Bài giảng Phương pháp nghiên cứu xã hội học

PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU XAÕ HOÄI HOÏC Daãn nhaäp. Ñeå nghieân cöùu caùc hieän töôïng xaõ hoäi, caàn söû duïng nhieàu phöông phaùp nghieân cöùu khaùc nhau. Vieäc söû duïng phöông phaùp nghieân cöùu hay coâng cuï thu thaäp thoâng tin naøo, hoaëc phoái hôïp chuùng nhö theá naøo, hoaøn toaøn tuyø thuoäc vaøo muïc tieâu cuûa cuoäc nghieân cöùu. Tröôùc khi xem xeùt caùc phöông phaùp cuï theå trong phöông phaùp heä nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc, sinh vieân caàn naém vöõng moät soá vaán ñeà cô baûn nhö vai troø cuûa chöông trình nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc, muïc ñích vaø nhieäm vuï vaø ñoái töôïng nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc; nhöõng vaán ñeà phöông phaùp luaän cuûa nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc; caùch lyù giaûi vaø thao vaø thao taùc hoùa caùc khaùi nieäm; caùch thöùc xaây döïng keá hoaïch – toå chöùc kyõ thuaät nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc… Phaàn trình baøy döôùi ñaây laø nhöõng phöông phaùp thu thaäp thoâng tin thöôøng ñöôïc söû duïng trong nhöõng nghieân cöùu veà xaõ hoäi: nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu ñònh tính, ngieân cöùu ñònh löôïng vaø nghieân cöùu coù söï tham gia cuûa ngöôøi daân. Ngoaøi nhöõng thoâng tin trong taäp taøi lieäu naøy, sinh vieân caàn tham khaûo theâm caùc taøi lieäu khaùc cuõng vieát veà phöông phaùp nghieân cöùu nhö: G.V.Oâ-xi-poáp. Nhöõng cô sôû nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc, nhaø xuaát baûn khoa hoïc xaõ hoâi vaø nhaø xuaát baûn tieán boä, 1988. L. Therese Beker. Thöïc haønh nghieân cöùu xaõ hoäi, nhaø xuaát baûn chính trò quoác gia, haø Noäi, 1998. Gunter Endruveit. Caùc lyù thuyeát xaõ hoäi hoïc hieän ñaïi, nhaø xuaát baûn theá giôùi, Haø Noäi, 1999. Nhieàu taùc giaû. Nghieân cöùu xaõ hoäi thöïc nghieäm., nhaø xuaát baûn theá giôùi, Haø Noäi, 1999. Vieän taùi thieát noâng thoân quoác teá Philipin. Caùc phöông phaùp tham gia trong quaûn lyù taøi nguyeân ven bieån döïa vaøo coäng ñoàng, trung taâm nghieânc öùu taøi nguyeân vaø moâi tröôøng, ñaïi hoï quoác gia Haø NOÂi dòch vaø giôùi thieäu, nhaø xuaát baûn noâng nghieäp, Haø Noäi, 2000. PHAÀN I. ÑEÀ CÖÔNG BAØI GIAÛNG Baøi 1. A/ Xaõ hoäi hoïc laø gì ? vaøi neùt veà xaõ hoäi hoïc vaø baûn chaát cuûa noù nhö laø cô sôû cuûa moân PPNC XHH Coù raát nhieàu ñònh nghóa khaùc nhau veà Xaõ hoäi hoïc Söï ra ñôøi cuûa boä moân naøy khoâng ñoàng nhaát treân theá giôùi â khoâng ñoàng nhaát trong ñònh nghóa veà noù âcaùc nhaø Xaõ hoäi hoïc thoáng nhaát vôùi nhau ôû moät ñieåm : Xaõ hoäi hoïc laø moät moân khoa hoïc nghieân cöùu moät caùch heä thoáng caùc nhoùm ngöôøi. Noù taäp trung nghieân cöùu caùc moái quan heä hoã töông vaø haønh vi chung cuûa caùc nhoùm ngöôøi. Giaûi thích veà caùc hieän töôïng xaõ hoäi nhö theá naøo? Quan ñieåm cuûa caùc nhaø xaõ hoäi hoïc veà caùc hieän töôïng xaõ hoäi: khoâng quan taâm tôùi ñaëc ñieåm cuûa caù nhaân maø chæ quan taâm tôùi caùc nhoùm ngöôøi. Vì sao? Khi tham gia vaøo moät moät nhoùm naøo ñoù, chuùng ta luoân coù xu höôùng tuaân theo khuoân maãu cuûa nhoùm. â nhöõng ngöôøi thuoäc veà caùc nhoùm gioáng nhau thöôøng coù nhöõng khuynh höôùng tö duy, caûm xuùc, öùng xöû gaàn nhö nhau. Nhöõng haønh vi cuûa con ngöôøi ñöôïc thöïc hieän theo khuoân maãu mang tính ñeàu ñaën, laëp ñi laëp laïi vaø coù söï phoái hôïp. Ví duï khi ñi xe treân ñöôøng, chuùng ta luoân ñi veà phía beân phaûi cuûa ñöôøng. âñôøi soáng xaõ hoäi goàm nhöõng söï ñieàu chænh theo khuoân maãu Hoï keát luaän: Caùc caù nhaân trong thieát cheá xaõ hoäi gioáng nhau cuõng seõ coù nhöõng haønh vi ï nhö nhau. Nhöõng haønh vi naøy laø saûn phaåm cuûa söï töông taùc xaõ hoäi cuï theå. Nhöõng kinh nghieäm vaø caùc quan heä xaõ hoäi taïo neân ñôøi soáng xaõ hoäi con ngöôøi. YÙ nghóa cuûa söï ra ñôøi Xaõ hoäi hoïc Söï ra ñôøi cuûa Xaõ hoäi hoïc coù yù nghóa quan troïng trong caùc lónh vöïc khaùc nhau. - Nhôø coù Xaõ hoäi hoïc maø chuùng ta coù khaû naêng nhaän thöùc veà Xaõ hoäi theo moät caùch hoaøn toaøn khaùc maø tröôùc ñoù chuùng ta chöa heà bieát. - Xaõ hoäi hoïc giuùp ta nhìn nhaän Xaõ hoäi vaø caùc hieän töôïng Xaõ hoäi moät caùch khaùch quan vaø khoâng thaønh kieán trong caùch ñaùnh giaù cuûa mính. - Nhôø coù phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc Xaõ hoäi hoïc ñaõ gíuùp chuùng ta trong vieäc toå chöùc caùc quaù trình hoaït ñoäng Xaõ hoäi vaø xaây döïng caùc khuoân maãu Xaõ hoäi coù hieäu quaû, vaïch caùc keá hoaïch, caùc chính saùch trong töông lai. - Do thaáu hieåu ñöôïc baûn chaát thöïc söï cuûa söï vaät. Nhöõng keát luaän, yù töôûng cuûa caùc nhaø Xaõ hoäi hoïc mang laïi giaù trò to lôùn cho caùc nhaø hoaït ñoäng thöïc tieãn (caùc nhaø chính trò, giaùo duïc, y hoïc, quaûn lyù kinh doanh, thöông maïi v.v...). Vì vaäy, phöông phaùp nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc coù moái quan heä chaët cheõ vôùi nhöõng caùch tieáp caän trong heä thoáng lyù thuyeát xaõ hoäi hoïc. BAØI 2. NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN VEÀ PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU KHOA HOÏC Caùc khaùi nieäm khoa hoïc. 1.1. Phöông phaùp khoa hoïc. Khoa hoïc? Ñoù laø moät phöông phaùp phaùt trieån khoái löôïng kieán thöùc thoâng qua vieäc söû duïng nhöõng kó thuaät loâ-gích vaø khaùch quan. Muïc tieâu cuûa phöông phaùp naøy laø tri thöùc khoa hoïc. loâ-gích ? Noùi ñeán loâ gích coù nghóa laø noùi raèng, moãi yù kieán hoaëc moãi böôùc tieán haønh ñeàu gaén lieàn chaët cheõ vôùi yù kieán hoaëc böôùc ñi tröôùc ñoù. Moät nhaän ñònh khoa hoïc khoâng theå chöùa ñöïng nhöõng maâu thuaån chöa giaûi quyeát. Tính khaùch quan ? Phaûn aùnh hieän töôïng söï vaät nhö noù voán coù trong hieän thöïc. â Coù nghóa laø nhaø khoa hoïc phaûi döïa vaøo caùc thuû thuaät coù khaû naêng giaûm thieåu aûnh höôûng cuûa nhöõng phoûng ñoaùn, tröïc giaùc vaø thieân kieán trong luùc quan saùt vaø lyù giaûi. Lyùù thuyeát? Lyù thuyeát ñöôïc ñònh nghóa laø moät taäp hôïp nhöõng phaùt bieåu ñöôïc saép xeáp moät caùch loâ-gích, taäp hôïp naøy coá gaéng moâ taû, döï ñoaùn, hoaëc giaûi thích moät söï kieän. Nhöõng trình baøy coù heä thoáng (loâ-gích) naøy giuùp chuùng ta hình thaønh caùc yù kieán cuûa chuùng ta veà söï kieän ñang nghieân cöùu. muïc ñích cuûa lyù thuyeát nhaèm gôïi leân cho thaáy nhöõng bieán löôïng coù yù nghóa vaø nhöõng phöông caùch maø nhöõng nhaân toá naøy lieân quan vôùi hieän töôïng ñang ñöôïc khaûo saùt. Caùc lyù thuyeát ñöôïc hình thaønh TÖØ ÑAÂU? Caùc lyù thuyeát ñöôïc hình thaønh töø: nhöõng giaû thuyeát. Nhöõng meänh ñeà Nhöõng khaùi nieäm. Giaû thuyeát ? Caùc giaû thieát laø nhöõng nhaän ñònh döïa teân söï tin töôûng chöa ñöôïc traéc nghieäm, Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc ñöa ra nhöõng giaû thuyeát ñònh veà baûn chaát öùng xöû con ngöôøi, baûn chaát cuûa xaõ hoäi, vaø caùch thöùc maø caû hai taùc ñoäng laãn nhau. Khaùi nieäm? Khaùi nieäm laø nhöõng thuaät ngöõ do nhaø lyù thuyeát söû duïng ñeå ñaët teân cho moät taäp hôïp caùc yù kieán. Caàn coù nhöõng ñònh nghóa roõ raøng cho thaáy caùch nhöõng thuaät ngöõ aáy ñang ñöôïc söû duïng nhö theá naøo trong moät lyù thuyeát hay trong moät ngaønh khoa hoïc. Caùc khaùi nieäm ñöôïc söû duïng nhaèm taäp trung söï chuù yù cuûa coâng chuùng vaøo moät khía caïïnh ñaëc thuø cuûa vaán ñeà hay hieän töôïng nhaø NC muoán ñeà caäp tôùi. Meänh ñeà? Gaén lieàn chaët cheõ moät caùch loâ-gích vôùi caùc giaû ñònh Moâ taû söï vaän ñoäng cuûa caùc nhaân toá vaø caùch thöùc lieân heä giöõa chuùng vôùi nhau. Khaùi quaùt veà phöông phaùp nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc 1.Ñieàu tra thöïc teá. Ñieàu tra thöïc teá laø quaù trình thu thaäp döõ kieän hoaëc thoâng tin. Vieäc thu thaäp döõ kieän coù theå ñöôïc coi laø thaønh phaàn khaùch quan cuûa khoa hoïc (ôû ñaây coù phaàn naøo ñôn giaûn hoùa quaù ñaùng, bôûi leõ vaãn caàn coù khía caïnh loâ-gích). Caùc kó thuaät thu thaäp döõ kieän cho pheùp chuùng ta tìm ra caùi gì xaûy ra chung quanh ta. Chuùng coù theå ñöôïc söû duïng ñeå kieåm tra moät lyù thuyeát xung hoaëc ñeå tieán haønh moät cuoäc khaûo cöùu thaêm doø. Moïi cuoäc ñieàu tra ñieàu tra ñeàu coù boán phaàn chính. Vaán ñeà nghieân cöùu, Phöông phaùp Keát quaû Keát luaän. a. Vaán ñeà nghieân cöùu. Ñaây laø moät nhaän ñònh veà caùi maø nhaø ñieàu tra muoán tìm ra. Neáu ñoù laø vieäc kieåm tra moät lyù thuyeát, thì coù theå ñaây laø moät nhaän ñònh tieân ñoaùn vôùi caùc keát quaû. Moät lôøi tieân ñoaùn nhö theá ñöôïc goïi laø moät giaû thuyeát. Maët khaùc, nhöõng cuoäc khaûo cöùu thaêm doø laïi coù theå chöùa ñöïng moät nhaän ñònh veà vaán ñeà. Æ Caû hai ñeàu coù theå nhaän bieát caùc nhaân toá caàn ñöôïc xem xeùt. b. Caùc phöông phaùp. Baûn thaân caùc phöông phaùp phaûi laøm theá naøo ñeå cung caùp thoâng tin maø vaán ñeà ñoøi hoûi. Vieäc nghieân cöùu traû lôøi caùc caâu hoûi veà: Maãu ñieàu tra hay laø nguoàn thoâng tin - ñaây laø söï moâ taû caùc caù theå hoaëc ñoái töôïng vaø caùch maø chuùng ñöôïc choïn; Caùc bieán löôïng hay caùc nhaân toá caàn ñöôïc ño löôøng; Caùc coâng cuï ñöôïc söû duïng ñeå ño löôøng; vaø Phöông caùch maø döõ kieän seõ ñöôïc phaân tích, (chaúng haïn söû duïng caùc traéc nghieäm thoáng keâ). c/ Caùc keát quaû. Keát quaû laø saûn phaåm cuûa caùc phöông phaùp. Chæ coù caùc döõ kieän (caùc söï kieän ñöôïc quan saùt) vaø caùc keát quaû cuûa moïi traéc nghieäm thoáng keâ môùi ñöôïc ñöa vaøo phaøân keát quaû. Thoâng tin coù theå ñöôïc trình baøy döôùi hình thöùc nhaän ñònh moâ taû maø khoâng lyù giaûi, (bieåu baûng vaø bieåu ñoà). Phaàn keát quaû chæ bao goàm nhöõng tö lieäu thuoäc veà söï kieän maø thoâi. d/ Caùc keát luaän Phaàn keát luaän giaûi thích caùc keát quaû. Chính laø ñieåm naøy maø cuoäc nghieân cöùu ñöa ra: Nhöõng ñaùnh giaù veà caùc phaùt hieän lieân quan tôùi vaán ñeà nghieân cöùu. Nhöõng vaán ñeà coù theå coù do phöông phaùp cuï theå gôïi leân. Vieäc lyù giaûi vaø khaùi quaùt hoùa, neáu coù theå ñöôïc ñöa ra. Veà caên baûn, caùc keát luaän traû lôøi cho caâu hoûi “nhö vaäy thì sao?”. Æ Ñoù laø moät caâu hoûi heát söùc quan troïng. BAØI 3. CAÙC GIAI ÑOAÏN VAØ CAÙC BÖÔÙC TRONG TIEÁN TRÌNH NGHIEÂN CÖÙU XAÕ HOÄI HOÏC. Caùc giai ñoaïn trong quaù trình nghieân cöùu Trong khi tieán haønh nghieân cöùu Xaõ hoäihoïc thöïc nghieäm, chuùng ta phaûi thöïc hieän raát nhieàu thao taùc (caùc böôùc) khaùc nhau. Töø nhöõng thao taùc ñoù, coù theå taïm chia tieán trình khaûo saùt thöïc teá thaønh 3 giai ñoaïn: Giai ñoaïn 1: chuaån bò. Giai ñoaïn 2: tieán haønh ñieàu tra. Giai ñoaïn 3: xöû lyù vaø giaûi thích thoâng tin. Caùc böôùc nghieân cöùu vaø caùc giai ñoaïn phaûi ñöôïc tieán haønh sao cho ñaûm baûo ñöôïc tính chæ ñaïo vaø tính xuyeân suoát cuûa muïc ñích vaø yeâu caàu cuûa cuoäc ñieàu tra. 1/GIAI ÑOAÏN CHUAÅN BÒ: trong giai ñoaïn chuaån bò ñeå tieán haønh nghieân cöùu moät cuoäc nghieân cöùu khoa hoïc, ngöôøi nghieân cöùu caàn ñaûm baûo thöïc hieän nhöõng coâng vieäc sau: Xaây döïng ñeà cöông nghieân cöùu( hình dung veà caùc böôùc nghieân cöùu, döï kieán veà maët khoa hoïc caùc coâng vieäc phaûi laøm trong suoát tieán trình cuûa cuoäc nghieân cöùu) Thieát keá keá hoaïch – tieán ñoä cuûa cuoäc nghieân cöùu(hình dung nhöõng böôùc cuûa quaù trình thöïc hieän theo thôøi gian) Laäp baûng döï truø kinh phí(söï hoã trôï vaät chaát ñeå coâng vieäc tieán haønh toát ñeïp) Ñeà cöông nghieân cöùu thöôøng ñöôïc trình baøy theo caùc böôùc cuûa quaù trình nghieân cöùu. Döôùi ñaây laø caùc böôùc trong quaù trình thöïc hieän nghieân cöùu thöïc nghieäm. Xaùc ñònh vaán ñeà nghieân cöùu. Ví duï: vaán ñeà caàn nghieân cöùu (loái soáng, ñònh höôùng giaù trò, nhu caàu tieâu duøng). Thu thaäp vaø phaân tích thoâng tin saün coù, tìm hieåu theâm veà vaán ñeà nghieân cöùu laøm roõ chuû ñeà nghieân cöùu. Xaùc ñònh khaùch theå nghieân cöùu (ai laø ngöôøi ñöôïc hoûi - nhöõng tieâu chí). Xaùc ñònh giaû thuyeát coâng taùc: Giaû thuyeát laø giaû ñònh chuû quan cuûa ngöôøi ñieàu tra. Giaû thuyeát laø cô sôû ñeå cho bieát chuùng ta caàn phaûi thu ñöôïc nhöõng thoâng tin gì trong cuoäc ñieàu tra ÆVì vaäy khaâu xaây döïng giaû thuyeát cöïc kì quan troïng. Giaû thuyeát ñuùng hay sai seõ do chính soá lieäu cuûa nghieân cöùu chöùng minh. Sau cuoäc ñieàu tra giaû thuyeát seõ ñöôïc thöøa nhaän hay baùc boû. Xaây döïng moâ hình lyù luaän: Xaây döïng moâ hình giuùp chuùng ta khaùi quaùt hoùa vaán ñeà ñöa ra caùc lyù giaûi coù tính khoa hoïc (lí luaän Xaõ hoäi hoïc chuyeân ngaønh laø moâ hình lí luaän giuùp chuùng ta hieåu ñöôïc baûn chaát cuûa söï vaät). Moâ hình lí luaän chính laø khuoân maãu, caùi