa từ một nguồn đã có từ trước Các kiểu đạo văn ¨ “The Ghost Writer”: trắng trợn sử dụng toàn bộ công trình của một ai đó thành của mình ¨ “The Photocopy”: sao chép cách phân bố, bố cục của các đoạn văn từ một nguồn duy nhất, không hề sửa đổi lại. ¨ “The Potluck Paper”: sao chép từ nhiều nguồn khác nhau, biên tập đổi chéo các câu sao cho nội dung thật hợp lí không tương đồng với bản gốc. ¨ “The Poor Disguise”: sửa lại một chút về “diện mạo” của bài viết đó bằng cách thay đổi từ khóa hay câu cú. ¨ “The Labor of Laziness”: chú giải các nguồn khác nhau và nối chúng lại với nhau, thay vì dành nỗ lực tương tự cho công việc của mình. ¨ “The Self-Stealer”: Người viết “mượn đáng kể” các thành quả trước đó của chính mình để phục vụ cho bài viết/nghiên cứu mới. 8/16/16 37 Đã trích dẫn nhưng vẫn là đạo văn ¨ “The Forgotten Footnote”: dẫn tên tác giả nhưng không điền cụ thể dẫn chứng về nguồn tham khảo như năm xuất bản, trang, chương mục... ¨ “The Misinformer”: cung cấp thông tin sai sự thật liên quan đến các nguồn tham khảo, khiến đọc giả không thể tìm thấy được nguồn chính xác. ¨ “The Too-Perfect Paraphrase”: Người viết có dẫn nguồn nhưng lại “quên” dấu trích dẫn dù đoạn đó được sao chép. ¨ “The Resourceful Citer”: sử dụng việc trích dẫn đầy đủ tuy nhiên công trình này vẫn được xem là gần như là không hề có tính độc đáo. Khó nhận ra hình thức này của đạo văn này. ¨ “The Perfect Crime”: chỉ dẫn nguồn ở một vài nội dung tham khảo cơ bản, tiếp tục sử dụng các nội dung khác của cùng một nguồn này để viết bài nhưng không tiếp tục trích dẫn. Người đọc dễ bị "đánh lừa" bởi cách trích dẫn "nửa vời" của người viết. Tránh đạo văn? ¨ Trích dẫn đầy đủ nguồn. ¨ Nếu sử dụng nội dung nguyên gốc, cần có dấu ngoặc kép hoặc tab xuống đoạn. ¨ Diễn giải thành ngôn ngữ của mình. 8/16/16 38 Phát hiện đạo văn ¨ E-how: trang Turnitin, phần mềm CopyCatch Gold, web tìm kiếm như Google và AltaVista.... ¨ Ephorus: scan công trình của mình qua phần mềm này trước khi nộp bản điện tử. ¨ Kinh nghiệm Quản lý tài liệu tham khảo ¨ Phần mềm endnote (bản quyền) ¨ Phần mềm Zotero (miễn phí) 8/16/16 39 Hình thức trích dẫn tài liệu ¨ Trích dẫn trực tiếp ¤ là trích dẫn nguyên văn một phần câu, một câu, một đoạn văn, hình ảnh, sơ đồ, quy trình, của bản gốc vào bài viết. ¤ Trích dẫn nguyên văn phải bảo đảm đúng chính xác từng câu, từng chữ, từng dấu câu được sử dụng trong bản gốc được trích dẫn. “Phần trích dẫn được đặt trong ngoặc kép”, [số TLTK] đặt trong ngoặc vuông. ¤ Không nên dùng quá nhiều cách trích dẫn này vì bài viết sẽ nặng nề và đơn điệu. Hình thức trích dẫn tài liệu ¨ Trích dẫn gián tiếp ¤ Là sử dụng ý tưởng, kết quả, hoặc ý của một vấn đề để diễn tả lại theo cách viết của mình nhưng phải đảm bảo đúng nội dung của bản gốc. ¤ Đây là cách trích dẫn được khuyến khích sử dụng trong nghiên cứu khoa học. ¤ Khi trích dẫn theo cách này cần cẩn trọng và chính xác để tránh diễn dịch sai, đảm bảo trung thành với nội dung của bài gốc. 8/16/16 40 Hình thức trích dẫn tài