Bài giảng Nhập môn kinh tế chính trị

PhÇn më ®Çu: NhËp m«n kinh tÕ chÝnh trÞ Ch­¬ng 1: §èi t­îng, ph­¬ng ph¸p, chøc n¨ng cña kinh tÕ chÝnh trÞ M¸c - Lªnin I. L­îc sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn m«n kinh tÕ chÝnh trÞ Víi t­ c¸ch lµ m«n khoa häc ®éc lËp, kinh tÕ chÝnh trÞ ra ®êi vµo thêi kú h×nh thµnh ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa. ThuËt ng÷ KTCT lÇn ®Çu tiªn ®­îc nhµ kinh tÕ ng­êi Ph¸p M«ngc¬rªchiªn sö dông ®Ó ®Æt tªn cho m«n khoa häc nµy trong t¸c phÈm "Chuyªn luËn vÒ kinh tÕ chÝnh trÞ " xuÊt b¶n n¨m 1615 t¹i ph¸p LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña KTCT cho thÊy nh÷ng nhËn thøc kh¸c nhau vÒ ®èi t­îng vÒ KTCT. 1. Chñ nghÜa träng th­¬ng Lµ h×nh th¸i ®Çu tiªn cña hÖ t­ t­ëng t­ s¶n trong lÜnh vùc KTCT xuÊt hiÖn tõ gi÷a thÕ kû XV ®Õn gi÷a thÕ kû XVII. §èi t­îng nghiªn cøu cña chñ nghÜa träng th­¬ng lµ lÜnh v÷c l­u th«ng; lÊy tiÒn lµ néi dung c¨n b¶n cña cña c¶i, lµ tµi s¶n thËt sù cña mét quèc gia. Chñ nghÜa träng th­¬ng coi träng chñ yÕu lµ th­¬ng nghiÖp v× vËy hä ch­a ®i s©u nghiªn nh÷ng lÜnh vùc kh¸c, v× vËy khi sù ph¸t triÓn cao h¬n cña chñ nghÜa t­ b¶n ®· dÇn dÇn lµm cho luËn ®iÓm cña chñ nghÜa träng th­¬ng trë lªn lçi thêi nh­êng cho häc thuyÕt kinh tÕ míi. 2. Chñ nghÜa träng n«ng. Do nh÷ng h¹n chÕ cña t­ t­ëng träng th­¬ng vµo gi÷a thÕ kû XVIII mét tr­êng ph¸i t­ t­ëng míi xuÊt hiÖn (chñ yÕu ë Ph¸p) ®ã lµ chñ nghÜa träng n«ng Chñ nghÜa träng n«ng ®· chuyÓn ®æi ®èi t­îng nghiªn cøu tõ lÜnh vùc l­u th«ng sang lÜnh vùc s¶n xuÊt t×m nguån gèc cña cña c¶i vµ giµu cã cña x· héi tõ lÜnh vùc s¶n xuÊt (lÜnh vùc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp). Coi s¶n phÈm thÆng d­ lµ phÇn chªnh lÖch gi÷a tæng s¶n phÈm vµ chi phÝ s¶n xuÊt, cßn l­u th«ng vµ trao ®æi kh«ng t¹o ra gi¸ trÞ. Tuy nhiªn, chñ nghÜa träng n«ng cßn nhiÒu h¹n chÕ, chØ coi n«ng nghiÖp lµ ngµnh s¶n xuÊt duy nhÊt, ch­a thÊy ®­îc vai trß quan träng cña c«ng nghiÖp, ch­a thÊy ®­îc mèi quan hÖ thèng nhÊt gi÷a s¶n xuÊt vµ l­u th«ng. 3. Kinh tÕ chÝnh trÞ t­ s¶n cæ ®iÓn - KTCT cæ ®iÓn ë Anh mµ ®¹i biÓu lµ: Uyliam PÐtti, A®am XmÝt, §avÝt Ric¸c®«. C¸c nhµ KTCT t­ s¶n cæ ®iÓn ®· chuyÓn ®èi t­îng nghiªn cøu tõ lÜnh vùc l­u th«ng sang lÜnh vùc s¶n xuÊt, (nh­ng kh¸c víi t­ t­ëng träng n«ng chñ yÕu nghiªn cøu ë lÜnh vùc n«ng nghiÖp). Hä cho r»ng: "lao ®éng lµm thuª cña nh÷ng ng­êi nghÌo lµ nguån gèc lµm giµu v« tËn cho nh÷ng ng­êi giµu". §Æc biÖt Ric¸c®« ®· nhËn râ: Lîi nhuËn b¾t nguån tõ lao ®éng kh«ng ®­îc tr¶ c«ng. §©y lµ lÇn ®Çu tiªn c¸c nhµ KTCT t­ s¶n cæ ®iÓn ®· ¸p dông ph­¬ng ph¸p trøu t­îng hãa khoa