khung ñeå chuùng ta coù theå saép xeáp caùc soá lieäu rôøi raïc thaønh heä thoáng thoáng nhaát. Thao taùc hoùa caùc khaùi nieäm: Trong khi xaây döïng giaû thuyeát vaø xaây döïng moâ hình lí luaän, caùc nhaø Xaõ hoäi hoïc phaûi trình baøy moät loaït caùc khaùi nieäm. “thao taùc hoùa caùc khaùi nieäm” töùc laø laøm ñôn giaûn hoùa caùc khaùi nieäm Æ laøm cho chuùng trôû thaønh tieâu chi, nhöõng chæ baùo coù theå ño löôøng ñöôïc . Xaây döïng phöông aùn thu thaäp thoâng tin. ÔÛ ñaây, neáu löïa choïn phöông phaùp naøo Æ seõ coù phöông aùn thu thaäp thoâng tin töông öùng (danh muïc caùc vaán ñeà phoûng vaán hay baûng hoûi in saün). Ñieàu tra thöû. Muïc ñích ñieàu tra thöû thöû laø ñeå chuaån hoùa baûng caâu hoûi, ñieàu chænh cho phuø hôïp vôùi nhöõng ngöôøi daân trong coäng ñoàng- nhöõng ngöôøi cung caáp thoâng tin. Taäp huaán ñieàu tra vieân Thoáng nhaát caùc phöông aùn thöïc hieän vaø caùch thöùc hoûi töøng caâu hoûi, caùch ghi nhaän thoâng tin ñeå traùnh tình traïng caùc ñieàu tra vieân hoûi theo nhöõng caùch thöùc khaùc nhau 2/ Giai ñoaïn tieán haønh ñieàu tra: choïn ñieåm nghieân cöùu Thuû tuïc xin pheùp Tieáp xuùc vôùi nhöõng ngöôøi cung caáp tin, thu thaäp thoâng tin3/ Xöû lyù vaø phaân tích thoâng tin: Xöû lyù thoâng tin Vieäc xöû lyù nhöõng soá lieäu ñaõ thu thaäp ñöôïc ngaøy nay ñöôïc giao cho maùy tính, nhöng caùc phöông aùn xöû lyù phaûi ñöôïc chuaån bò töø tröôùc( caùc phaân toå, töông quan giöõa caùc bieán…) Phaân tích toång keát so saùnh Nhaän xeùt veà nhöõng keát quaû. Baùo caùo toång keát Keát luaän Kieán nghò. BAØI 4. GIÔÙI THIEÄU VEÀ CAÙC PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU XAÕ HOÄI HOÏC THÖÏC NGHIEÄM 1. Phöông phaùp nghieân cöùu tình huoáng Laø vieäc phaân tích tæ mæ moät soá tröôøng hôïp cuï theàû naøo ñoù. Töø ñoù giuùp nhaø nghieân cöùu thu ñöôïc nhieàu thoâng tin töø moät soá löôïng nhoû cuûa ñoái töôïng nghieân cöùu (ví duï vieäc nghieân cöùu nhöõng hoaït ñoäng nhaát ñònh cuûa treû em lang thang, caùc nhoùm chích ma tuùy, ñoàng tính phaùi). Nghieân cöùu tình huoáng luoân luoân phaûi gaén vôùi caùc söï kieän. Ñieàu tra vieân phaûi thöïc hieän moät loaït caùc kó thuaät nhö quan saùt hoaøn caûnh xaûy ra tình huoáng, phoûng vaán, ghi cheùp, sao chuïp laïi toaøn boä nhöõng gì coù lieân quan tôùi ñoái töôïng. Öu ñieåm vaø khuyeát ñieåm cuûa phöông phaùp NCTH Öu ñieåm: Taøi lieäu phong phuù do cöù lieäu thu ñöôïc nhôø kó thuaät phoûng vaán, quan saùt, baûng hoûi coù ñoä tin caäy töông ñoái cao. Nhöôïc ñieåm: Thoâng thöôøng nhöõng keát luaän maø nhaø Xaõ hoäi hoïc ruùt ra töø nhöõng nghieân cöùu naøy mang tính cuï theå (noù chæ ñuùng cho tröôøng hôïp ñoù) khoâng theå khaùi quaùt noù treân phaïm vi roäng lôùn hôn ñöôïc (vì khoâng ai coù theå khaúng ñònh ñöôïc raèng nhöõng keát luaän ruùt ra trong tröôøng hôïp naøy laïi coù theå ñuùng trong caùc tröôøng hôïp khaùc). Maãu khaûo saùt thöôøng nhoû neân taøi lieäu thu ñöôïc cuõng bò giôùi haïn. Phöông phaùp nghieân cöùu thöïc nghieäm Ñöôïc tieán haønh trong phoøng thí nghieäm Ñöa nhöõng yeáu toá môùi (caùc bieán soá ñoäc laäp) vaøo trong quaù trình hoaït ñoäng cuûa caùc nhoùm quan saùt. Ghi cheùp laïi nhöõng gì xaûy ra (bieán phuï thuoäc) khi thao taùc nhöõng bieán soá ñoäc laäp ñoù. Tìm söï khaùc bieät giöõa caùc hoaït ñoäng tröôùc vaø sau khi thao taùc caùc bieán soá ñoäc laäp. Vì söï thay ñoåi nhöõng bieán soá ñoäc laäp seõ keùo theo söï thay ñoåi nhöõng bieán soá phuï thuoäc, muoán quan saùt ñöôïc quaù trình naøy, caùc nhaø Xaõ hoäi hoïc thöôøng chia laøm hai nhoùm ñoái töôïng ñeå deã so saùnh: Nhoùm thöïc nghieäm Nhoùm kieåm tra (nhoùm ñoái chöùng) Æ So saùnh hai nhoùm ñeå nhaän xeùt veàà söï khaùc bieät giöõa chuùng Ví duï: PP tuyeân truyeàn phoøng choáng HIV cho coâng nhaân xaây döïng Nhoùm tuyeân truyeàn vieân laø nhöõng chuyeân gia hoaëc sinh vieân Nhoùm tuyeân truyeàn vieân laø giaùo duïc vieân ñoàng ñaúng( coâng nhaân, Öu ñieåm vaø nhöôïc ñieåm cuûa phöông phaùp NCTN +Öu: Caùc nhaø nghieân cöùu coù theàû naém roõ bieán soá ñoäc laäp, nghieân cöùu soá lieäu coù ñoä tin caäy cao vì kieåm soaùt ñöôïc caû quaù trình. + Nhöôïc: Noù chæ coù yù nghóa noäi boä trong moät ñoái töôïng. Æ Coøn trong thöïc teá, khoù coù theå laøm kieåm tra nhö trong phoøng thí nghieäm Keát quaû nghieân cöùu bò giôùi haïn, vaø xeùt veà toång theå, tính giaù trò khoâng lôùn laém. 3/ Phöông phaùp nghieân cöùu quan saùt. Coù theåø trong phoøng thí nghieäm Coù theå trong tình huoáng töï nhieân. ÆTrong nghieân cöùu naøy, nhaø Xaõ hoäi hoïc phaûi ghi nhaän khaùch quan taát caû nhöõng gì ñang xaûy ra ñoái vôùi ñoái töôïng trong moät hoaøn caûnh thöïc. Phaân loaïi quan saùt: Quan saùt coù tham döï: laø phöông phaùp theo ñoù, ngöôøi nghieân cöùu thaâm nhaäp vaøo nhoùm hay coâng ñoàng thuôïc veà ñoái töôïng nghieân cöùu vaø ñöôïc tieáp nhaän nhö moät thaønh vieân cuûa nhoùm hay coäng ñoàng. Ví duï nghieân cöùu taäp quaùn, loái soáng cuûa moät daân toäc naøo ñoù......thu ñöôïc nhieàu thoâng tin quyù baùu maø nhöõng phöông phaùp khaùc khoù coù ñöôïc. Quan saùt khoâng tham döï: laø phöông phaùp maø trong ñoù ngöôøi quan saùt khoâng tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng cuûa caùc ñoái töôïng. Hoï vôùi tö caùch laø ngöôøi quan saùt chöù khoâng phaûi vôùi tö caùch laø thaønh vieân cuûa nhoùm (coù theå qun saùt kín hay quan saùt coâng khai). Öu nhöôïc ñieåm cuûa phöông phaùp quan saùt:Öu: Coù khaû naêng thu ñöôïc caùc thoâng tin chi tieát veà hoaït ñoäng cuûa ñoái töôïng maø khoâng laøm giaùn ñoaïn quaù trình dieãn tieán.Nhöôïc: Khaû naêng khaùi quaùt hoùa thaáp. Keát quaû thu ñöôïc bò haïn cheá bôûi kó thuaät vaø kinh nghieäm ngöôøi quan saùt (ñoøi hoûi phaûi coù chuyeân gia). Phöông phaùp ñieàu tra( phaùt baûng hoûi, phoûng vaán baèng baûng hoûi, anket) Ñieàu tra laø phöông phaùp thu thaäp thoâng tin sô caáp baèng lôøi, döïa treân söï taùc ñoäng qua laïi veà maët taâm lyù, mang tính tröïc tieáp (phoûng vaán coù baûng hoûi) hoaëc giaùn tieáp (baûng ankeùt, qua ñieän thoaïi) giöõa nhaø nghieân cöùu vaø ngöôøi ñöôïc hoûi. Trong ñoù, baûng hoûi laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng cuûa phöông phaùp ñieàu tra. Phaùt baûng hoûi. Ñieàu tra baèng thö tín. Phoûng vaán tröïc tieáp. Ñieàu tra qua ñieän thoaïi. Boá cuïc cuûa baûng hoûi.Phaàn giaûi thích. Neáu baûng hoûi döôùi daïng thö tín thì caàn coù moät böùc thö phuø hôïp ñeå khuyeán khích ngöôøi traû lôøi tham gia. Neáu [hoûng vaán tröïc dieän caàn trình baøy noäi dung ñoù baèng lôøi. Khoaûng troáng xaùc ñònh. Ñeå ngöôøi traû lôøi töï coù theå ñieàn caâu traû lôøi. Caùc maõ soá. Ñeå thuaän lôïi cho vieäc nhaäp döõ lieäu vaøo vi tính.   Caùc höôùng daãn. Höôùng daãn traû lôøi caùc caâu hoûi vaø caùch göûi traû baûng hoûi (neáu phoûng vaán daùn tieáp). Lôøi caûm ôn. Öu vaø nhöôïc ñieåm cuûa phöông phaùp ñieàu tra Uu: coù khaû naêng khaùi quaùt hoaù nhanh Coù theå soi saùnh cheùo caùc bieán soá Nhanh Nhöôïc ñieåm: nghieân cöùu DT coù khuynh höôùng chi phí cao vaø thöôøng maãu nghieân cöùu lôùn. Do nhöõng caâu hoûi ñöôïc xaùc ñònh tröôùc, ngöôøi phoûng vaán khoâng theå ñöa vaøo ñöôïc nhöõng thoâng tin quan troïng khoâng ñoaùn tröôùc, tyû leä traû lôøi - ñaëc bieät nhöõng baûng hoûi baèng thö thöôøng laø thaáp. Baøi 5. THAO TAÙC HOÙA CAÙC KHAÙI NIEÄM VAØ XAÂY DÖÏNG CAÙC CHÆ BAÙO TRONG NGHIEÂN CÖÙU XAÕ HOÄI HOÏC Thao taùc hoùa caùc khaùi nieäm laø gì? Nhöõng khaùi nieäm ñöôïc söû duïng trong nghieân cöùu thöôøng raát tröøu töôïng, khoâng theå söû duïng nhöõng khaùi nieäm ñoù trong vieäc thu thaäp thoâng tin. Thao taùc hoùa caùc khaùi nieäm laø laøm ñôn giaûn hoùa caùc khaùi nieäm theo caùc caáp ñoä khaùc nhau cho ñeán khi coù theå phaân thaønh nhö heä thoáng caùc bieán soá ñeå coù theå ño löôøng (thu thaäp thoâng tin) ñöôïc. Thao taùc hoùa caùc khaùi nieäm laø gì? Khi gaëp moät ñeà taøi nghieân cöùu, sau khi xaùc ñònh heä thoáng khaùi nieäm, ngöôøi ta taùch cacù khaùi nieäm cô baûn ñoái vôùi ñeà taøi ñoù. Nhöõng khaùi nieäm naøy seõ ñöôïc phaân tích theo nhöõng phöông thöùc cuï theå ño löôøng ñöôïc nhöõng thoâng tin phuø hôïp. Neáu nhö khoâng theå vaïch ra ñöôïc nhöõng phöông thöùc ñoù thì phaûi laøm ñôn giaûn hoùa caùc khaùi nieäm cô baûn. Thao taùc hoùa caùc khaùi nieäm coù theå phaân thaønh nhieàu giai ñoaïn vaø trong moãi moät giai ñoaïn caùc khaùi nieäm laïi ñöôïc ñôn giaûn hôn moät baäc. Trong khi thöïc hieän caùc böôùc ñoù thì caùc khaùi nieäm seõ bôùt tröøu töôïng hôn, khaû naêng thao taùc hoaù veà thöïc nghieäm seõ taêng leân (caùc khaùi nieäm seõ gaàn vôùi thöïc teá hôn). Keát thuùc quaù trình naøy laø söï hình thaønh moät heä thoáng caùc bieán soá. Heä thoáng bieán soá naøy vöøa ñöôïc xaùc ñònh veà maët lyù thuyeát vöøa coù theå ñöôïc thao taùc hoaù moät caùch tröïc tieáp. (töùc laø coù theå vaïch ra cho chuùng phöông thöùc cuï theå ñeå thu thaäp thoâng tin thöïc nghieäm). Vaäy laø keát quaû cuûa vieäc thao taùc caùc khaùi nieäm cô baûn laø aùp duïng moät heä thoáng ñöôïc taïo thaønh töø caùc chæ baùo khaùi nieäm vaø caùc chæ baùo thöïc nghieäm Töông öùng vôùi moãi chæ soá khaùi nieäm laø moät nhoùm caùc chæ soá khaùi nieäm caáp thaáp hôn vaø moãi moät chæ soá khaùi nieäm caáp thaáp ñoù laø moät nhoùm caùc chæ baùo thöïc nghieäm (phöông phaùp xaây döïng test) Cuøng moät bieán soá coù theå ñöôïc söû duïng ñeå thao taùc hoùa caùc chæ soá khaùc nhau, ñoàng thôøi caùc khaùi nieäm khaùc nhau coù theå ñöôïc thao taùc hoùa vôùi söï giuùp ñôõ cuûa caùc heä thoáng bieán soá vaø caùc chæ baùo gioáng nhau. è vieäc heä thoáng hoùa caùc bieán soá caàn phaûi ñöôïc tieán haønh toång hôïp toaøn boä. ?Ôû ñaây ñoøi hoûi khoâng phaûi chæ laø söï töông öùng giýõa caùc bieán soá vôùi khaùi nieäm maø phaûi laø giöõa heä thoáng caùc bieán soá vôùi heä thoáng caùc khaùi nieäm. Heä thoáng caùc bieán soá phaûn aùnh tính ña daïng cuûa caùc moái lieân quan giöõa nhöõng bieán soá rieâng leû vaø gaén chaët vôùi nhöõng phaïm truø, vôùi nhöõng khaùi nieäm cuûa moät nghieân cöùu nhaát ñònh. AÑieàu naøy taïo ra khaû naêng haïn cheá nhaát nhöõng thao taùc thöøa trong quaù trình chuyeån hoùa lyù thuyeát. (VD: “gia ñình laø nhö moät thieát cheá xaõ hoäi hoaëc moät nhoùm xaõ hoäi”. Trong ñoù ngöôøi ta phaân ra caùc khaùi nieäm cô baûn vaø giaûn löôïc chuùng cho ñeán caáp ñoä bieán soá coù theå kieåm tra ñöôïc baèng thöïc nghieäm. Phöông phaùp dieãn dòch Phöông phaùp quy naïp Ví duï Ví duï veà thao taùc hoùa khaùi nieäm I.Cô sôû lyù luaän cuûa cuoäc nghieân cöùu SÔ ÑOÀ 1: BAÁT BÌNH ÑAÚNG GIÔÙI Thao taùc hoùa khaùi nieäm trong ñeà taøi:“nghieân cöùu thöïc traïng hoaït ñoäng vaên hoaù cuûa cö daân TP HCM”  Thaønh toá cuûa caùc toå chöùc  vaên hoùa xaõ hoäi ? Muoán coù ñöôïc böùc tranh toaøn caûnh veà hieän traïng vaên hoùa cuûa thaønh phoá thì phaûi tính ñeán ba heä thoáng vöøa keå treân. Nghieân cöùu xem nhöõng öùng xöû cuûa con ngöôøi trong ba heä thoáng ñoù nhö theá naøo? Nhö vaäy! Söï tham gia vaøo vaên hoùa bao goàm taát caû caùc hình thöùc truyeàn thoâng ña daïng hieän coù trong xaõ hoäi. Nghóa laø ngoaøi vieäc khaûo saùt thöïc nghieäm söï tham gia cuûa quaàn chuùng vaøo vieäc tieáp nhaän caùc loaïi hình thoâng tin ñaïi chuùng ÆCaàn phaûi nghieân cöùu theâm maûng öùng xöû vaên hoùa trong ñôøi soáng haøng ngaøy coù lieân quan ñeán truyeàn thoáng , phong tuïc taäp quaùn 1,Söï tham gia vaøo vaên hoùa cuûa cö daân thaønh phoá Hoà Chí Minh thoâng qua caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng: Phaàn naøy nghieân cöùu nhöõng yeáu toá taùc ñoäng ñeán caùc phöông caùch söû duïng truyeàn thoâng ñaïi chuùng vaø tính hieäu quaû cuûa truyeàn thoâng ñaïi chuùngtrong daân cö thaønh phoá Hoà Chí Minh. 2, Söï tham gia cuûa quaàn chuùng vaøo caùc loaïi hình vaên hoùa- vaên ngheä coù toå chöùc vaø caùc phöông tieän thoâng tin khaùc Nghieân cöùu thaùi ñoä cuûa quaàn chuùng ñoái vôùi caùc loaïi hình vaên hoùa- ngheä thuaät khaùc nhau coù trong thaønh phoá. Thaùi ñoä cuûa nhaân daân thaønh phoá ñoái vôùi caùc cô sôû vaên hoùa coâng coäng. Thaùi ñoä cuûa caùc nhomù xaõ hoäi ñoái vôùi caùc phöông tieän thoâng tin khaùc (saùch, baêng, video, caùtset, CD…..) 