liệu ¨ Trích dẫn thứ cấp ¤ là khi người viết muốn trích dẫn một thông tin qua trích dẫn trong một tài liệu của tác giả khác. ¤ Ví dụ khi người viết muốn trích dẫn một thông tin có nguồn gốc từ tác giả A, nhưng không tìm được trực tiếp bản gốc tác giả A mà thông qua một tài liệu của tác giả B. ¤ Khi trích dẫn theo cách này không liệt kê tài liệu trích dẫn của tác giả A trong danh mục tài liệu tham khảo. ¤ Một tài liệu có yêu cầu khoa học càng cao thì càng hạn chế trích dẫn thứ cấp mà phải tiếp cận càng nhiều tài liệu gốc càng tốt. Một số nguyên tắc trích dẫn tài liệu của trường ĐHYHN ¨ Tài liệu tham khảo có thể được trích dẫn và sử dụng trong các phần đặt vấn đề, tổng quan, phương pháp nghiên cứu, bàn luận. Phần giả thiết nghiên cứu, kết quả nghiên cứu, kết luận, kiến nghị không sử dụng tài liệu tham khảo. ¨ Cách ghi trích dẫn phải thống nhất trong toàn bộ bài viết và phù hợp với cách trình bày trong danh mục tài liệu tham khảo. 8/16/16 41 Một số nguyên tắc trích dẫn tài liệu của trường ĐHYHN ¨ Việc trích dẫn là theo thứ tự của tài liệu tham khảo ở danh mục ¨ Tài liệu tham khảo và được đặt trong ngoặc vuông, khi cần có cả số trang, ví dụ [15, 314- 315]. ¨ Đối với phần được trích dẫn từ nhiều tài liệu khác nhau, số của từng tài liệu được đặt độc lập trong từng ngoặc vuông và theo thứ tự tăng dần, cách nhau bằng dấu phảy và không có khoảng trắng, ví dụ [19],[25],[41]. Một số nguyên tắc trích dẫn tài liệu của trường ĐHYHN ¨ Việc sử dụng hoặc trích dẫn kết quả nghiên cứu của người khác, của đồng tác giả phải được dẫn nguồn đầy đủ và rõ ràng. ¨ Nếu sử dụng tài liệu của người khác (trích dẫn bảng, biểu, công thức, đồ thị cùng những tài liệu khác) mà không chú dẫn tác giả và nguồn tài liệu thì luận án không được duyệt để bảo vệ. ¨ Không ghi học hàm, học vị, địa vị xã hội của tác giả vào thông tin trích dẫn. ¨ Tài liệu được trích dẫn trong bài viết phải có trong danh mục tài liệu tham khảo. 8/16/16 42 Một số nguyên tắc trích dẫn tài liệu của trường ĐHYHN ¨ Tài liệu được liệt kê trong danh mục tham khảo phải có trích dẫn trong bài viết. ¨ Không trích dẫn tài liệu mà người viết chưa đọc. Chỉ trích dẫn khi người viết phải có tài liệu đó trong tay và đã đọc tài liệu đó. Không nên trích dẫn những chi tiết nhỏ, ý kiến cá nhân, kinh nghiệm chủ quan, những kiến thức đã trở nên phổ thông. ¨ Khi một thông tin có nhiều người nói đến thì nên trích dẫn những nghiên cứu/ bài báo/ tác giả có tiếng trong chuyên ngành. Một số nguyên tắc trích dẫn tài liệu của trường ĐHYHN ¨ Danh mục tài liệu tham khảo được sắp xếp theo trình tự sử dụng (trích dẫn) trong luận văn, luận án, bài viết...không phân biệt tiếng Việt, Anh, Pháp... ¨ Tài liệu tham khảo được trích dẫn theo số (đã được xác định trong danh mục tài liệu tham khảo), không theo tên tác giả và năm. ¨ Các tài liệu bằng tiếng nước ngoài phải giữ nguyên văn, không phiên âm, không dịch. ¨ Không nên dùng Website và hạn chế dùng sách giáo khoa làm tài liệu tham khảo. 8/16/16 43 Trân trọng cảm ơn!