3, Söï tham gia vaøo vaên hoùa cuûa quaàn chuùng thoâng qua öùng xöû mang tính phong tuïc vaø taäp quaùn Öùng xöû cuûa daân cö ñoái vôùi caùc ngaøy leã (truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi) Nhöõng dòp kyû nieäm- nhöõng ngaøy quan troïng (cuùng gioã, cöôùi xin, ma chay, sinh nhaät, ngaøy cöôùi vv…) Sau khi toång hôïp vaø phaân tích toaøn boä heä thoáng caùc chæ baùo ñoù thöû phaùt hieän nhöõng nhaân toá truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi naøo coù taùc ñoäng thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi. VD: nghieân cöùu caùc daïng tham gia vaên hoùa trong quaàn chuùng trong moái töông quan vôùi vieäc söû duïng thôøi gian töï do Cô caáu thôøi gian töï do Noäi dung hoaït ñoäng trong thôøi gian töï do. F gaây nhieàu tranh luaän Khaùi nieäm thôøi gian töï do  Thôøi gian töï do khoâng neân hieåu moät caùch ñôn thuaàn laø thôøi gian khoâi phuïc veà maët sinh hoïc hoaëc sinh lyù hoïc cuûa nhöõng naêng löôïng ñaõ ñöôïc tieâu phí trong thôøi gian lao ñoäng. Æ Neáu vaäy, thôøi gian töï do chæ mang chöùc naêng boå sung theâm veà maët “coâng ngheä” cho lao ñoäng. ? Thöïc ra thôøi gian lao ñoäng vaø thôøi gian töï do laø hai maët sinh hoaït cuûa con ngöôøi , coù moái quan heä qua laïi. Ñeàu naèm trong cô caáu caùc daïng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Lao ñoäng taïo ra nhöõng ñieàu kieän ñeå phaùt trieån con ngöôøi vaø caû trong thôøi gian laøm vieäc laãn thôøi gian töï do, ñoàng thôøi cuõng laø nguoàn goác phaùt sinh vaø nhöõng tieàn ñeà vaät chaát ñeå taêng theâm veà löôïng vaø chaát cho thôøi gian töï do ?Vì vaäy maø vieäc hoaøn thieän nhöõng ñieàu kieän söû duïng thôøi gian töï do caàn ñöôïc thöïc hieän ñoàng thôøi vôùi vieäc thay ñoåi ñieàu kieän lao ñoäng. Quan ñieåm khaùc nhau veà TGTD Thôøi gian töï do hoaëc thôøi gian raûnh roãi laø khoaûng thôøi gian maø con ngöôøi sau khi ñaõ hoaøn thaønh nhöõng coâng vieäc theo nghóa vuï, lao ñoäng theo ngaønh ngheà, hoaøn thaønh nghóa vuï gia ñình vaø xaõ hoäi. Nhieàu ngöôøi coøn loaïi tröø caû thôøi gian thoûa maõn nhöõng nhu caàu sinh lyù vaø hoïc taäp ?ñôn thuaàn laø töï do löïa choïn Thôøi gian töï do laø ñieàu kieän caàn thieát cho söï hoaït ñoäng cuûa saûn xuaát vaø cuûa heä thoáng xaõ hoäi (hoaï theâm, naâng cao chuyeân moân…)vaø nhö vaäy, xeùt veà khía caïnh ñoù thì noù laïi cuõng laø “thôøi gian laøm vieäc”. Hieåu theo kieåu naøo ñeå thao taùc? Nhöõng hoaït ñoäng ngoaøi thôøi gian laøm vieäc vaø phuïc hoài theå löïc ñöôïc coi laø caùc daïng hoaït ñoäng trong thôøi gian töï do. Nhö vaäy coù nghóa laø thôøi gian daønh cho caùc daïng hoaït ñoäng tham gia vaøo vaên hoùa cuõng naèm trong thôøi gian töï do. Tuy nhieân, khoâng phaûi taát caû caùc daïng hoaït ñoäng ngoaøi giôø laøm vieäc ñeàu naèm trong cô caáu caùc hoaït ñoäng tham gia vaøo vaên hoùa. Vì muïc ñích cuoäc nghieân cöùu thöïc nghieäm khoâng phaûi laø khaûo saùt thôøi gian töï do trong moái töông qua vôùi quyõ thôøi gian chung cuûa con ngöôøi maø chæ höôùng söï quan taâm vaøo nghieân cöùu söï tham gia cuûa quaàn chuùng vaøo vaên hoùa trong thôøi gian töï do Æchuû yeáu ñi saâu veà maët chaát löôïng vaø caùc noäi dung cuûa hoaït ñoäng trong thôøi gian töï do chöù khoâng chuù troïng ñeán maët thôøi löôïng cuûa noù. ? Vì vaäy caàn xem xeùt vò trí cuûa caùc daïng thöùc tham gia vaøo vaên hoùa ( theo caû 3 heä thoáng) trong cô caáu thôøi gian töï do cuûa ngöôøi daân thaønh phoá. Treân ñaây laø nhöõng phaàn trình baøy toùm taét nhöõng yù chính cuûa baøi giaûng. Chöông trình naøy ñöôïc soaïn chung cho caùc lôùp khaùc nhau. Tuyø theo thôøi löôïng cuûa moãi lôùp, giaùo vieân seõ trình baøy vôùi nhöõng nhöõng noäi dung khaùc nhau sao cho phuø hôïp vôùi yeâu cuûa chöông trình moãi lôùp. Döôùi daây laø phaàn trình baøy chi tieát hôn vaø môû roäng hôn so vôùi phaàn ñeà cöông ñaõ ñöôïc trình baøy ôû treân. PHAÀN II. ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT Phaàn naøy seõ trình baøy moät caùch chi tieát nhöõng vaán ñeà cô baûn trong phöông phaùp nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc. Trình töï cuûa nhöõng vaán ñeà khoâng luoân töông ñoàng vôùi phaàn ñeà cöông sô boä ôû treân. Tö lieäu ñeà hình thaønh phaàn vieát ôû döôùi laø nhöõng tö lieäu phuïc vuï baûn thaûo cuûa taùc giaû khi tham gia cuøng vôùi caùc taùc giaû khaùc vieát cuoán saùch “ giôùi vaø nghieân cöùu giaûm ngheøo” vaø cuoán ñoàng tham gia trong nghieân cöùu ngheøo thoâ thò. I. CHOÏN MAÃU I.1. Thuaät ngöõ maãu Maãu laø moät taäp hôïp caùc yeáu toá (caùc ñôn vò) ñaõ ñöôïc choïn töø moät toång theå caùc yeáu toá. Toång theå naøy coù theå ñöôïc lieät keâ moät caùch ñaày ñuû nhöng cuõng coù theå chæ laø giaû thieát. Chaúng haïn khi muoán nghieân cöùu ñònh höôùng giaù trò cuûa sinh vieân thaønh phoá Hoà Chí Minh, ngöôøi ta coù theå choïn moät soá löôïng sinh vieân naøo ñoù trong moät soá tröôøng Ñaïi hoïc ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh nhöng khoâng nhaát thieát phaûi lieät keâ toaøn boä danh saùch sinh vieân ñoù trong thaønh phoá. Laáy maãu (choïn maãu) laø quaù trình löïa choïn phaàn ñaïi dieän cuûa khoái daân cö. Noù traùi ngöôïc vôùi quaù trình lieät keâ ñaày ñuû (töùc laø moïi thaønh vieân trong khoái daân cö caàn nghieân cöùu ñeàu ñöôïc ñöa vaøo). Vì sao caàn phaûi choïn maãu ñeå khaûo saùt? Bôûi vì: Thöù nhaát: khaûo saùt theo maãu nhanh hôn vaø reû hôn. Vì maãu bao giôø cuõng nhoû hôn so vôùi toaøn khoái daân cö, cho neân vieäc thu thaäp soá lieäu seõ nhanh hôn chính xaùc hôn vaø kinh teá hôn. Thöù hai: cuõng vì do maãu nhoû neân thoâng tin maø noù ñem laïi seõ caën keõhôn, cuï theå hôn trong khi ñoù chi phí ít hôn nhieàu so vôùi nghieân cöùu toång theå. Thöù ba: vôùi maãu nhoû hôn thì söï sai soùt cuõng seû ít hôn vì coù khaû naêng taäp trung moät nhoùm chuyeân gia coù trình ñoä. Trong khi ñoù, nghieân cöùu toång theå ñoøi hoûi moät löôïng caùn boä raát lôùn, do vaäy ít coù khaû naêng löïa choïn ñöôïc nhieàu chuyeân gia gioûi taäp trung cho cuoäc nghieân cöùu. Thöù tö: vì noù kinh teá hôn veà maët tieàn baïc vaø thôøi gian, khaûo saùt maãu giuùp ta coù theå nghieân cöùu caùc khoái daân cö lôùn hôn vaø bieán ñoäng hôn so vôùi cuoäc nghieân cöùu toång theå. Khoái daân cö: khoái daân cö laø toaøn boä moät nhoùm caùc theå loaïi hoaëc caù nhaân lieân quan caàn nghieân cöùu. Trong cuoäc nghieân cöùu maãu, caàn phaân bieät hai khoái daân cö: Ñoù laø khoái daân cö muïc tieâu vaø khoái daân cö laáy maãu. Khoái daân cö muïc tieâu laø khoái daân cö maø nhaø nghieân cöùu caàn coù thoâng tin ñaïi dieän. Khoái daân cö laáy maãu laø khoái daân cö maø töø ñoù moät maãu cuï theå ñöôïc choïn ra döïa treân khung maãu. Khung maãu laø danh saùch caùc ñôn vò laáy maãu (caùc caù nhaân) ñaïi dieän cho khoái daân cö. Chaúng haïn ta muoán nghieân cöùu moät coàng ñoàng daân cö (quaän 7 cuûa thaønh phoá Hoà Chí Minh). Trong ñoù, khoái daân cö muïc tieâu laø taát caû caùc hoä daân thuoäc quaän 7 (keå caû nhöõng hoä taïm truù vaø thöôøng truù). Danh saùch naøy ñaõ ñöôïc xaùc ñònh ôû Uyû ban nhaân daân quaän töø ñaàu naêm. Tuy nhieân, moät soá hoä daân cö ôû quaän 7 laïi chuyeån sang nôi khaùc ôû hoaëc nhöõng hoä taïm truù laïi trôû veà nôi cö truù cuû ôû tænh. Nhö vaäy, nhöõng hoä coøn laïi seõ laø khoái daân cö laáy maãu. Danh saùch ghi laïi caùc hoä naøy ñöôïc goïi laø khung maãu vaø nhöõng hoä coù teân trong khung maãu naøy laø ñôn vò laáy maãu. Nhö vaäy coù nghóa laø: Khung maãu (danh saùch) laø caùi ñöôïc söû duïng ñeå ñaïi dieän cho toång theå veà maët thöïc nghieäm (töùc laø caùc thaønh vieân ñaõ naèm trong khung maãu seõ ñöôïc quan saùt, ñöôïc nghieân cöùu laø nhöõng ngöôøi thuoäc veà toång theå. Khi chuùng ta ñaõ chuaån bò xong khung maãu thì coù theå choïn ra moät maãu (moät taäp hôïp) töø khung maãu ñoù. Neân maãu ñöôïc löïa choïnn tröïc tieáp trong khung maãu maø khoâng caàn xem xeùt caùc thaønh phaàn, caùc yeáu toá trong toång theå thì moãi moät laàn choïn caùc thaønh vieân cuûa maãu seõ laø moät ñôn vò. Neáu caùc ñôn vò caàn phaûi ñöôïc nhoùm laïi tröôùc khi choïn (theo moät soá tieâu chí naøo ñoù) thì caùc nhoùm seõ trôû thaønh nhöõng ñôn vò maãu cô baûn vaø caùc caù nhaân seõ laø ñôn vò maãu thöù hai. Nhö vaäy moái quan heä giöõa toång theå – khung maãu – maãu, ñôn vò ñöôïc theå hieän trong sô ñoà sau: ñaïi dieän ñaïi dieän Maãu Khung maãu (leân danh saùch) Toång theå thöïc teá Ñôn vò maãu thöù hai (thöù caáp) Ñôn vò maãu (caùc laàn choïn) Ñôn vò maãu cô baûn (choïn sau khi nhoùm) Toång theå, khung maãu, maãu. Neáu khung maãu khoâng ñaïi dieän thöïc söï cho toång theå maø noù lieät keâ, thì maãu khoâng theå laø ñaïi dieän cuûa toång theå. Maãu chæ ñaïi dieän cho khung maãu, cho neân trong quaù trình thieát keá maãu, chuùng ta caàn phaûi xem xeùt ñeán khaû naêng khoâng phuø hôïp (khoâng töông xöùng) coù theå coù giöõa khung maãu vaø toång theå. Trong thöïc teá, ñoâi khi chuùng ta nhaän ñöôïc moät danh saùch caùc hoä daân cö ñöôïc laäp tröôùc ñoù hai ba naêm, trong thôøi gian ñoù coù raát nhieàu ngöôøi ñaõ khoâng coøn nöõa, nhieàu ngöôøi ñaõ chuyeån ñi vaø nhieàu ngöôøi chuyeån ñeán… I.2.Caùc phöông phaùp choïn maãu: Caùc loaïi maãu xaùc xuaát. Maãu ngaãu nhieân ñôn giaûn. Choïn maãu ngaãu nhieân ñôn giaûn laø caùch choïn maãu trong ñoù caùc yeáu toá trong khung maãu ñöôïc ñaùnh soá, sau ñoù vieát nhöõng con soá leân maåu giaáy hay nhöõng hoøn bi cho vaøo moät chieác hoäp soùc leân roài laàn löôït boác töø trong hoäp ranhöõng maåu giaáy (hay hoøn bi) baát kì. Nhöõng con soá trong maåu giaáy hay hoøn bi naøo ñöôïc choïn cuøng vôùi con soá cuûa ai trong danh saùch thì ngöôøi ñoù ñöôïc choïn. Caùch laøm naøy neáu thöïc hieän baèng tay thì cuõng gioáng nhö Loâtoâ. Hieän nay phaàn meàm SPSS cuûa maùy tính coù theå giuùp chuùng ta laáy ra moät taäp hôïp nhöõng soá ngaãu nhieân. Ñoái vôùi baát kyø phöông phaùp choïn maãu nghieân cöùu naøo, moãi soá ñeàu coù cô hoäi choïn nhö nhau. Moãi laàn chuùng ta choïn moät soá ngaãu nhieân thì moät ngöôøi trong danh saùch coù theå coù soá thöù töï töông öùng vôùi soá seõ ñöôïc ñöa vaøo maãu. Tuy nhieân, caùch choïn naøy coù theå phuï thuoäc vaøo loaïi khung maãu maø ta coù theå coù. Ví duï khi chuùng ta choïn maãu nghieân ngaãu nhieân ñôn giaûn baèng caùch döïa vaøo danh saùch cuûa coâng an moät phöôøng naøo ñoù cuûa thaønh phoá Hoà Chí Minh thì nhöõng ngöôøi nhaäp cö khoù loøng coù theå rôi vaøo maãu nghieân cöùu cuûa chuùng ta vì ñôn giaûn hoï khoâng coù trong danh saùch cuûa coâng an phöôøng. Vì vaäy, choïn maãu naøy ít ñöôïc duøng hôn so vôùi caùc phöông phaùp khaùc. Maãu heä thoáng. Caùch choïn naøy qui ñònh raèng chuùng ta choïn maãu nhöõng ngöôøi thöù n khi ñaõ choïn moät soá ñaàu tieân ngaãu nhieân. Chaúng haïn khi chuùng ta coù danh saùch caùc chuû hoä do caùc toå tröôûng cung caáp, toång soá laø 5000 ngöôøi, chuùng ta muoán choïn maãu coù dung löôïng laø 100 ngöôøi. Nhö vaäy cöù 50 ngöôøi trong toång theå, chuùng ta coù theå choïn 1 vaø neáu muoán ngöôøi thöù 1/50 xuaát hieän trong maãu thì chuùng ta seõ caàn laáy ngöôøi ñaàu tieân baát kyø trong soá 50 ngöôøi ñaàu tieân cuûa toång theå vaø sau ñoù cöù 50 ngöôøi, chuùng ta seõ laïi choïn moät ngöôøi ñöa vaøo danh saùch maãu, cöù laøm nhö vaäy cho ñeán cuoái danh saùch, neáu heát danh saùch ta vaãn chöa choïn xong thì cuõng coù theå quay trôû laïi töø ñaàu baèng caùch ñoù, moãi ngöôøi trong danh saùch seõ ñeàu coù cô hoäi ñöôïc choïn nhö nhau. Caàn löu yù laø chuùng ta khoâng nhaát thieát phaûi choïn soá ñaàu tieân trong danh saùch maø coù theå choïn baát kì moät soá ngaãu nhieân naøo ñoù roài laáy soá thöù 50 tieáp theo. Chaúng haïn, neáu ta choïn soá ñaàu tieân laø soá 5, ngöôøi ñaàu tieân trong danh saùch maãu laø ngöôøi coù soá thöù töï 5, ngöôøi thöù hai seõ laø ngöôøi coù soá thöù töï laø 55, ngöôøi thöù ba laø 105 .vv… cho tôùi khi ta choïn ñöôïc 100 ngöôøi. Caàn löu yù raèng, khung maãu phaûi khoâng ñöôïc xaép xeáp theo moät traät töï naøo ñoù ñeå taïo neân nhöõng khoaûng caùch mang tính heä thoáng ví duï danh saùch caùc tieåu ñoäi trong quaân ñoäi. Maãu phaân taàng: Khi choïn maãu phaân taàng, ngöôøi choïn maãu caàn phaûi naém ñöôïc moät soá ñaëc ñieåm cuûa khung maãu, roài chia khung maãu ñaõ coù theo nhöõng ñaëc ñieåm maø hoï quan taâm thaønh nhöõng “taàng” khaùc nhau. Ví duï nhö ñaëc ñieåm veà giôùi tính, trình ñoä hoïc vaán hay löùa tuoåi .vv… sau ñoù choïn maãu treân cô sôû caùc taàng. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc cho raèng nhöõng yeáu toá keå treân coù khaû naêng aûnh höôûng ñeán caâu traû lôøi vì vaäy neáu choïn ñöôïc caùc maãu xaùc xuaát döïa treân cô sôû caùc taàng, khi xöû lyù keát quaû theo caùc phaân toå nhö giaùo trình, ngheà nghieäp, hoïc vaán … thì khaû naêng ñaïi dieän cho moãi taàng seõ lôùn hôn. Maãu phaân taàng coù theå keát hôïp vôùi maãu ngaãu nhieân ñôn giaûn hoaëc maãu heä thoáng. Ví duï, trong döï aùn naâng cao naêng löïc giaûm ngheøo taïi coäng ñoàng ñoâ thò ôû Phöôøng 3, Quaän 8 ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh, caùc nhaø nghieân cöùu xaùc ñònh maãu goàm nhöõng ngöôøi soáng moät caùch hôïp thöùc ôû phöôøng 3 quaän 8 (coù hoä khaåu thöôøng truù) hoaëc nhöõng ngöôøi khoâng hôïp thöùc (khoâng coù hoä khaåu thöôøng truù). Nhö vaäy, nhoùm nghieân cöùu coù hai danh saùch treân cô sôû khung maãu: (danh saùch hoä coù khaåu thöôøng truù vaø danh saùch hoä khoâng coù hoä khaåu thöôøng truù, töø moãi danh saùch vöøa keå treân laïi chia thaønh hai danh saùch nöõa nhoû hôn: nhöõng hoä coù chuû hoä nöõ vaø nhöõng hoä coù chuû hoä laø nam. Do vaäy caùc ñôn vò maãu ñöôïc choïn ra seõ döïa treân cô sôû 4 khung maãu con vöøa ñöôïc taùch ra khoûi khung maãu meï. Keát quaû chuùng ta ñaõ choïn ra ñöôïc moät maãu ñaïi dieän cho caùc “taàng” theo tieâu chí ñaët ra töø ñaàu. Töø toång soá 4.842 hoä gia ñình cuûa phöôøng 3 quaän 8 caàn choïn ra moät maãu vôùi dung löïông laø 480 hoä ñeå nghieân cöùu (theo tyû leä 10/100). Neáu choïn maãu döïa vaøo danh saùch caùc hoä ñaêng kí ôû coâng an phöôøng 3, Quaän 8, Thaønh phoá Hoà Chí Minh, nhöõng ngöôøi nhaäp cö seõ khoâng coù khaû naêng rôi vaøo maãu, maëc duø hoï chieám gaàn phaân nöûa daân cö trong quaän. (hoï khoâng ñöïôc ñaêng kí hoä khaåu thöôøng truù - nhaát laø nhöõng ngöôøi thuoäc dieän KT4 ). Vì vaäy, chuùng toâi quyeát ñònh laáy danh saùch caùc hoä daân cö taïi phöôøng baèng caùch thoâng qua caùc toå tröôûng daân phoá. Caùc toå tröôûng khoâng nhöõng naém ñöôïc danh saùch nhöõng ngöôøi nhaäp cö maø coøn bieát ñöôïc ai ñang coøn ôû ñòa phöông, ai ñaõ ra ñi vaø ai vöøa môùi ñeán. Sau khi thoáng keâ chuùng toâi coù hai danh saùch phuï: phöôøng chæ coù 2713 hoä coù hoä khaåu – laø nhöõng hoä ñaõ soáng ôû ñoù töø laâu (hoaëc nhöõng hoä ñöôïc chuyeån veà moät caùch hôïp thöùc) 2129 hoä coøn laïi ñang thuoäc dieän taïm truù. Ñoàng thôøi, chuùng toâi cuõng nhaän thaáy nhöõng hoä nhaäp cö khoâng phaân boá ñeàu ôû caùc toå. Neáu choïn maãu heä thoáng thì khaû naêng rôi vaøo maãu cuûa hai ñoái töôïng naøy khoâng nhö nhau. Nhö vaäy ôû taàng thöù nhaát cuûa khung maãu, ñaëc ñieåm veà hoä khaåu chuùng toâi coù: -Danh saùch hoä coù hoä khaåu thöôøng truù: 2713 hoä . -Danh saùch hoä coù hoä khaåu taïm truù: 2129 hoä. (xem khung 1) Ñoàng thôøi chuùng toâi cuõng thoáng keâ ñöôïc soá hoä laø nöõ trong phöôøng, vì vaäy taàng thöù hai ñöôïc taïo neân bôûi hai nhoùm hoä coù giôùi tính chuû hoä khaùc nhau. -Soá hoä coù chuû hoä laø nöõ: trong nhoùm thöôøng truù laø 900 hoä, trong nhoùm taïm truù laø 720 hoä. -Soá hoä coù chuû hoä laø nam: trong nhoùm thöôøng truù laø 1813 hoä, trong nhoùm taïm truù laø 1409 hoä Nhö vaäy, chuùng toâi coù boán khung maãu con töø moät khung maãu meï : 1.Danh saùch nhöõng hoä thöôøng truù coù chuû hoä laø nam: 1813. 2.Danh saùch nhöõng hoä thöôøng truù coù chuû hoä laø nöõ: 900. 3.Danh saùch nhöõng hoä taïm truù coù chuû hoä laø nam: 1409. 4.Danh saùch nhöõng hoä taïm truù coù chuû hoä laø nöõ 720. Trong maãu chuùng toâi luùc naøy coù danh saùch cuûa 181 hoä thöôøng truù coù chuû hoä laø nam, 90 hoä thöôøng truù coù chuû hoä laø nöõ, 140 hoä taïm truù coù chuû hoä laø nam vaø 72 hoä taïm truù coù chuû hoä laø nöõ. Vì khi chia tyû leä, chuùng toâi laøm troøn soá neân trong maãu dö ra 3 ñôn vò (3hoä) vaø ba hoä ñoù seõ laø ñôn vò maãu döï tröõ cho nhöõng tröôøng hôïp chuû nhaø khoâng coù ôû nhaø hoaëc hoï töø choái traû lôøi. Nhö vaäy muoán choïn ñöôïc maãu vôùi tyû leä gioáng nhö trong toång theå, chuùng ta caàn taïo ra caùc nhoùm thuaàn nhaát (coù chung ñaëc ñieåm), nhoùm tieâu chí cuøng loaïi vôùi nhau (taàng 1)vaø nhoùm tieâu chí beân trong loaïi vôùi nhau (taàng 2). Sau ñoù chuùng ta coù theå choïn maãu heä thoáng hoaëc maãu ngaãu nhieân ñôn giaûn töø khung maãu con trôû leân. Maãu cuïm nhieàu giai ñoaïn: Maãu cuïm nhieàu giai ñoaïn laø loaïi maãu xaùc xuaát mang tính toång hôïp. Noù keát hôïp caùc kieåu choïn maãu ñaõ keå ôû treân. Tuy nhieân, maãu cuïm coù ñaëc ñieåm ñoài laäp vôùi maãu phaân taàng ôû choã caùc “taàng” trong maãu phaân taàng laø nhöõng nhoùm ñoàng nhaát ñöôïc choïn ra theo muïc tieâu cuûa söï choïn maãu coøn caùc “cuïm” laïi lieân keát caùc nhoùm khoâng ñoàng nhaát laïi vôùi nhau ñeå taïo thaønh caùc nhoùm. Chaúng haïn nhö caùc tröôøng ÑH, caùc khu phoá, ôû ñaây nhöõng ngöôøi naèm trong khung maãu khoâng ñöôïc phaân chia theo nhöõng ñaëc ñieåm gioáng nhau. Trong Sô ñoà Maãu phaân taàng trong döï aùn “naâng cao naêng löïc trong coâng taùc giaûm ngheøo caáp phöôøng” taïi phöôøng 3, Quaän 8, thaønh phoá Hoà Chí Minh. Khung maãu Toång soá hoä P 3, Q 8 4842 hoä Soá hoä thöôøng truù 2713 Soá hoä taïm truù 2129 Soá hoä thöôøng truù coù chuû hoä laø nam rôi vaøo maãu 181 Soá hoä taïm truù coù chuû hoä laø nöõ rôi vaøo maãu 72 Soá hoä coù chuû hoä laø nöõ 720 Soá hoä coù chuû hoä laø nam 1409 Soá hoä thöôøng truù coù chuû hoä laø nöõ rôi vaøo maãu 90 Soá hoä coù chuû hoä laø nöõ 900 Soá hoä coù chuû hoä laø nam 1813 1813 Soá hoä taïm truù coù chuû hoä laø nam rôi vaøo maãu 140 khi caùc “taàng” laïi lieân keát vôùi nhau theo nhöõng ñaëc tröng caù nhaân nhö giôùi tính, daân toäc, hoïc vaán .vv… Nhö vaäy tieâu chuaån ñeå choïn caùc taàng thöôøng laø nhöõng ñaëc tröng caù nhaân, coøn tieâu chuaån ñeå choïn caùc cuïm laø caùc toå chöùc xaõ hoäi, caùc cô sôû saûn xuaát, caùc cuïm daân cö… Do vaäy trong maãu cuïm nhieàu giai ñoaïn tröôùc heát chuùng ta caàn thieát laäp neân caùc cuïm khoâng ñoàng nhaát sau ñoù choïn thaønh vieân ôû caùc cuïm ôû giai ñoaïn hai. Tuy nhieân trong maãu cuïm, chuùng ta khoâng nhaát thieát phaûi coù ngay caùc caù nhaân vôùi nhöõng ñaëc ñieåm rieâng cuûa hoï maø chæ caàn coù danh saùch lieät keâ taát caû caùc cuïm ñeå choïn maãu caùc cuïm tröôùc ñaõ. Sau ñoù môùi choïn caùc ñôn vò trong caùc cuïm ñaõ ñöôïc xaùc ñònh. Trong nghieân cöùu thöïc nghieäm, ngöôøi ta thöøông choïn maãu cuïm keát hôïp vôùi maãu phaân taàng. Ví duï khi nghieân cöùu thöïc traïng ngheøo ñoùi ôû Phöôøng 3, Quaän 8, nhoùm nghieân cöùu coù theå choïn maãu phaân taàng ngay töø caáp phöôøng nhöng cuõng coù theå choïn maãu cuïm nhieàu giai ñoaïn. Muoán vaäy, tröôùc heát caùc naøh xaõ hoäi hoïc choïn theo kieåu ngaãu nhieân ñôn giaûn 2 khu phoá töø toång soá 7 khu phoá cuûa phöôøng, sau ñoù laïi choïn 6 toå daân phoá töø hai khu phoá cuõng theo caùch nhö vaäy. Khi chuùng toâi coù ñöôïc khung maãu döïa treân danh saùch nhöõng ngöôøi ñang soáng taïi phöôøng (khaùc vôùi danh saùch do coâng an caáp) chuùng toâi môùi baét ñaàu loïc ra nhöõng chuû hoä coù nhöõng ñaëc ñieåm gioáng nhau (hoä khaåu, giôùi tính, hoïc vaán.vv…) phaân “taàng” sau ñoù trong caùc “taàng” chuùng toâi choïn caùc chuû hoä theo caùch choïn ngaãu nhieân heä thoáng. Nhö vaäy, choïn maãu cuïm nhieàu giai ñoaïn seõ bao goàm caùc böôùc sau: Laäp danh saùch taát caû caùc Quaän huyeän. Söû duïng phöông phaùp choïn maããu ngaãu nhieân ñôn giaûn hoaëc phöông phaùp heä thoáng, choïn caùc quaän, huyeän. Laäp taát caû danh saùch caùc Phöôøng( xaõ) trong Quaän ( Huyeän) ñaõ choïn. Choïn caùc khu phoá (aáp). Laäp danh saùch caùc chuû hoä cuûa caùc khu phoá (aáp) ñaõ ñöôïc choïn. Choïn caùc chuû hoä trong moãi khu phoá (aáp). Laäp danh saùch caùc thaønh vieân cuûa moãi hoä Choïn thaønh vieân cuûa chuû hoä ñeå phoûng vaán (Theo caùc choïn döï kieán tröôùc) Choïn maãu xaùc xuaát ñoøi hoûi moät soá tieâu chuaån nhaát ñònh. Caùc maãu xaùc suaát thöôøng ñoøi hoûi phaûi coù moät khung maãu. Neáu nhö khoâng coù saün danh saùch hay khoâng coù ñuû kinh phí ñeå thöïc hieän vieäc laäp danh saùch thì khoâng theå choïn maãu theo kieåu xaùc suaát ñöôïc. Maët khaùc, nhöõng cuoäc nghieân cöùu ñoøi hoûi möùc ñoä ñaïi dieän cao thöôøng phaûi coù dung löôïng maãu lôùn seõ raát toán keùm, khoân phaûi cuoäc nghieân cöùu naøo cuõng ñaùp öùng ñöôïc. Caùc maãu phi xaùc suaát Thöïc teá cho thaáy, khoâng phaûi cuoäc nghieân cöùu naøo cuõng coù theå vaø cuõng caàn thieát phaûi choïn maãu xaùc suaát. Nhöõng nghieân cöùu ñònh tính, nghieân cöùu tröôøng hôïp trong moät khu vöïc heïp khoâng ñoøi hoûi phaûi choïn maãu xaùc suaát. Maãu phi xaùc suaát cuõng nhö cuõng thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå kieåm tra laïi caùc cuoäc khaûo saùt lôùn, hoaëc söû duïng trong nhöõng nghieân cöùu mang tính khai phaù hay ñeå kieåm ñònh giaû thieát. Coù nhieàu caùch choïn maãu phi xacù suaát döôùi ñaây laø boán loaïi thoâng duïng trong caùc nghieân cöùu tröôøng hôïp. Maãu thuaän tieän Baûn thaân töø “thuaän tieän” cuõng noùi leân ñaëc ñieåm cuûa loaïi maãu naøy. Maãu thuaän tieän laø nhöõng ngöôøi saün loøng traû lôøi cho ngöôøi muoán laáy thoâng tin maø khoâng caàn phaûi thuoäc veà moät danh saùch naøo vaø vieäc choïn hoï laøm ñôn vò maãu cuõng khoâng caàn tuaân theo nguyeân taéc naøo. Tuy nhieân, nhaø nghieân cöùu cuõng phaûi hieåu ai môùi coù theå cung caáp thoâng tin phuø hôïp vôùi muïc tieâu thu thaäp thoâng tin. Khi moät giaùo sö muoán aùp duïng phöông phaùp giaûng daïy môùi vaø muoán tham khaûo yù kieán sinh vieân, oâng ta choïn moät hai lôùp ñeå hoûi, coù nghóa laø oâng ta ñang thöïc hieän khaûo saùt vôùi moät maãu thuaän tieän. Caàn phaûi löu yù raèng khoâng phaûi ai cuõng saün saøng traû lôøi cho nhöõng caâu hoûi veà nhöõng vaán ñeà quaù teá nhò (quan heä tình duïc tieàn hoân nhaân, quan ñieåm veà tình hình maïi daâm.vv…).Vì vaäy phaûi caân nhaéc xem ai laø ngöôøi coù theå saün loøng baøy toû quan ñieåm cuûa hoï tröôùc nhöõng yeâu caàu cuûa mình. Maãu phaùn ñoaùn: Kieåu choïn maãu naøy cuõng laø hình thöùc choïn maãu phi xaùc suaát, trong ñoù caùc ñoái töôïng ñöôïc choïn coù veû ñaùp öùng ñöôïc nhöõng yeâu caàu cuûa cuoäc nghieân cöùu. Töùc laø ngöôøi nghieân cöùu döï ñoaùn veà nhöõng nhoùm ngöôøi coù theå phuø hôïp vôùi yeâu caàu cung caáp tin cuûa anh ta. Chaúng haïn khi nghieân cöùu veà nhöõng ngöôøi nghieän röôïu khoâng ai nghó ñeán vieäc vaøo tröôøng ÑH nhöng vaøo caùc quaùn Bar, caùc nhaø haøng laïi laø moät phöông aùn khaû thi. Khi muoán tieáp xuùc vôùi nhöõng ngöôøi nhaäp cö ngheøo ñeå tìm hieåu veà nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán hoï, caùc nhaø nhgieân cöùu thöôøng nghó ñeán huyeän Bình Chaùnh, ñeán quaän 4, quaän 7 vaø quaän 8 Maãu chæ tieâu: Maãu chæ tieâu thoaït nhìn hôi gioáng maãu phaân taàng vì vaäy coù moät soá ngöôøi hay bò laãn loän giöõa hai loaïi. Tuy nhieân, ñaây laø caùch choïn maãu phi xaùc suaát, tuy noù ñöôïc choïn treân cô sôû nhöõng nhoùm ñaõ ñöôïc xaùc ñònh roõ raøng nhöng neáu nhö maãu phaân taàng coù ñöôïc moät khung maãu thì maãu naøy khoâng coù. Ví duï khi nghieân cöùu thöïc hieän moät cuoäc phoûng vaán saâu ôû xaõ Taân Taïo, huyeän Bình Chaùnh. Maëc duø khoâng coù danh saùch daân cö trong tay nhöng sau khi hoûi caùc toå tröôûng veà soá ngöôøi nhaäp cö vaø soá ôû taïi choã, soá phuï nöõ laøm chuû hoä, soá löôïng phuï nöõ soáng ñoäc thaân.vv… Nhöõng soá lieäu phaûn aùnh nhö sau: Toång soá hoä trong moät trong ba toå trong moät cuïm daân cö maø chuùng toâi khaûo saùt laø 120 hoä, trong ñoù soá ngöôøi nhaäp cö baèng 1/3 toång soá hoä vì vaäy chuùng toâi döï kieán choïn 12 hoä ñeå phoûng vaán nhöng döï kieán chæ phoûng vaán 8 ngöôøi taïi choã coøn seõ phoûng vaán 4 ngöôøi nhaäp cö nhöng vì bieát raèng soá phuï nöõ laøm chuû hoä chieám 1/3 neân chuùng toâi laïi quyeát ñònh trong soá 12 ñôn vò maãu noùi treân seõ choïn ra moät nöõ chuû hoä nhaäp cö, ba nam chuû hoä nhaäp cö, 2 nöõ chuû hoä laø ngöôøi taïi choã. Luùc naøy chuùng toâi chæ caàn kieám cho ñuû chæ tieâu nhöõng ngöôøi phuø hôïp vôùi caùc tieâu chí vöøa vaïch ra chöù khoâng caàn phaûi döïa vaøo moät danh saùch cuï theå naøo caû. Ñöông nhieân, vì ñaây laø caùch choïn maãu phi xaùc suaát neân chuùng toâi khoâng daùm khaúng ñònh raèng keát quaû cuûa chuùng toâi seõ khaùi quaùt cho toång theå. Maãu taêng nhanh ( maãu vieân tuyeát): Trong caùch choïn maãu naøy, tröôùc heát chuùng ta caàn choïn moät soá ngöôøi coù nhöõng tieâu chuaån maø ta mong muoán, phoûng vaán hoï roài hoûi xem hoï coù theå giôùi thieäu cho chuùng ta vaøi ngöôøi töông töï. Theo caùch naøy, soá löôïng ñôn vò seõ taêng leân nhanh choùng. Nhö vaäy ngöôøi traû lôøi ñoàng thôøi laø ngöôøi cung caáp maãu cho nhaø nghieân cöùu. Caùch choïn maãu naøy raát phuø hôïp vôùi nhöõng cuoäc nghieân cöùu veà nhöõng vaán ñeà teá nhò hay thaät ñaëc bieät cuûa xaõ hoäi nhö tìm hieåu veà nhöõng khaùch laøng chôi, veà nhöõng ngöôøi ñoàng tính luyeán aùi, nhöõng ñoái töôïng söû duïng ma tuyù… Trong nhöõng nghieân cöùu veà caùc nhoùm xaõ hoäi töông ñoái ñaëc thuø khoâng ñoøi hoûi veà tính ñaïi dieän coù theå aùp duïng bieän phaùp naøy. Ví duï ñeà taøi nghieân cöùu söï thích nghi vôùi ñôøi soáng ñoâ thò cuûa nöõ nhaäp cö laøm ngheà “giuùp vieäc” hay ngheà “boài baøn”. Caàn löu yù raèng khoâng coù caùch choïn maãu naøo ñöôïc coi laø toái öu cho moïi cuoäc nghieân cöùu. Maãu toát laø maãu ñöôïc choïn phuø hôïp vôùi muïc tieâu, nhieäm vuï, qui moâ vaø taøi chính cuûa cuoäc nghieân cöùu. Ñieàu quan troïng laø trong caùc baùo caùo phuùc trình keát quaû nghieân cöùu, ngöôøi nghieân cöùu phaûi trình baøy roõ raøng caùch thöùc choïn maãu cuûa mình cuõng nhö haïn cheá cuûa vieäc choïn maãu ñoù ñeå baûn thaân hoï vaø nhöõng ngöôøi khaùc coù theå ruùt kinh nghieäm. Ñieàu qui ñònh naøy ñöôïc coi nhö moät trong nhöõng tieâu chuaån ñaïo ñöùc ngheà nghieäp. BIEÁN SOÁ VAØ THANG ÑO BIEÁN SOÁ ? Ñaëc tröng cuûa caùc söï kieän, hieän töôïng, quaù trình XH laø luoân luoân bieán ñoåi. Caùc thay ñoåi naøy seõ phaûn aùnh thaønh caùc thoâng tin maø moät nhaø nghieân cöùu phaûi thu thaäp neáu muoán quan saùt caùc SK, HT noùi treân. Muoán ño löôøng ñöôïc (töùc laø quan saùt moät caùch cuï theå) ngöôøi ta nhaát thieát phaûi xaùc ñònh theá naøo laø caùc bieán. Bieán soá laø töø ñöôïc duøng ñeå moâ taû “moät caùi gì ñoù”, “moät ñieàu gì ñoù” coù söï bieán ñoåi khaùc nhau maø noù aùm chæ cho baát kyø nhöõng gì moät nhaø nghieân cöùu XH muoán nghieân cöùu, quan saùt. - Bieán soá phaïm truø (bieán ñònh tính) - Bieán soá soá (bieán ñònh löôïng) 1. Bieán soá phaïm truø (bieán ñònh tính) + Moät bieán soá phaïm truø (bieán ñònh tính) ñöôïc hình thaønh bôûi moät taäp hôïp nhöõng ñaëc tính cuûa moät loaïi phaïm truø khoâng theo soá ño hoaëc thang ño. + Bieán soá phaïm truø coù theå laø nhöõng bieán nhö: ngheà nghieäp, toân giaùo, giôùi tính…… nhöõng bieán naøy ñöôïc hình thaønh bôûi moät taäp hôïp caùc ñaëc tính (phaïm truø) theo hai ñaëc ñieåm: j Loaïi tröø laãn nhau Ví duï: Caùc phaïm truø cuûa bieán toân giaùo bao goàm raát nhieàu toân giaùo khaùc nhau nhöng moãi caù nhaân neáu coù toân giaùo chæ coù theå choïn moät toân giaùo nhö: Thieân Chuùa Giaùo Tin Laønh Phaät Giaùo Do Thaùi giaùo… k Caùc phaïm truø cuûa moät bieán phaûi coù tính toaøn dieän (nghóa laø noù phaûi coù khaõ naêng bao haøm taát caû caùc thay ñoåi coù theå cuûa moät bieán) Ví duï: Ngoaøi caùc toân giaùo treân, ngöôøi ta coøn coù raát nhieàu toân giaùo khaùc hoaëc khoâng theo toân giaùo naøo. Do vaäy caàn phaûi boå sung vaøo danh saùch caùc toân giaùo khaùc hoaëc phaïm truø “toân giaùo khaùc” vaø “khoâng theo toân giaùo naøo” 1. Bieán soá soá (bieán ñònh löôïng) Caùc bieán soá soá ñöôïc theå hieän baèng nhöõng ñôn vò trong ñoù caùc con soá ñöôïc gaùn cho moãi ñôn vò cuûa bieán mang yù nghóa toaùn hoïc. Ví duï: bieán soá - soá con trong moät gia ñình - trình ñoä hoïc vaán….. Vieäc ño löôøng caùc bieán soá thoâng qua hai loaïi bieán cô baûn treân ñöôïc tieán haønh baèng caùc coâng cuï goïi laø thang ño (coù hai loaïi thang ño ñeå ño bieán phaïm truø vaø hai loaïi thang ño ñeå ño bieán soá soá - Thang ño danh nghóa (ñònh danh) + Moät bieán ñöôïc xaùc ñònh bôûi thang ño danh nghóa bao goàm heä thoáng caùc loaïi khaùc nhau khoâng theo moät traät töï xaùc ñònh naøo. + Moät bieán ñöôïc xaùc ñònh bôûi thang ño danh nghóa phaûi bao goàm töø hai phaïm truø trôû leân. - Thang ño thöù töï + Moät bieán ñöôïc xaùc ñònh bôûi thang ño thöù töï laø bieán soá coù töø hai loaïi khaùc nhau trôû leân vaø theo moät thöù töï nhaát ñònh. Ví duï: Söï phaân taàng: thöôïng löu, trung löu … Trình ñoä hoïc vaán: caáp I; II; III… + Thang ño thöù töï coù theå keát hôïp vôùi thang ño danh nghóa ñeå hieåu roõ ñöôïc moät khaùi nieäm hôn. Ví duï ñeå hieåu roõ thaùi ñoä vôùi moät toân giaùo naøo ñoù, moät bieán caàn tìm hieåu laø: ñi leã nhö theá naøo? * Haøng ngaøy * Moät laàn moät tuaàn * Moät thaùng moät laàn * Vaøo nhöõng ñaïi leã …………………… - Thang ño khoaûng caùch: Thang ño khoaûng caùch coù caû nhöõng haïng rieâng bieät gioáng nhö thang danh nghóa, vaø caû nhöõng haïng ñöôïc saép xeáp thao thöù töï nhö thang ño thöù töï. Nhöng khoûang caùch giöõa caùc khoaûng ñöôïc xaùc ñònh moät caùc chính xaùc theo toaùn hoïc. Chuù yù thang ño khoaûng caùch khoâng coù ñieåm 0 treân thöïc teá - Thang ño tyû leä Thang ño tyû leä coù caû ñaëc tính cuûa boán loaïi thang ño treân PHAÀN III. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP THU THAÄP THOÂNG TIN XAÕ HOÄI HOÏC I.NHÖÕNG PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU XAÕ HOÄI HOÏC PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN TÍCH TÖ LIEÄU SAÜN COÙ. Phöông phaùp phaân tích tö lieäu saün coù bao goàm phöông phaùp phaân tích thöù caáp, phaân tích tö lieäu thoáng keâ hieän coù, phöông phaùp lòch söû vaø phaân tích noäi dung. Trong nhöõng nghieân cöùu veà caùc lónh vöïc khaùc nhau cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, ngöôøi ta cuõng thöôøng hay söû duïng moät trong nhöõng phöông phaùp phaân tích tö lieäu saün coù, ñaëc bieät laø phöông phaùp phaân tích thöù caáp vaø phöông phaùp phaân tích soá lieäu thoáng keâ saün coù. Nhöõng phaân tích thöù caáp ñöôïc tieán haønh treân cô sôû caùc döõ lieäu, vì vaäy, neáu tuaân thuû caùc nguyeân taéc moät caùch chaët cheõ thì seõ ñaûm baûo ñöôïc chuaån möïc khoa hoïc. Ñaây khoâng phaûi laø moät phöông phaùp ñaëc bieät. Noù laø moät phöông tieän ñeå hình thaønh moät phaân tích môùi veà nhöõng döõ lieäu ñaõ ñöôïc thu thaäp vôùi moät muïc ñích khaùc. Tuyø thuoäc vaøo muïc ñích cuoäc nghieân cöùu, chuùng ta seõ tieán haønh tìm caùc soá lieäu ñeå phaân tích. Khi tìm kieám döõ lieäu, chuùng ta phaûi vaëch saün caùc yeâu caàu coát yeáu trong cuoäc nghieân cöùu ñeå traùnh tình thu thaäp nhieàu thoâng tin thöøa. Khi ñaõ coù ñuû döõ lieäu, chuùng ta phaûi laøm cho noù ñaùp öùng ñöôïc muïc ñích nghieân cöùu cuûa mình baèng caùch xaùc ñònh nhöõng bieán soá caàn thieát, ñaùp öùng ñaày ñuû yeâu caàu cuûa cuoäc nghieân cöùu. Tính hieäu löïc vaø ñoä tin caâïy cuûa tö lieäu laø tieâu chuaån ñaàu tieân khi löïa choïn moät nhoùm döõ lieäu cho phaân tích thöù caáp. Khi nghieân cöùu ñeà taøi:” söï thich öùng cuûa cö daân ven ñoâ ñoái vôùi quaù trình ñoâ thò hoaù ôû Tp Hoà Chí Minh” do quyõ Ford taøi trôï, nhoùm nghieân cöùu cuûa khoa xaõ hoäi hoïc vaø boä moân daân toäc hoïc, Tröôøng khoa hoïc xaõ hoäi & nhaân vaên cuõng söû duïng phöông phaùp naøy trong moät soá phaàn phaân tích cuûa mình. Nhöõng keát quaû maø hoï söû duïng, ñöôcï ruùt ra töø caùc cuoäc nghieân cöùu veà möùc soáng vaø ngheøo ñoùi cuûa Vieän kinh teá Tp HCM vaø Vieän khoa hoïc xaõ hoäi taïi Tp HCM. Caùc soá lieäu ñaõ ñöôïc xöû lyù laïi vaø so saùnh vôùi nhöõng soá lieäu maø nhoùm nghieân cöùu ñaõ thu thaäp ñöôïc. Phöông phaùp phaân tích soá lieäu thoáng keâ hieän coù ñöôïc aùp duïng raát nhieàu trong caùc coâng trình nghieân cöùu veà xaõ hoäi. Phaân tích nhöõng soá lieäu thoáng keâ hieän coù laø vieäc phaân tích laïi caùc soá lieäu thoáng keâ ñaõ ñöôïc chuaån bò vaø baùo caùo töø tröôùc. Ngöôøi ta cuõng coù theå söû duïng nhöõng soá lieäu thoáng keâ ñeå taïo ra nhöõng döõ lieäu môùi. Tuy nhieân cuõng caàn löu yù raèng, trong nghieân cöùu veà caùc coäng ñoàng, ngöôøi ta khoâng thöïc hieän phöông phaùp naøy moät caùch ñoäc laäp maø chæ söû duïng chuùng moät caùch ñoàng thôøi vôùi moät soá phuông phaùp thu thaäp thoâng tin khaùc. Nhöõng soá lieäu thoáng keâ thöôøng ñöôïc ruùt ra töø caùc cuoäc toång ñieàu tra daân soá neân coù theå deã daøng ñaûm baûo veà ñoä tin caäy. Tuy nhieân vì nhöõng soá lieäu thoáng keâ luoân ñöôïc phaân tích töø tröôùc vì vaäy, nhöõng ngöôøi phaân tích thöù caáp cuõng gaëp khoù khaên trong vieäc xöû lyù laïi cho thích hôïp vôùi nhöõng cuoäc nghieân cöùu môùi. Ngoaøi ra, trong thu thaäp thoâng tin caáp coäng ñoàng, caùc nhaø nghieân cöùu cuõng khoâng boû qua nhöõng soá lieäu thoâng tin caáp cô sôû. Hoï cuõng thu thaäp caùc soá lòeâu do phöôøng, xaõ thoáng keâ, tuy raèng nhöõng thoáng keá naøy khoâng ñaûm baûo ñöôïc ñoä tin caäy do kyõ thuaät thoáng keâ vaø do nhöõng soá lieäu ñoù nhaèm phuïc vuï nhöõng muïc tieâu khaùc… nhöõng soá lieäu naøy seõ khoâng phaûi laø nhöõng thoâng tin duy nhaát ñöôïc söû duïng ñeå phaân tích maø chæ giuùp cho ngöôøi nghieân cöùu coù ñöôïc nhöõng hình dung ban ñaàu veà phöôøng maø mình quan taâm, hoaëc seõ ñöôïc boå sung cho nhöõng so saùnh. Caàn löu yù raèng trong vieäc löïa choïn moät nhoùm döõ lieäu cho nhöõng phaân tích thöù caáp, chuùng ta phaûi xem xeùt chaát löôïng cuûa vieäc toå chöùc thu thaäp cöù lieäu vaø muïc ñích cuûa nhöõng ngöôøi nghieân cöùu ban ñaàu, xem lieäu coù duùng nhöõng chæ baùo maø chuùng ta caàn coù trong nhöõng döõ lieäu naøy hay khoâng? PHÖÔNG PHAÙP ÑIEÀU TRA. Ñieàu tra laø phöông phaùp thu thaäp thoâng tin sô caáp baèng lôøi döïa treân söï taùc ñoäng qua laïi veà maët taâm lyù mang tính tröïc tieáp (phoûng vaán) hoaëc giaùn tieáp (baûng ankeùt) giöõa nhaø nghieân cöùu vaø ngöôøi ñöôïc hoûi. So vôùi moät soá phöông phaùp khaùc, ví duï nhö quan saùt, phöông phaùp ñieàu tra toû ra öu vieät hôn vì phöông phaùp naøy khoâng chæ döøng laïi ôû choã moâ taû ñöôïc söï keän maø coøn coù theå traû lôøi ñöôïc caùc caâu hoûi taïi sao vaø nhö theá naøo. Trong ñoù, baûng hoûi laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng cuûa phöông phaùp ñieàu tra. Trong caùc cuoäc nghieân cöùu, khoâng theå nghieân cöùu toaøn boä soá daân cöùu cuûa coâng ñoàng ñöôïc khaùo saùt, vì vaäy caàn phaûi choïn ra moät maãu ñeå nghieân cöùu. Choïn ngöôøi traû lôøi: Nhöõng ngöôøi rôi vaøo maãu nghieân cöùu laø nhöõng ai, soá löôïng bao nhieâu, caù`ch thöùc choïn hoï nhu theá naøo… hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo muïc tieâu, noäi dung keá hoaïc cuõng nhö kinh phí cuûa cuoäc nghieân cöùu. ( xem phaàn phöông phaùp choïn maãu)Khi ñaõ choïn ra döôïc moät maãu nghieân cöùu, caàn phaûi naém ñöôïc ñaëc ñieåm cuûa nhöõng ngöôøi naèm trong maãu ñeå coù theå noùi vôùi hoï baèng ngoân ngöõ cuûa hoï. Ñieàu naøy, muoán thöïc hieän ñöôïc phaûi coù nhöõng cuoäc tieáp xuùc vôùi caùc ñoái töôïng mình seõ thu thaäp thoâng tin töø tröôùc. Ñaëc bieät, khi söû duïng coâng cuï naøy trong phöông phaùp nghieân cöùùu haønh ñoäng coù söï tham gia. Neáu khoâng coù caùc cuoäc trao ñoåi ñeå naém ñöôïc nhöõng ñaëc ñieåm veàcaùch suy nghó, caùch söû duïng caùc ngoân töø trong cuoäc soáng haøng ngaøy cuûa hoï, chuùng ta khoù loøng coù theå xaây döïng ñöôïc moät boä caâu hoûi phuø hôïp vôùi ñoái töôïng thu thaäp thoâng tin. Xaây döïng baûng hoûi. Baûng hoûi laø coâng cuï ño löôøng nhöõng nhaân toá coù lieân quan ñeán caù nhaân cuûa ngöôøi traû lôøi. Tính ñaëc thuø cuûa baûng hoûi laø ôû choã nhôø noù, ngöôøi ta coù theå ño ñöôïc caùc bieán soá nhaát ñònh coù quan heä vôùi ñoái töôïng nghieân cöùu. Trong phöông phaùp ñieàu tra , caùc nhaø nghieân cöùu ñaëc bieät quan taâm ñeán chaát löôïng cuûa thoâng tin. Vì vaäy, khi laäp keá hoaëch nghieân cöùu hoï coá gaéng tính ñeán nhöõng ñieàu kieän coù theå aûnh höôûng ñeán chaát löôïng cuûa thoâng tin, sao cho coù theå ñaûm baûo ñöôïc ñoä tin caäy cuûa thoâng tin vaø tính xaùc thöïc cuûa thoâng tin. Boá cuïc cuûa baûng hoûi. Moät baûng hoûi laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng cuûa phöông phaùp thu thaäp thoâng tin naøy, bao goàm moät phaàn thö giaûI thích trình baøy vaén taét muïc tieâu cuûa baûng hoûi vaø mong muoán söï tham gia cuûa ngöôøi traû lôì. Tieáp theo laø nhöõng caâu hoûi thu thaäp thoâng tin vaø nhöõng caâu hoûi thu thaäp thoâng tin nhaân khaåu- xaõ hoäi cuûa ngöôøi traû lôøi (giôùi tính. löùa tuoåi, trình ñoä hoïc vaán, hoaøn caûnh gia ñình). Trong baûng hoûi cuõng caàn ñaët nhöõng caâu hoûi kieåm tra ñeå kieåm ñoä chính xaùc cuûa caùc caâu traû lôøi tröôùc ñoù. Cuoái cuøng laø lôøi caùm ôn. Caùc daïng caâu hoûi: Caùc caâu hoûi trong baûng hoûi thöôøng raát ña daïng, chuùng coù theå laø nhöõng caâu hoûi ñoùng- laø nhöõng caâu hoûi vôùi nhöõng taäp hôïp coù theå coù nhöõng phöông aùn traû loøi ñöôïc quyeát ñònh tröôùc. Moät soá caâu hoûi coù theå chæ cho pheùp traû lôøi coù hoaëc khoâng, hoaëc khoâng khaúng ñònh( caâu hoûi loaïi tröø). Caâu hoûi baét buoäc löïa choïn( caâu hoûi coù tính phaïm truø). Ví duï toân giaùo: Thieân chuùa giaùo, Tin laønh, Do thaùi, Phaät, loaïi khaùc, khoâng theo toân giaùo.v.v Nhöõng caâu hoûi thaêm doø caùc quan nieäm, thaùI ñoä coù theå ñöa ra nhöõng löïa choïn nhö hoaøn toaøn ñoàng yù, ñoàng yù, töông ñoái ñoàng yù, khoâng ñoàng yù laém, hoaøn toaøn khoâng ñoàng yù... Ví duï, “oâng (baø) hay cho bieát yù kieán cuûa mình veà nhöõng nguyeân nhaân laøm cho moät soá ngöôøi noâng daân ôû xaõ ta ngheøo: Nguyeân nhaân Möùc ñoä ñoàng yù Hoaøn toaøn khoâng ñoàng yù... Khoâng ñoàng yù laém, Töông ñoái ñoàng yù, Ñoàng yù, Hoaøn toaøn ñoàng yù Ngheøo vì khoâng coù ñaát ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Khoâng bieát caùc laøm aên Khoâng coù voán Khoâng muoán lao ñoäng Nhöõng caâu hoûi keøm theo caùc thang do veà möùc ñoä nhö vaäy, giuùp chuùng ta khoâng nhöõng bieát ñöôïc ngöôøi daân ñoàng yù hay khoâng ñoàng yù vôùi quan ñIeåm naøy hay khaùc maø coøn hieàu ñöôïc möùc ñoä cuûa nhöõng yù kieán cuûa nhöõng nhoùm ngöôøi khaùc nhau raát tieän cho nhöõng ñaùnh giaù mang tính so saùnh( chaúng haïn thaùI ñoä cuûa nhöõng ngöôøi ngheøo vaø nhöõng ngöôøi khaù giaû, caùc caùc nhoùm nam giôùi hay nöõ giôùi, cuûa caùc nhoùm daân toä khaùc nhau...) Nhöõng caâu hoûi ñoùng laøm cho caùc caâu traû lôøi deã ño löôøng, deã so saùnh ñoàng thôøi cuõng deã khaùI quaùt hoaù cho toång theå daân cö, tuy nhieân vì nhöõng ngöôøi tham gia phaûI choïn töø nhöõng caâu traû lôøi moät caùch chaët cheõ, nhöõnng caâu hoûi môû ñoâI khi khoâng laøm roõ taâm theá vaø nhöõng yù kieán thöïc söï cuûa hoï. Nhöõng caâu hoûi môû laø caâu hoûi ñeå cho ngöôøi traû lôøi töï vieát hay traû lôøi theo yù vaø baèng ngoân ngöõ rieâng cuûa mình. Chaúng haïn, muoán thu nhaän thoâng tin veà söï tieáp caän vôùi kyõ thuaät giöõa nam vaø nöõ giôùi, neáu nhö döôùi daïng caâu hoûi ñoùng coù theå hoûi: Caùc chò coù cho raèng chæ coù nam giôùi môùi neân ñI taäp huaán veà kyõ thuaät chaên nuoâI vaø troàng troït khoâng? Taïi sao coù? Taïi sao khoâng? Trong khi ñoù, ñoái vôùi loaïi caâu hoûi môû laïi coù theå lhoûi: Neáu nhö ñöôïc töï do quyeát ñònh, chi coù ñI taäp huaán veà kyõ thuaät chaên nuoâI hay troàng troït khoâng? Neáu chi thích ñI maø anh aáy khoâng ñoàng yù thì chò seõ laøm theá naøo?. Nhöõng caâu hoûi môû cho pheùp nhöõng ngöôøi phoûng vaán kieåm tra saâu saéc hôn taâm theá, caûm xuùc, loøng tin vaø yù kieán cuûa ngöôøi traû lôøi.ÑIeàu naøy raát coù yù nghóa vì noù taïo khaû naêng cho caùc nhoùm yeáu theá coù cô hoäi trình baøy nhöõng yù kieán theo hoaøn caûnh rieâng cuûa mình. Tuy vaäy, nhöõng caâu traû lôøi ñoái vôùi caùc caâu hoûi môû khoâng deã daøng ño löôøng vaø ngöôøi nghieân cöùu gaëp khoù khaên hôn trong khi so saùnh caùc caâu traû lôøi. NgoaøI ra caùc caâu hoûi môû roäng ñöôïc keát hôïp töø nhöõng caâu hoûi ñoùng vaø nhöõng caâu hoûi môû cuõng thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå coù theå deã daøng khai thaùc saâu hôn nhöõng thoâng tin caàn thieát. Ví duï: OÂng (baø) coù haøI loøng vôùi coâng vieäc hieän nay cuûa mình hay khoâng? Neáu coù, vì sao. Neáu khoâng, vì sao? Nhöõng ñieåm caàn löu yù khi xaây döïng baûng hoûi: Trong phöông phaùp ñieàu tra, vieäc thieát keá baûng hoûi ñoùng vai troø voâ cuøng quan troïng. Muïc tieâu cuûa baûng hoûi laø thu thaäp ñöôïc ñaày ñuû vaø chính xaùc caùc thoâng tin töø ngöôøi traû lôøi, neân môû ñaàu baèng söï laøm quen, taïo khoâng khí thoaûi maùi cho ngöôøi traû lôøi. Baûng hoûi khoâng neân quaù daøi, nhöng vaãn phaûi bao haøm moïi khía caïnh cuûa chuû ñeà. Nhöõng ngöôøi cung caáp thoâng tin trong caùc nhoùm xaõ hoäi khaùc nhau thöôøng coù trình ñoä hoïc vaán khaùc nhau, nhieàu ngöôøi coøn chöa bieát ñoïc bieát vieát, vì vaäy khoâng neân duøng nhöõng thuaät ngöõ khoa hoïc maø chæ duøng nhöõng töø thoâng duïng mang tính ñòa phöông. Chæ neân baét ñaàu baûng hoûi baèng nhöõng caâu hoûi ñôn giaûn sau ñoù môùi ñöa ra nhöõng caâu phöùc taïp hôn ñeå taïo"ñaø" cho cuoäc phoûng vaán. Ñoái vôùi loaïi baûng hoûi ñeå ngöôøi traû lôøi töï ñieàn, caàn phaûi coù nhöõng höôùng daãn cuï theå sao cho ngöôøi traû lôøi töï coù theå traû lôøi ñöôïc. Ñoái vôùi baûng hoûi cho cuoäc phoûng vaán caáu truùc, caàn coù nhöõng giaûi thích cho phoûng vaán vieân. Hoäp 1. Caâu hoûi coù keøm theo giaûI thích veà caùch ñIeàn vaøo baûng hoûi Ví duï 4. Xin Oâng (Ba)ø cho bieát möùc ñoùng goùp vaøo kinh teá gia ñình cuûa caùc thaønh vieân trong gia ñình Oâng (baø)-( Khoanh troøn vaøo con soá töông öùng vôùi möùc ñoùng goùp cuûa moãi thaønh vieân trong gia ñình, sao cho toång soá möùc ñoùng goùp cuûa caùc thaønh vieân baèng 10) Giai ñoaïn[ Tyû leä ñoùng goùp (Chia 10 phaàn) [Möùc ñoùng goùp cuûa choàng[Möùc ñoùng goùp cuûa vôï[Möùc ñoùng goùp cuûa caùc thaønh vieân khaùc(ghi roõ) 1. Töø tröôùc 1986[1 2 3 4 5 6 7 8 9 10[1 2 3 4 5 6 7 8 9 10[1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 2.töø 1986-1991[1 2 3 4 5 6 7 8 9 10[1 2 3 4 5 6 7 8 9 10[1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 3. Khoaûng töø 1992-nay[1 2 3 4 5 6 7 8 9 10[1 2 3 4 5 6 7 8 9 10[1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Nguån: : b¶ng hái ®IÒu tra vÒ nghÌo ®ãi t¹i x· T©n Thµnh, huyÖn T©n Th¹nh, tØnh Long An h taïo moät khoaûng troáng ñeå ngöôøi traû lôøi coù theå trình baøy theâm yù kieán rieâng cuûa hoï. Ví duï, sau khi lieät keâ caùc loaïi coâng vieäc maø ngöôøi phuï nöõ thöôøng laøm, chuùng ta hoûi theâm xem ngoaøi nhöõng coâng vieäc ñaõ trình baøy, ngöôøi traû lôøi coøn thöïc hieän loaïi coâng vieäc naøo nöõa khoâng? Neáu coù, hoï töï ghi theâm (hoaëc keå ra) loaïi ñoù vaøo.b Khi ñaët caâu hoûi, caàn kieåm tra xem caâu hoûi coù khaû naêng ñöôïc hieåu theo nhieàu caùch khaùc nhau hay khoâng, caùc töø ngöõ coù ñaûm baûo ñöôïc söï teá nhò ñeå ngöôøi traû lôøi khoâng coù khaû naêng ñöa ra nhöõng thoâng tin sai leäch do töï theå hieän mình hay khoâng? Tröôùc khi in baûng hoûi cho cuoäc nghieân cöùu ñaïi traø, neân thöïc hieän vieäc ñieàu tra thöû ñeå kieåm ñònh laàn cuoái cuøng caùc chi tieát, ñaëc bieät laø baûng hoûi. Chuùng ta caàn chaéc chaén raèng caùc caâu hoûi cuûa chuùng ta ñaõ ñöôïc trình baøy theo nhöõng ngoân töø vaø caùc nghó cuûa ngöôøi ñòa phöông. Moät soá ñieåm löu yù trong caùch dieãn ñaït: Nhöõng caâu hoûi neân ñöôïc saép ñaët sao cho ñoä phöùc taïp taêng daàn, taïo “ñaø”cho cuoäc phoûng vaán. Caâu hoûi coù khaû naêng ñöôïc hieåu theo nhieàu caùch khaùc nhau hay khoâng? Caùc töø ngöõ coù ñaûm baûo ñöôïc söï teá nhò ñeå ngöôøi traû lôøi khoâng coù khaû naêng ñöa ra nhöõng thoâng tin sai leäch, vôùi muïc ñích töï theå hieän mình hay khoâng? Traùnh caùc caâu hoûi keùp( caâu hoûi cuøng moät luùc muoán ñaït hai muïc tieâu.) Traùnh ñònh kieán trong khi ñaët caâu hoûi. Ñaén ño xem neân choïn caâu hoûi tröïc tieáp hay giaùn tieáp. Ñoä tin caäy vaø tính xaùc thöïc cuûa thoâng tin. Ñoä tin caäy cuûa thoâng tin Tính oån ñònh cuûa thoâng tin tröôùc nhöõng söï taùc ñoäng cuûa nhöõng yeáu toá ngaãu nhieân, ñöôïc goïi laø ñoä tin caäy cuûa thoâng tin. Ñoä tin caäy phuï thuoäc vaøo khaû naêng chuû theå traû lôøi caâu hoûi nhö nhau ñoái vôùi nhöõng caâu hoûi nhö nhau. Nhö vaäy, ñeå ñaûm baûo ñoä tin caäy cuûa thoâng tin chuùng ta phaûi coá gaéng oån ñònh nhöõng ñieàu kieän ñeå thu thaäp thoâng tin. Tính xaùc thöïc cuûa thoâng tin Tính xaùc thöïc cuûa thoâng tin laø thuoäc tính cuûa phöông phaùp ñem laïi loaïi thoâng tin sao cho nhöõng khaùc bieät cuûa hoï veà nhöõng ñaëc ñieåm phuø hôïp vôùi nhöõng khaùc bieät thöïc. Töùc laø neáu nhö chuùng ta coù toå chöùc nghieân cöùu laëp laïi bao nhieâu laàn ñi chaêng nöõa cuõng vaãn thu ñöôïc nhöõng keát quaû töông töï. Muoán nhaän ñöôïc nhöõng thoâng tin xaùc thöïc , chuùng ta phaûi toå chöùc nghieân cöùu thaät toát, sao cho ngöôøi ñöôïc hoûi coù theå tieáp nhaän ñöôïc nhöõng thoâng tin caàn thieát, hieåu ñöôïc veà noù moät caùch duùng nhaát, löïa choïn döôïc nhöõng caâu traû lôøi thích hôïp cho caùc caâu hoûi vaø bieåu ñaït ñuôïc chuùng. Caàn laøm sao cho ngöôøi ñuôïc hoûi khoâng nhöõng coù theå , maø coøn höùng thuù traû lôøi vaø traû lôøi moät caùch trung thöïc. Ñieàu tra thöû. Tröôùc khi in baûng hoûi cho cuoâc nghieân cöùu ñaïi traø, caàn thöïc hieän cuoäc ñieàu tra thöû ñeå kieåm ñònh laàn cuoái cuøng caùc chi tieát. Chuùng ta caàn chaéc chaén raèng caùc caâu hoûi cuûa chuùng ta ñaõ ñöôïc trình baøy theo nhöõng ngoân töø vaø caùch nghó cuûa ngöôùi ñòa phöông. PHÖÔNG PHAÙP PHOÛNG VAÁN Phoûng vaán laø moät phöông phaùp thu thaäp soá lieäu trong ñoù ngöôøi ñöôïc phoûng vaán seõ traû lôøi moät soá caâu hoûi do ngöôøi phoûng vaán ñaët ra. phoûng vaán saâu giuùp nhaø nghieân cöùu coá gaéng ñi saâu vaøo moät soá khía caïnh cuûa nhöõng caûm nhaän, ñoäng cô, thaùi doä hoaëc lòch söû cuoäc ñôøi cuûa ngöôøi cung caáp thoâng tin (ngöôøi ñöôïc hoûi). Caùc phoûng vaán vieân bieát roõ nhöõng gì maø hoï muoán ngöôøi ñöôïc phoûng vaán ñeà caäp tôùi, song hoï caàn phaûi raát linh hoaït, meàm deûo vaø taïo cô hoäi cho ngöôøi ñöôïc hoûi coù theå thoaûi maùi noùi veà nhöõng ñieàu maø oâng ta/ baø ta cho laø quan troïng. Phoûng vaán coù theå chuyeån tieáp thoâng tin veà soá lieäu thöïc teá nhö caáu truùc hoä gia ñình, phaân coâng lao ñoäng vaø caùch laøm aên sinh soáng. Phoûng vaán cuõng coù theå söû duïng ñeå tìm hieåu veà quan nieäm, giaù trò vaø caùch öùng xöû cuûa con ngöôøi. Hình thöùc phoûmg vaán Caùc phoûng vaán saâu coù theå mang tính chaát khoâng cô caáu, baùn cô caáu hoaëc cô caáu hoùa chaët cheõ. Phoûng vaán khoâng cô caáu, ñoâi khi coøn ñöôïc goïi laø phoûng vaán “khoâng giôùi haïn”. Phoûng vaán vieân khoâng coù caùc caâu hoûi thieát keá tröôùc. Ngöôøi ñöôïc hoûi seõ ñöôïc khích leä ñeå noùi veà nhöõng lónh vöïc maø phoûng vaán vieân mong muoán. Ñoù laø nhöõng vuøng vaán ñeà raát toång quaùt hoaëc thaäm chí coøn khaù mô hoà vaøo luùc khôûi ñaàu cuoäc chuyeän troø. Phoûng vaán vieân neân ñeå cho nhöõng ngöôøi ñöôïc phoûng vaán coù theå thoaûi maùi noùi veà nhöõng gì maø hoï thaáy laø quan troïng. Thöôøng thöôøng, caùc phoûng vaán saâu khoâng cô caáu ñöôïc söû duïng trong quaù trình quan saùt tham döï. Trong cuoäc phoûng vaán saâu baùn cô caáu thì phoûng vaán vieân coù moät baûn lieät keâ caùc vuøng chuû ñeà hoaëc caùc caâu hoûi. YÙ ñoà cuûa cuoäc phoûng vaán kieåu naøy vaãn laø taïo ñieàu kieän cho ngöôøi ñöôïc phoûng vaán coù theå noùi leân baèng chính lôøi aên tieáng noùi cuûa hoï, do ñoù maø caùc caâu hoûi khoâng neân quaù chaët cheõ, nhaèm cho pheùp môû ra nhieàu khaû naêng traû lôøi khaùc nhau hôn, tuy raèng ñaây vaãn laø moät caùch phoûng vaán coù chuû ñeà taäp trung hôn so vôùi kieåu phoûng vaán khoâng cô caáu, voán tính chaát toång quaùt hôn, roäng môû hôn. Neáu nhö trong quaù trình phoûng vaán baùn cô caáu, ngöôøi ñöôïc phoûng vaán töï ñoäng chuyeån töø chuû ñeà naøy sang chuû ñeà khaùc (duø phoûng vaán vieân chöa ñaët ra caâu hoûi cho chuû ñeà môùi naøy), thì phoûng vaán vieân caàn ñaùnh daáu ñeå ghi nhaän laø chuû ñeà ñoù ñaõ giaûi quyeát xong, khoâng caàn ñaët caâu hoûi ñaõ döï kieán trong baûn lieät keâ nöõa. Caùc caâu hoûi khoâng ñaët ra theo moät thöù töï ñònh tröôùc naøo, maø phaûi ñöôïc ñöa ra moät caùch linh hoaït nhaèm nuoâi döôõng, phaùt trieån cuoäc troø chuyeän thaät töï nhieân, mieãn laø moïi chuû ñeà döï kieán cuoái cuøng ñeàu ñöôïc ñeà caäp ñaày ñuû. Caùc phoûng vaán saâu cô caáu hoùa coù phaàn gioáng vôùi phoûng vaán baèng baûn caâu hoûi in saün. Phoûng vaán vieân coù saün moät danh muïc caùc caâu hoûi ñaëc thuø ñöôïc soaïn saün. Tuy vaäy kieåu phoûng vaán saâu cô caáu hoùa khaùc vôùi phoûng vaán baèng baûn caâu hoûi ba ñieåm sau ñaây: Thöù nhatá, phoûng vaán saâu cô caáu hoùa khoâng coù saün caùc caâu traû lôøi ñöôïc maõ hoùa, taát caû ñeàu laø caâu hoûi “môû”. Thöù hai, khoâng nhaát thieát moïi caâu hoûi ñeàu ñöôïc ñem ra phoûng vaán moïi ngöôøi gioáng heät nhau, cuoäc phoûng vaán cô caáu hoùa cho pheùp phoûng vaán vieân söû duïng linh hoaït caùc caâu hoûi ñoù vôùi töøng ñoái töôïng cuï theå. Thöù 3, khaùc vôùi caùc cuoäc ñieàu tra baèng baûn caâu hoûi in saün, phoûng vaán daân toäc hoïc thöôøng khoâng baét buoäc thu thaäp ñaày ñuû caùc caâu traû lôøi ñeå coù theå ñem so saùnh cheùo giöõa taát caû caùc ñoái töôïng ñöôïc choïn vaø Muïc ñích: Phoûng vaán taïo ñieàu kieän cho caùc nhaø nghieân cöùu thu thaäp thoâng tin chi tieát veà caùch maø nhöõng ngöôøi ñöôïc phoûng vaán taïo döïng caùch laøm aên sinh soáng, loái soáng, caùc khoù khaên vaø caùc vaán ñeà öu tieân. Caùc maãu hình vaø khuynh höôùng cuûa toaøn boä coäng ñoàng coù theå ñöôïc suy ra töø caùc thoâng tin naøy. Naém ñöôïc caùc yeáu toá veà giôùi, ñoä tuoåi, taàng lôùp hoaëc caùc bieán soá xaõ hoäi khaùc seõ cho ta moät hình aûnh ñaïi dieän ñích thöïc hôn veà coäng ñoàng cuõng nhö moät phöông tieän ñeå so saùnh caùc nhoùm. Phoûng vaán ñöa moät cô hoäi cho caùc nhaø nghieân cöùu hoaëc nhöõng ngöôøi toå chöùc coäng ñoàng ñeå tieáp xuùc noùi chuyeän vôùi nhöõng cö daân maø bình thöôøng coù theå khoâng ñöôïc môøi ñeán tham döï caùc cuoäc hoïp. Chuaån bò chöông trình phoûng vaán. Khi xaây döïng moät ñeà cöông phoûng vaán. Caàn chuù yù nhöõng nguyeân taéc sau: Phaûi coù söï höôùng daãn moät caùch caån thaän roõ raøng cho ngöôøi ñi phoûng vaán. Caâu hoûi phaûi dieãn ñaït roõ raøng traùnh söï hieåu laàm cho ngöôøi traû lôøi. Caùc danh muïc traû lôøi phaûi ñöôïc soaïn thaûo sao cho bao haøm ñöôïc nhieàu khaû naêng traû lôøi, nhöng khoâng ñöôïc mô hoà ñeå ngöôøi traû lôøi coù theå gaëp khoù khaên trong khi choïn caâu traû lôøi. Noäi dung caâu hoûi caàn ñöôïc nhoùm theo töøng chuû ñeà, ñöôïc saép xeáp moät caùch coù traät töï, giuùp cho ngöôøi phoûng vaán thuaän lôïi hôn trong cuoäc phoûng vaán. (xin xem theâm phaàn phoûng vaán) Quy trình: Caùc nhaø nghieân cöùu ôû caùc coäng ñoàng caàn noùi roõ muïc ñích cuûa mình vôùi toaøn boä coäng ñoàng hoaëc vuøng laùng gieàng. Cö daân coäng ñoàng neân ñöôïc taïo cô hoäi ñeå ñaët caâu hoûi vaø quyeát ñònh xem hoï coù muoán tham gia vaøo döï aùn naøy khoâng. Töø tröôùc ñeán nay söï ñaïi dieän cuûa nam giôùi trong phoûng vaán thöôøng cao hôn. vì vaäy caàn phaûicoù söï quan taâm ñeå ñaûm baûo raèng phuï nöõ vaø caùc nhoùm ngoaøi leà khaùc cuõng coù söï hieän dieän thích hôïp vaø tieáng noùi cuûa hoï ñöôïc laéng nghe. Ñeå ñaûm baûo raèng quan ñieåm cuûa taát caû caùc nhoùm kinh teá- xaõ hoäi ñeàu ñöôïc ñaïi dieän, ñaàu tieân baïn coù theå söû duïng “Phaân haïng giaøu ngheøo”, sau ñoù choïn ngaãu nhieân moät soá ngöôøi trong moãi nhoùm kinh teá- xaõ hoäi. Neân saép xeáp thôøi gian phoûng vaán vôùi caùc caù nhaân cho phuø hôïp vôùi thôøi gian cuûa hoï. Hình thöùc vaø noäi dung phoûng vaán seõ phuø hôïp vaøo nhu caàu veà soá lieäu cuûa moãi döï aùn. Noùi chuyeän thaân maät bình thöôøng vôùi ngöôøi ñöôïc phoûng vaán tröôùc vaø sau khi phoûng vaán coù theå laøm taêng caûm giaùc veà söï trao ñoåi tích cöïc. Nhöõng yeâu caàu ñoái vôùi phoûng vaán vieân khi phoûng vaán. Vaøo ñaàu buoåi noùi roõ muïc ñích cuûa phoûng vaán vaø keát quaû seõ ñöôïc söû duïng nhö theá naøo. Ñaûm baûo vôùi ngöôøi ñöôïc phoûng vaán veà söï giöõ kín thoâng tin tuyeät ñoái. Khoâng ghi teân hoaëc bao goàm nhöõng thoâng tin caù nhaân maø coù theå tröïc tieáp nhaän ra nhaän ra ngöôøi ñöôïc phoûng vaán. Giöõ moät thaùi ñoä ghi nhaän, tieáp thu: toû ra quan taâm ñeán caùc caâu traû lôøi vaø luoân ñoäng vieân khuyeán khích trong suoát thôøi gian phoûng vaán ñeå taïo moái quan heä toát. noùi roõ raøng vaø vôùi moät toác ñoä ñeàu: chuaån bò laëp laïi hoaëc laøm roõ caâu hoûi neáu nhö ñöôïc yeâu caàu. Khoâng hoûi nhöõng caâu coù tính caùch ñe doïa hoaëc thaùch thöùc: neáu ngöôøi ñöôïc phoûng vaán khoâng muoán traû lôøi moät caâu hoûi naøo ñoù thì neân chuyeån sang caâu tieáp theo, nhöng nhôù ghi laïi tình huoáng vaø phaûn öùng cuûa ngöôøi ñöôïc phoûng vaán. Ñeå yù caùc tính hieäu qua lôøi noùi vaø caùch bieåu hieän khi ngöôøi ñöôïc phoûng vaán khoâng caûm thaáy thoaûi maùi: khoâng neân eùp ngöôøi ñöôïc phoûng vaàn traû lôøi. Trong khi phoûng vaán, ngöôøi phoûng vaán vì taäp trung vaøo vieäc taïo thieän caûm vaø truyeàn ñaït thoâng tin, neân bò haïn cheá tring vieäc ghi nhaän thoâng tin. Maùy ghi aâm laø coâng cuï ghi toát nhatá, tuy nhieân maùy thu thanh coù theå laøm cho ngöôøi ñöôïc phoûng vaán caøm thaáy khoâng thoaûi maùi vaø laøm caûn trôû caùc caâu traû lôøi mang tính deã tranh caõi hoaëc ngöôøi ñöôïc phoûng vaán sôï seõ ngöôïc laïi vôùi caùch nghó caù nhaân cuûa ngöôøi phoûng vaán. Chæ neân thu thanh neáu ngöôøi ñöôïc phoûng vaán hoaøn toaøn ñoàng yù vaø neáu khoâng ghi cheùp caùi caâu traû lôøi ñöôïc. Trong caùc coäng ñoàng nhoû, vì thaáy laï ngöôøi ta toø moø muoán keùo ñeán xemthì nghieân cöùu hoaëc ñoäi caùn boä döï aùn laø khoâng phaûi laø khoâng ít xaûy ra. Nôi gaëp caàn phaûi kín ñaùo ñeå caùc caâu traû lôøi khoâng bò aûnh höôûng bôûi caùc lôøi nhaän xeùt cuûa ñaùm ñoâng. Caùc loãi chung thöôøng gaëp ñoái vôùi nhöõng ngöôøi chöa coù kinh nghieäm Khoâng nghe ñöôïc kyõ löôõng. Laëp laïi caùc caâu hoûi. Môùm caùc caâu traû lôøi Hoûi caùc caâu quaù roäng. Hoûi caùc caâu hoûi thieáu teá nhò. Khoâng ñaùnh giaù ñöôïc caùc caâu traû lôøi (tin vaøo moïi ñieàu ngöôøi ta noùi) Khoâng gôïi yù khi caàn thieát. Döïa quaù nhieàu vaøo nhöõng gì maø ngöôøi giaøu, ngöôøi coù hoïc vaán, ngöôøi giaø hay noùi. Boû qua nhöõng ñieàu khoâng phuø hôïp vôùi yù töôûng cuûa ngöôøi phoûng vaán. Quaù chuù yù ñeán caùc caâu hoûi traû lôøi coù chöùa döõ lieäu ñònh löôïng (coù bao nhieâu con gaø…) Khoâng ghi cheùp ñöôïc hoaøn chænh. Vaät duïng caàn thieát: Tröôùc khi xuoáng phöôøng, caùc nhaø nghieân cöùu caàn chuaån bò caùc vaät duïng caàn thieát nhö: Giaáy buùt Caùc baûng noäi dung phoûng vaán Maùy thu thanh caùt-xet (tuøy) Keát quaû toång hôïp cuûa caùc cuoäc phoûng vaán coù theå duøng cho vieäc phaân tích coäng ñoàng vaø söû duïng nhö moät phöông tieän ñeå naâng cao vai troø cuûa coäng ñoàng trong vieäc phaân tích caùc soá lieäu veà chính mình.  PHÖÔNG PHAÙP QUAN SAÙT. Quan saùt vaø vai troø cuûa noù trong nghieân cöùu thöïc nghieäm. Quan saùt laø moät trong nhöõng phöông phaùp thu thaäp thoâng tin xaõ hoäi cuûa nhaân chuûng hoïc vaên hoùa ñöôïc söû duïng roäng raõi trong nhöõng nghieân cöùu xaõ hoäi noùi chung, ñaëc bieät laø nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc. Ñaây laø phöông phaùp thu thaäp thoâng tin xaõ hoäi sô caáp veà ñoái töôïng nghieân cöùu baèng caùch tri giaùc tröïc tieáp vaø ghi cheùp tæ miû moïi nhaân toá coù lieân quan ñeán ñoái töôïng nghieân cöùu vaø coù yù nghóa ñoái vôùi muïc tieâu cuûa cuoäc nghieân cöùu. Nhöõng ñaëc tröng côù baûn cuûa vieäc quan saùt laø: tính coù heä thoáng, tính keá hoaïch vaø tính muïc ñích. Phöông phaùp quan saùt coù theå thöïc hieän moät caùch ñoäc laäp nhöng cuõng coù theå thöïc hieän moät caùch keát hôïp vôùi nhöõng phöông phaùp khaùc. Trong nghieân cöùu thöïc nghieäm xaõ hoäi, quan saùt ít khi ñöôïc söû duïng moät caùch ñoäc laäp. Thoâng thöôøng noù ñöôïc söû duïng moät caùch ñoàng thôøi vôùi caùc phöông phaùp thu thaäp thoâng tin ñònh löôïng vaø moät soá phöông phaùp thu thaäp thoâng tin ñònh tính khaùc nhö phoûng vaán saâu, phoûng vaán saâu caù nhaân vaø phoûng vaán nhoùm. Trong tröôøng hôïp naøy, vì chæ laø moät boä phaän cuûa quaù trình nghieân cöùu, neân vieäc thöïc hieän quan saùt phaûi phuïc tuøng caùc muïc tieâu cuûa toaøn boä tieán trình nghieân cöùu, ñoàng thôøi cuõng phaûi ñaït ñöôïc muïc tieâu rieâng cuûa quaù trình quan saùt. Nhö vaäy, vieäc quan saùt trong nghieân cöùu xaõ hoäi coù theå duøng nhaèm ñaït caùc muïc ñích khaùc nhau. Coù theå ñöôïc söû duïng nhö moät nguoàn thoâng tin ñeå xaây döïng giaû thieát, duøng ñeå kieåm tra caùc tö lieäu thu ñöôïc baèng caùc phöông phaùp khaùc, töø ñoù coù theå boå sung theâm thoâng tin veà ñoái töôïng nghieân cöùu, trong caùc döï aùn phaùt trieån , noù cuõng ñöôïc söû duïng nhö moät coâng cuï ñaùnh giaù. Xaây döïng keá hoaïch quan saùt. Ñeå coù theå ñaûm baûo raèng, moïi thoâng tin seõ ñöôïc thu thaäp ñuû vaø caùc böôùc thöïc hieän seõ dieãn ra moät caùch logic, caàn phaûi laäp keá hoaïch quan saùt. Khi xaây döïng keá hoaïch, caàn xaùc ñònh roõ nhöõng thôøi gian tieán haønh quan saùt, quy ñònh nhöõng phöông tieän thu thaäp thoâng tin cuõng nhö moät loaït caùc yeáu toá khaùc nhö taøi chính, nhaân löïc vaø trình ñoä chuyeân moân cuûa hoï. Ñoàng thôøi caàn phaûi xaùc ñònh caùc böôùc cuûa quaù trình quan saùt, chaúng haïn nhö: Böôùc 1: xaùc ñònh muïc tieâu, khaùch theå vaø ñoái töôïng quan saùt,. Böôùc 2: xaùc ñònh thôøi gian, lieân heä vaø xin pheùp cô sôû, ñôn vò seõ thöïc hieän quan saùt Böôùc 3: löïa choïn loaïi hình quan saùt. Böôùc 4: chuaån bò caùc taøi lieäu vaø coâng cuï, thieát bò kyõ thuaät v.v.. Böôùc 5: tieán haønh caùc cuoäc quan saùt, thu thaäp tö lieäu vaø thoâng tin. Böôùc 6: ghi cheùp keát quaû; thöïc hieän caùc phieáu duøng ñeå ghi cheùp; bieân baûn quan saùt; nhaät kyù quan saùt; söû duïng caùc phöông tieän nghe nhìn ñeå ghi nhaän thoâng tin. Böôùc 7: kieåm tra vieäc thöïc hieän caùc quan saùt. Böôùc 8: baùo caùo.Trong baûn baùo caùo veà cuoäc quan saùt, caàn phaûi bao goàm: nhöõng thoâng tin veà thôøi gian, ñòa ñieåm vaø hoaøn caûnh tieán haønh quan saùt; thoâng tin veà nhöõng vai troø cuûa quan saùt vieân trong nhoùm, coäng ñoàng vaø veà phöông phaùp quan saùt; ñaëc ñieåm cuûa nhöõng ngöôøi bò quan saùt; moâ taû tæ mæ caùc söï kieän bò quan saùt; nhaän xeùt vaø giaûi thích cuûa quan saùt vieân. Xaùc ñònh chöông trình quan saùt. Khi laäp chöông trình quan saùt, ngöôøi nghieân cöùu phaûi hieåu raèng anh ta ñang nghieân cöùu moät quaù trình ñang dieãn ra, töùc laø quan saùt nhöõng con ngöôøi trong tình huoáng hoaït ñoäng, töùc laø khi xaây döïng chöông trình quan saùt phaûi xaùc ñònh: - Nhoùm caù nhaân naøo ñöôïc quan saùt - Söï kieän caàn quan saùt - Tính xaùc thöïc cuûa thoâng tin. Khi xaây döïng chöông trình quan saùt, nhaø nghieân cöùu phaûi thieát laäp ñöôïc heä thoáng phaân loaïi nhöõng söï kieän, nhöõng hieän töôïng dieãn ra trong tình huoáng quan saùt vaø ñaùp öùng ñöôïc nhöõng muïc tieâu nghieân cöùu. Töùc laø nhöõng nghieân cöùu seõ phaûi xaùc ñònh roõ tieâu chí caàn phaûi quan saùt laø gì. Neáu khoâng xaùc ñònh roõ tieâu chí naøy thì ngöôøi quan saùt khoâng naém roõ ñöôïc anh ta caàn ghi nhaän ñieàu gì, vaø nhöõng söï kieän anh ta ghi nhaän coù theå seõ trôû neân rôøi raïc, coâ laäp vaø khoâng coù yù nghóa. Maët khaùc khoâng coù xaùc ñònh ñöôïc tieâu chí thì ngöôøi quan saùt coù theå thaáy raát nhieàu nhöõng gì caàn ghi nhaän thì laïi raát ít. Tuy nhieân cuõng caàn löu yù raèng cho duø nhaø nghieân cöùu coù kinh nghieäm ñeán ñaâu chaêng nöõa, vaãn coù nhöõng tình huoáng môùi dieãn ra treân hieän tröôøng quan saùt maø anh ta khoâng tính heát ñöôïc, vì vaäy khi söû duïng coâng cuï quan saùt trong nhieân cöùu haønh ñoäng coù söï tham gia, khoâng neân quaù cöùng nhaéc trong vieäc giôùi haïn caùc tieâu chí caàn quan saùt. Nhöõng tieâu chí ñeå thu thaäp thoâng tin trong quaù trình coâng taùc ñöôïc xaùc ñònh theo muïc tieâu vaø noäi dung quan saùt, cho neân heä thoáng tieâu chí ñoù caàn phaûi coù nhöng chæ mang tính ñònh höôùng maø thoâi. Veà nguyeân taéc chuùng coù theå thay ñoåi trong suoát quaù trình quan saùt. Nhö vaäy, trong khi tieán haønh quan saùt caùc nhaø nghieân cöùu caàn thu thaäp nhanh thoâng tin vaø xöû lyù, phaân tích soá lieäu ñeå ñaùnh giaù xem coù söï baát oån giöõa heä thoáng tieâu chí noäi dung vaø thöïc teá khoâng, sau ñoù caên cöù vaøo nhieäm vuï nghieân cöùu ñeå ñieàu chænh heä thoáng tieâu chí naøy cho phuø hôïp vôùi hoaøn caûnh. Vì vaäy, coù theå noùi chöông trình quan saùt caàn phaûi ñuû roäng vaø linh hoaït. Ñaây chính laø lôïi theá cuûa phöông phaùp naøy. Ngay caû khi nhieäm vuï nghieân cöùu vaø caùc giaû thieát ñöôïc xaùc ñònh töø tröôùc, nhöng do phöông phaùp quan saùt coù theå cung caáp thoâng tin vaø xöû lyù chuùng töùc thì, cho neân coù theå kieåm chöùng giaû thieát, vaø neáu chuùng khoâng ñöôïc xaùc minh, coù theå ñieàu chænh hay thay ñoåi giaû thieát. Trong tröôøng hôïp ñoù, caùc nhaø quan saùt caàn ghi nhaän laïi nhöõng bieán ñoåi vaø baùo caùo laïi cho chuû döï aùn ñeå ñöa vaøo vaø ñieàu chænh chöông trình nghieân cöùu. Do tính linh hoaït cuûa noù, ngöôøi ta thöôøng söû duïng phöông phaùp naøy moät caùch ñoàng thôøi vôùi phöông phaùp khaùc trong döï aùn giaûm ngheøo. Moät trong nhöõng vaán ñeà ñaàu tieân maø caùc nhaø xaõ hoäi hoïc quan taâm trong chöông trình quan saùt laø phaïm vi khoa hoïc cuûa moät soá quan heä. Töùc laø phaûi xaùc ñònh xem ñôn vò quan saùt laø gì: nghieân cöùu moät nhoùm, moät coäng ñoàng, nhö laø moät chænh theå hay nhö moät toå hôïp goàm nhieàu caáp ñoä ñôn vò khaùc nhau. Vaán ñeà thöù hai laø vieäc xaùc ñònh khaùch theå cuûa quan saùt. Ngay töø ñaàu,trong muïc tieâu hay nhieäm vuï cuûa cuoäc nghieân cöùu, cuõng ñaõ quy ñònh ñöôïc moät soá ñaëc ñieåm cuûa caùc nhoùm ñöôïc nghieân cöùu. Ví duï muïc tieâu cuoäc quan saùt ñaët ra laø tìm hieåu hieäu quaû cuûa vieäc aùp duïng caùc phöông phaùp nghieân cöùu ñoàng tham gia thì 2 nhoùm seõ ñöôïc quan saùt laø nhöõng nhaø khoa hoïc vaø nhöõng ngöôøi daân trong coäng ñoàng. Nhö vaäy khi cuï theå hoùa khaùch theå nghieân cöùu thì phaûi xaùc ñònh xem chuùng ta seõ quan saùt ai. Ñoàng thôøi, phaûi xaùc ñinh coäng ñoàng ñang ñöôïc nghieân cöùu seõ ñöôïc quan saùt nhö moät chænh theå hay quan saùt haønh ñoäng cuûa caùc caù nhaân rieâng bieät. Ví duï veà muïc tieâu quan saùt cuûa cuoäc nghieân cöùu giaûm ngheøo ñoâ thò ôû Phöôøng 3, Quaän 8 Quan saùt moät cuoäc thaûo luaän nhoùm phuï nöõ ngheøo taïi phöôøng 3, quaän 8, nhoùm nghieân cöùu giaûm ngheøo ñöa ra hai muïc ñích quan saùt: Moät laø mieâu taû khaùi quaùt söï tham gia vaø khoâng khí taâm lyù cuûa nhoùm phuï nöõ ngheøo. Hai laø, tìm hieåu cô cheá hoaït ñoäng cuûa nhoùm phuï nöõ ngheøo. Ñeå thöïc hieän muïc ñích thöù nhaát, ngöôøi quan saùt phaûi quan saùt phuï nöõ ngheøo naøy nhö moät chænh theå – moät nhoùm phuï nöõ ngheøo. Töùc laø trong khi quan saùt tieán trình cuûa cuoäc toaï ñaøm, hoï seõ phaûi theo doõi toaøn boä quaù trình moät caùch chung nhaát, soá löôïng cuoäc phaùt bieåu, baàu khoâng khí taâm lyù (buoàn teû hay soâi ñoäng) möùc ñoä toå chöùc (traät töï hay khoâng,?). ..taát caû nhöõng yeáu toá ñoù noùi leân ñaëc tính cuûa nhoùm phuï nöõ ngheøo nhö moät chænh theå. Nhöng ñoái vôùi vieäc thöïc hieän muïc ñích thöù 2 thì laïi khaùc, caùc nhaø nghieân cöùu seõ phaûi höôùng söï chuù yù vaøo töøng caù nhaân rieâng leû. Chaúng haïn hoï seõ phaûi quan saùt kyõ vaø ghi nhaän veà nhöõng öùng xöû rieâng bieät cuûa nhöõng caù nhaân. Ñeå xem ai laø ngöôøi tích cöïc hôn, hoï traû lôøi ngay sau moåi caâu hoûi hay phaûi chôø ñôïi gôïi yù hoaëc môøi moïc moät laàn nöõa môùi phaùt bieåu. Hoï traû lôøi hay chaát vaán laïi ngöôøi höôùng daãn chöông trình hoaëc trao ñoåi vôùi caùc thaønh vieân coøn laïi, nhöõng yù kieán nhaän xeùt mang tính xaây döïng hay pheâ phaùn…. Nhö vaäy, vôùi vieäc xaùc ñònh 2 muïc tieâu cuøng moät luùc, keát quaû xöû lyù thoâng tin qua bieân baûn vaø baùo caùo phuùc trình seõ hoaøn chænh, vöøa phaûn aûnh ñöôïc veà söï hoaït ñoäng cuûa nhoùm nhö moät chænh theå vöøa naém ñöôïc nhöõng yeáu toá caáu thaønh cuûa nhoùm. Thöù ba, caàn xaùc ñònh noäi dung cuûa cuoäc quan saùt. Töùc laø phaûi xaùc ñònh ñöôïc moät soá tieâu chí nhö: Quan saùt haønh ñoäng, hay hoaït ñoäng naøo cuûa con ngöôøi, ví duï quan saùt ngöôøi ngheøo khi hoï hoaït ñoäng lao ñoäng hay khi hoï thöïc hieän coâng vieäc gia ñình noùi chung, hay chæ khi hoï tham gia hoaït ñoäng giaûi trí, hoaëc nöõa laø caû 3 daïng hoaït ñoäng vöøa lieät keâ? Moâi tröôøng vaø traïng thaùi caûm xuùc trong ñoù dieãn ra hoaït ñoäng cuûa ñoái töôïng nghieân cöùu. Chaúng haïn, quan saùt ñeå phaùt hieän ra baàu khoâng khí taâm lyù trong coäng ñoàng hay trong nhoùm. Hoï lao ñoäng coù vui veû, hoà hôûi khoâng? Taâm traïng coù thoaûi maùi khoâng? Tính chaát cuûa tình huoáng. Töùc laø xem xeùt xem nhoùm ñang quan saùt coù rôi vaøo “tình huoáng coù vaán ñeà” hay khoâng? Caàn chuù yù ñeán muïc ñích vaø nhieäm vuï maø coäng ñoàng caàn giaûi quyeát treân hai caáp ñoä. Moät laø nhöõng söï phaân boá mang tính chöùc naêng ñeå cuøng nhau phoái hôïp haønh ñoäng cuûa nhoùm. Moät moái quan heä taäp theå trong nhoùm. Caùc nhaø nghieân cöùu cuõng caàn phaûi xaùc ñònh ñònh höôùng quan saùt tuøy thuoäc vaøo muïc tieâu cuûa cuoäc nghieân cöùu. Ví duï khi thöïc hieän quan saùt söï tham gia cuûa nhoùm phuï nöõ ngheøo vaøo coâng cuï “caây vaán ñeà” veà söï ngheøo ñoùi. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc nghieân cöùu yeâu caàu phaûi chuù yù vaøo cô caáu cuûa söï giao tieáp trong nhoùm (trao ñoåi thoâng tin giöõa caùc thaønh vieân trong nhoùm) vaø xaùc ñònh ñöôïc nhöõng ngöôøi thuû lónh cuûa nhoùm. Xaùc ñònh caùc daáu hieäu vaø caùc ñôn vò coâng taùc. Tröôùc khi ñi xuoáng thöïc ñòa, nhaø nghieân cöùu phaûi xaùc ñònh vaø phoå bieán caùc chæ baùo ñeå coù theå töø ñoù phaùn ñoaùn ñöôïc tình huoáng maø nhaø nghieân cöùu quan taâm. Xaùc ñònh chæ baùo coù nghóa laø chia tieán trình hoaït ñoäng lieân tuïc ra thaønh nhöõng ñôn vò haønh vi coù theå quan saùt tröïc tieáp vaø ghi cheùp laïi ñöôïc. Maët khaùc, nhöõng söï kieän bieán coá, nhöõng haønh ñoäng ñöôïc ñöa ra trong khi thieát keá chöông trình quan saùt seõ laø cô sôû ñeå vaïch ra nhöõng phaïm truø, töùc laø chuùng seõ trôû thaønh nhöõng ñôn vò haønh vi vaø nhöõng chæ baùo cuûa thuoäc tính chung hôn cuûa khía caïnh hieän thöïc ñang ñöôïc nghieân cöùu. Xaùc ñònh khaùi nieäm vaø xaây döïng phaïm truø. Trong thöïc teá, ngöôøi ta thöïc hieän nhieàu quan saùt khaùc nhau trong moät coâng trình nghieân cöùu, muoán cho caùc tö lieäu naøy coù theå so saùnh vôùi nhau ñöôïc vaø muoán cho ngöôøi khaùc coù theå hieåu ñöôïc thì phaûi xaây döïng moät heä thoáng caùc khaùi nieäm ñeå coù theå mieâu taû ñöôïc keát quaû quan saùt. Caùc khaùi nieäm ñoù caàn phaûi theå hieän ñöôïc moät yù nghóa nhaát ñònh vaø coù theå ghi nhaän ñeå töø ñoù coù theå vaïch ra caùc phaïm truø. Ñeå xaùc ñònh ñöôïc nhöõng phaïm tru,ø quan saùt vieân phaûi ghi nhaän söï kieän theo caùc caâu hoûi: Nhöõng ai coù maët taïi ñòa ñieåm quan saùt quan heä giöõa hoï, traïng thaùi taâm lyù cuûa hoï theá naøo? Ñieàu gì ñang dieãn ra? Nhöõng söï kieän ñoù laø gì? Coù ñaëc bieät khoâng? Hoaït ñoäng ñang quan saùt dieãn ra luùc naøo? Noù dieãn ra laâu hay mau? Coù laëp laïi hay khoâng? Söï vieäc xaûy ra taïi ñaâu? (chæ roõ ñòa ñieåm) ghi nhaän söï lieân heä giöõa caùc thaønh vieân vôùi moâi tröôøng xung quanh theo töøng ñoái töôïng. Taïi sao söï vieäc laïi xaûy ra ? (lyù do daãn ñeán hieän töôïng) Hoaït ñoäng ñöôïc dieãn ra nhö theá naøo? (coù toå chöùc, quy ñònh roõ raøng hay khoâng?) Caùc kieåu (loaïi hình quan saùt) Coù nhieàu caùch phaân loaïi phöông phaùp quan saùt, söï phaân loaïi ñoù coù theå döïa vaøo hình thöùc xuaát hieän hoaëc tình theá cuûa ngöôøi quan saùt hay vaøo ñieàu kieän toå chöùc hay taàn soá cuûa vieäc tieán haønh ñeå phaân hoaù quan saùt. Chaúng haïn neáu caên cöù vaøo möùc ñoä hình thöùc hoùa, ngöôøi ta phaân thaønh quan saùt coù cô caáu vaø quan saùt khoâng coù cô caáu. Neáu caên cöù vaøo nôi tieán haønh vaø ñieàu kieän toå chöùc caùc hoaït ñoäng caàn quan saùt, chuùng ta coù 2 loaïi: quan saùt hieän tröôøng vaø quan saùt trong phoøng thí nghieäm, coøn neáu döïa treân cô sôû cuûa möùc ñoä tham döï vaøo quaù trình, coù theå chia thaønh 2 loaïi quan saùt tham döï vaø quan saùt khoâng tham döï,. Trong phaïm vi giaùo trình naøy, chuùng ta chæ ñeàcaäp ñeán hai söï phaân loaïi sau maø thoâi. Phöông phaùp quan saùt tham döï vaø phöông phaùp khoâng tham döï Quan saùt tham döï Quan saùt tham döï laø phöông phaùp theo ñoù, ngöôøi nghieân cöùu thaâm nhaäp vaøo nhoùm hay coäng ñoàng thuoâïc veà ñoái töôïng nghieân cöùu vaø ñöôïc tieáp nhaän nhö moät thaønh vieân cuûa nhoùm hay coäng ñoàng. Möùc ñoä tham gia cuûa ngöôøi quan saùt vaøo tình huoáng nghieân cöùu coù theå raát khaùc nhau: quan saùt thuï ñoäng (gaàn gioáng vôùi phöông phaùp khoâng tham döï, hoï chæ coù maët ôû trong coäng ñoàng vaø quan saùt), quan saùt chuû ñoäng khi ngöôøi quan saùt hoaø nhaäp vôùi nhoùm hoaëc coäng ñoàng nghieân cöùu. Quan saùt coù tham döï döôùi moïi hình thöùc ñeàu cho pheùp thu nhaän ñöôïc nhöõng thoâng tin xaùc thöïc maø nhöõng phöông phaùp khaùc khoù coù theå thu ñöôïc. * Coù 3 loaïi tham döï: - Quan saùt kín: ñoái vôùi loaïi hình quan saùt naøy, ngöôøi quan saùt khoâng ñeå loä vai troø cuûa mình. Ngöôøi nghieân cöùu tham gia vaøo hoaït ñoäng cuûa coäng ñoàng nhö nhöõng thaønh vieân khaùc vaø ñöôïc hoï chaáp nhaän nhö moät thaønh vieân. Do vaäy nhöõng hoaït ñoäng cuûa caùc thaønh vieân dieãn ra hoaøn toaøn töï nhieân. Tuy nhieân söï tham gia vaøo coäng ñoàng quaù laâu cuõng deã daãn ñeán moät tình traïng baát lôïi khi quaù quen thuoäc vôùi nhöõng thaùi ñoä vaø haønh vi cuûa coäng ñoàng, ñoâi khi quan saùt vieân laïi khoâng quan taâm ñeán nhöõng ñaëc ñieåm coäng ñoàng nöõa. Maëc khaùc, nhöõng öùng xöû cuûa quan saùt vieân cuõng ñöôïc coäng ñoàng laøm theo, do vaäy, nhöõng gì nhaø nghieân cöùu thu nhaän ñöôïc laïi khoâng xuaát phaùt töø neàn vaên hoùa cuûa coäng ñoàng ñang ñöôïc quan saùt. - Ngöôøi tham döï quan saùt (quan saùt coâng khai): laø hình thöùc quan saùt, trong ñoù ngöôøi quan saùt khoâng giaáu vai troø cuûa mình. Khi ñöôïc söï ñoàng yù cuûa coäng ñoàng, ngöôøi quan saùt coù theå sinh hoaït chung vôùi coäng ñoàng trong moät khoaûng thôøi gian nhaát ñònh. Khi cuøng tham gia sinh hoaït vôùi coäng ñoàng, anh ta coù theå hoûi theâm moät soá vaán ñeà caàn saùng toû. Quan saùt tham döï trong thôøi gian ngaén: trong tröôøng hôïp naøy, söï quan saùt mang tính hình thöùc hôn vì thôøi gian tieáp xuùc giöõa ngöôøi quan saùt vôùi caùc thaønh vieân cuûa coäng ñoàng hay nhoùm bò quan saùt raát ngaén. Ví duï quan saùt trong cuoäc thaûo luaän nhoùm, trong khi thöïc hieän coâng cuï ñaùnh giaù nhanh,.v.v.. Ñieåm maïnh vaø haïn cheá cuûa phöông phaùp quan saùt tham döï. Nhöõng öu ñieåm cuûa quan saùt tham döï: Trong caùc cuoäc nghieân cöùu thöïc nghieäm, quan saùt tham döï hoã trôï cho caùc phöông phaùp thu thaäp thoâng tin khaùc treân thöïc ñòa baèng caùch laøm giaûm phaûn öùng töø phía ñoái töôïng nghieân cöùu (coù theå laø thay ñoåi haønh vi khi bieát laø mình ñang bò nghieân cöùu). Ngöôøi daân ngaøy caøng caûm thaáy thoaûi maùi vôùi söï coù maët cuûa nghieân cöùu vieân. Quan saùt tham döï giuùp caùc nghieân cöùu vieân bieát caùch xaây döïng caùc caâu hoûi phuø hôïp baèng tieáng ñòa phöông. Noù cung caáp cho nghieân cöùu vieân hieåu bieát mang tính chaát tröïc giaùc veà nhöõng gì xaûy ra trong moät neàn vaên hoùa; giuùp nghieân cöùu vieân hieåu yù nghóa cuûa caùc soá lieäu thu thaäp ñöôïc; toái öu hoùa khaû naêng nghieân cöùu vieân trong vieâc xaây döïng caùc keát luaän veà neán vaên hoaù ñang ñöôïc nghieân cöùu. Quan saùt tham döï cuõng heát söùc höõu ích khi hoaøn caûnh nghieân cöùu chöa ñöôïc bieát roõ, vaø khi chuû ñeà nghieân cöùu phöùc taïp. Ñoàng thôøi phöông phaùp naøy söû duïng raát toát khi vaán ñeà nghieân cöùu bò che daáu hoaëc khoâng ñöôïc ñoâng ñaûo ngöôøi bieát ñeán, hoaëc khi nhöõng ngöôøi trong cuoäc coù quan nieäm hoaøn toaøn khaùc vôùi quan nieäm cuûa ngöôøi ngoaøi. Quan saùt tham döï ñaëc bieät phuø hôïp khi söû duïng ñeå tìm hieåu veà quaù trình, söï kieän, tieâu chí vaø giaù trò vaø ngöõ caûnh cuûa caùc tình huoáng xaõ hoäi. Nhöõng nhöôïc ñieåm cuûa quan saùt tham döï: Tuøy thuoäc vaøo quaàn theå hoaëc chuû ñeà nghieân cöùu, maø phöông phaùp quan saùt tham döï coù theå khaù toán thôøi gian, töø khoaûng vaøi tuaàn cho ñeán vaøi thaùng. Ñeå tieán haønh quan saùt tham döï, moät nghieân cöùu vieân phaûi noùi toát tieáng ñòa phöông, coù kyõ naêng quan saùt toát caùc chi tieát cuûa ñôøi soáng, coù trí nhôù toát (ñeå coù theå ghi laïi sau ñoù nhöõng gì ñaõ quan saùt), vaø coù kyõ naêng ghi laïi moät caùch chi tieát vaø ñaày ñuû nhöõng gì quan saùt vaø thaûo luaän. Ñoâi khi nghieân cöùu vieân trôû neân quen thuoäc vôùi neàn vaên hoaù ñeán möùc ngaøy caøng khoù trong vieäc ghi chuù nhöõng gì ñöôïc coi laø khaùc bieät hay quan troïng. Quan saùt khoâng tham döï: Ñeå traùnh hieän töôïng nhoùm ñoù bò nhaø nghieân cöùu voâ tình taùc ñoäng hoaëc chính nhoùm ñoù taùc ñoäng ñeán nhaø nghieân cöùu laøm giaûm tính khaùch quan cuûa cuoäc nghieân cöùu, ngöôøi ta phaûi söû duïng ñeán phöông phaùp khoâng tham döï. Quan saùt khoâng tham döï laø phöông phaùp maø trong ñoù ngöôøi quan saùt khoâng tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng cuûa caùc ñoái töôïng. Hoï vôùi tö caùch laø ngöôøi quan saùt chöù khoâng phaûi vôùi tö caùch laø thaønh vieân cuûa nhoùm (coù theå quan saùt kín hay quan saùt coâng khai). * Öu ñieåm cuûa quan saùt khoâng tham döï: Coù khaû naêng thu ñöôïc caùc thoâng tin chi tieát veà hoaït ñoäng cuûa ñoái töôïng maø khoâng laøm giaùn ñoaïn quaù trình dieãn tieán. * Nhöôïc ñieåm cuûa quan saùt khoâng tham döï: Khaû naêng khaùi quaùt hoùa thaáp. Keát quaû thu ñöôïc bò haïn cheá bôûi kó thuaät vaø kinh nghieäm ngöôøi quan saùt (ñoøi hoûi phaûi coù chuyeân gia). Ø Quan saùt khoâng cô caáu hoùa vaø quan saùt cô caáu hoùa: Quan saùt khoâng cô caáu hoùa: (quan saùt khoâng döï kieán tröôùc ) Trong khi thöïc hieän quan saùt khoâng cô caáu, quan saùt vieân khoâng xaùc ñònh töø tröôùc laø anh ta seõ quan saùt nhöõng yeáu toá naøo cuûa quaù trình ñöôïc nghieân cöùu. Trong quan saùt khoâng cô caáu, ngöôøi quan saùt töø beân ngoaøi nhìn vaøo, hôn laø moät ngöôøi trong cuoäc. Nhöõng ngöôøi bò quan saùt cuõng bieát mình bò quan saùt, nhöng “caùi” phaûi quan saùt thì chæ ñöôïc xaùc ñònh moät caùch chung chung. Quan saùt khoâng côù caáu hoaù coù khu truù roäng vaø naèm ñeå quan saùt haønh vi trong boái caûnh toaøn dieän cuûa noù. Caùc thoâng tin thu thaäp ñöôïc thöôøng döôùi daïng chi tieát vaø moâ taû. Söï quan saùt naøy khoâng coù keá hoaïch chaët cheõ, chæ coù baûn thaân ñoái töôïng nghieân cöùu tröïc tieáp laø ñöôïc xaùc ñònh töø tröôùc. Caùc quan saùt khoâng cô caáu thöôøng ñöôïc tieán haønh khi nghieân cöùu vieân coá gaéng phaùt hieän nhöõng khía caïnh chöa ñöôïc bieát cuûa vaán ñeà. Noù cho pheùp phaùt hieän ra “nhöõng ñieàu gaây ngaïc nhieân” maø sau ñoù coù theå laø chuû ñeà cho caùc giai ñoaïn sau cuûa nghieân cöùu, söû duïng phoûng vaán hoaëc caùc kyõ thuaät thu thaäp thoâng tin coù cô caáu hôn. Caùc quan saùt khoâng cô caáu ñaëc bieät höõu ích cho vieäc tìm hieåu caùc haønh vi trong boái caûnh xaõ hoäi vaø vaät chaát cuûa chuùng. PHIEÁU QUAN SAÙT/ Ñòa dieåm/ ………….ngaøy/……………..teân/…………… Thôøi gian quan saùt töø:….giôø ñeán…………..ngöôøi quan saùt…….. Muïc tieâu quan saùt: AI coù maët? Trao ñoåi giöõa nhöõng ngöôøi naøy nhö theá naøo? Nam, nöõ, treû em, ngöôøi ngoaøi, ngöôøi ñòa phöông, traïng thaùi cuûa ngöôøi coù maët. ÑIEÀU GÌ ñang xaûy ra? Chuùng ta ñang quan saùt ñöôïc gì? Ñaây laø söï kieän gì? Noù ñaëc bieät hay bình thöôøng? Caùc tham döï vieân (nam, nöõ, treû em, ngöôøi cao tuoåi…) tham gia ñeán möùc ñoä naøo? Coù söû duïng cöû chæ khoâ