häc ®Ó nghiªn cøu KTCT Tuy nhiªn hä cã nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh coi quy luËt kinh tÕ cña chñ nghÜa t­ b¶n lµ quy luËt tù nhiªn tuyÖt ®èi vÜnh viÔn KT häc hiÖn ®¹i ë c¸c n­íc t­ b¶n: l¹i t¸ch chÝnh trÞ khái kinh tÕ, biÕn KT häc chÝnh trÞ thµnh kinh tÕ häc ®¬n thuÇn, che ®Ëy quan hÖ s¶n xuÊt vµ mu©n thuÉn giai cÊp. 4. Kinh tÕ chÝnh trÞ M¸c - Lªnin: (xem ë môc 2 phÇn II) KTCT M¸c - Lªnin do M¸c vµ ¡ghen s¸ng lËp lµ sù thèng nhÊt gi÷a tÝnh khoa häc vµ tÝnh c¸ch m¹ng, dùa vµo phÐp biÖn chøng duy vËt vµ ®øng trªn lËp tr­êng cña giai cÊp c«ng nh©n ®Ó xem xÐt c¸c hiÖn t­îng vµ qu¸ tr×nh kinh tÕ cña x· héi t­ b¶n.. II. §èi t­îng cña kinh tÕ chÝnh trÞ M¸c - Lªnin. Quan ®iÓm duy vËt cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®ßi hái viÖc tiÕp cËn ®èi t­îng cña kinh tÕ chÝnh trÞ ph¶i ®i tõ s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt cña x· héi. 1. NÒn s¶n xuÊt x· héi a. S¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt vµ vai trß cña nã. S¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt lµ qu¸ tr×nh t¸c ®éng gi÷a con ng­êi víi tù nhiªn nh»m biÕn ®æi vËt thÓ cña tù nhiªn ®Ó t¹o ra s¶n phÈm phï hîp víi nhu cÇu cña m×nh. §©y lµ ho¹t ®éng c¬ b¶n nhÊt trong c¸c ho¹t ®éng cña con ng­êi, lµ c¬ së cña ®êi sèng x· héi loµi ng­êi. Së dÜ nãi nh­ vËy v×: §êi sèng x· héi bao gåm nhiÒu mÆt ho¹t ®éng kh¸c nhau nh­ kinh tÕ chÝnh trÞ, v¨n ho¸ t«n gi¸o, thÓ thao, v¨n häc, nghÖ thuËt.... C¸c ho¹t ®éng nµy th­êng xuyªn cã quan hÖ vµ t¸c ®éng lÉn nhau. X· héi cµng ph¸t triÓn th× c¸c ho¹t ®éng nãi trªn cµng phong phó vµ ®a d¹ng vµ cã tr×nh ®é cao h¬n. Dï ho¹t ®éng trong lÜnh vùc nµo th× con ng­êi còng cÇn cã thøc ¨n, quÇn ¸o, nhµ ë.... ®Ó duy tr× sù tån t¹i cña con ng­êi vµ c¸c ph­¬ng tiÖn vËt chÊt cho ho¹t ®éng cña hä. Muèn cã c¸c cña c¶i vËt chÊt ®ã, con ng­êi ph¶i kh«ng ngõng s¶n xuÊt ra chóng. Qóa tr×nh s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt còng lµ qu¸ tr×nh lµm cho kinh nghiÖm vµ kiÕn thøc cña con ng­êi ®­îc tÝch luü vµ më réng c¸c ph­¬ng tiÖn s¶n xuÊt ®­îc c¶i tiÕn, c¸c lÜnh vùc khoa häc, c«ng nghÖ ra ®êi vµ ph¸t triÓn vµ gióp con ng­êi khai th¸c c¶i biÕn c¸c vËt thÓ tù nhiªn ngµy cµng cã hiÖu qu¶ h¬n. - Thùc tr¹ng c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt, quy m«, tr×nh ®é vµ tÝnh hiÖu qu¶ cña nã quy ®Þnh vµ t¸c ®éng ®Õn ®êi sèng x· héi. ChÝnh v× vËy C. M¸c vµ ¨ngghen ®· chØ ra r»ng: s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt lµ c¬ së, lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt, tÊt yÕu vµ vÜnh viÔn cña sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña con ng­êi vµ x· héi loµi ng­êi. - §©y lµ nguyªn lý cã ý nghÜa quan träng trong khoa häc x· héi: + Gióp ta hiÓu ®­îc nguyªn nh©n c¬ b¶n trong sù ph¸t triÓn cña nÒn v¨n minh nh©n lo¹i qua c¸c giai ®o¹n lÞch sö kh¸c nhau ®Òu b¾t nguån tõ sù thay ®æi cña c¸c PTSX cña c¶i vËt chÊt. + §ång thêi ®Ó hiÓu ®­îc nguyªn nh©n s©u xa cña c¸c hiÖn t­îng trong thêi sèng x· héi ta ph¶i xuÊt ph¸t tõ lÜnh vùc s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt, tõ c¸c nguyªn nh©n kinh tÕ. - Ngµy nay d­íi sù t¸c ®éng cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, c¬ cÊu kinh tÕ cã sù biÕn ®æi, lÜnh vùc s¶n xuÊt phi vËt thÓ( dÞch vô) ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ ë mét sè quèc gia nã ®· vµ sÏ ®ãng gãp mét tû träng lín trong thu nhËp quèc d©n. Nh­ng nguyªn lý trªn vÉn cßn nguyªn ý nghÜa vµ gi¸ trÞ cña nã. b. C¸c yÕu tè c¬ b¶n cña qu¶ tr×nh s¶n xuÊt. BÊt kú mét nÒn s¶n xuÊt, qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nµo kÓ c¶ s¶n xuÊt hiÖn ®¹i ®Òu cã mét ®Æc tr­ng chung ®ã lµ: Sù t¸c ®éng cña con ng­êi vµo tù nhiªn nh»m khai th¸c hoÆc c¶i biÕn c¸c vËt thÓ cña tù nhiªn nh»m khai th¸c hoÆc c¶i biÕn c¸c vËt thÓ tù nhiªn ®Ó t¹o ra c¸c s¶n phÈm ®¸p øng yªu cÇu cña con ng­êi. V× vËy, qu¸ tr×nh s¶n xuÊt lu«n cã sù t¸c ®éng qua l¹i cña ba yÕu tè: søc lao ®éng, t­ liÖu lao ®éng vµ ®èi t­îng lao ®éng. Søc lao ®éng lµ toµn bé thÓ lùc vµ trÝ lùc cña con ng­êi ®­îc sö dông trong qóa tr×nh lao ®éng. Søc lao ®éng míi chØ lµ kh¶ n¨ng cßn lao ®éng lµ sù tiªu dïng søc lao ®éng trong hiÖn thùc. Lao ®éng lµ ho¹t ®éng cã môc ®Ých, cã ý thøc cña con ng­êi nh»m t¹o ra c¸c s¶n phÈm phôc vô cho c¸c nhu cÇu cña ®êi sèng x· héi. §©y lµ ho¹t ®éng ®Æc tr­ng nhÊt, ho¹t ®éng s¸ng t¹o cña con ng­êi, nã kh¸c víi ho¹t ®éng b¶n n¨ng cña ®éng vËt. NÒn s¶n xuÊt x· héi cµng ph¸t triÓn th× vai trß nh©n tè con ng­êi ngúa cµng t¨ng lªn, ®Æc biÖt khi loµi ng­êi b­íc vµo nÒn kinh tÕ tri thøc - §èi t­îng lao ®éng: lµ bé phËn cña giãi tù nhiªn mµ lao ®éng cña con ng­êi t¸c ®éng vµo nh»m biÕn ®æi nã theo môc ®Ých cña m×nh. §ã lµ yÕu tè vËt chÊt cña s¶n phÈm t­¬ng lai. §èi t­îng lao ®éng gåm cã hai lo¹i: Lo¹i cã s·n trong tù nhiªn: lµ ®èi t­îng cña ngµnh c«ng nghiÖp khai th¸c. Lo¹i qua chÕ biÕn: nghÜa lµ ®· cã sù t¸c ®éng cña lao ®éng tr­íc ®ã gäi lµ nguyªn liÖu. §©y lµ ®èi t­îng cña c«ng nghÖ chÕ biÕn. - T­ liÖu lao ®éng: lµ mét vËt hay hÖ thèng nh÷ng vËt lµm nhiÖm vô truyÒn dÉn sù t¸c ®éng cña con ng­êi lªn ®èi t­îng lao ®éng, nh»m biÕn ®æi ®èi t­îng lao ®éng thµnh s¶n phÈm ®¸p øng yªu cÇu cña con ng­êi. T­ liÖu lao ®éng gåm cã: C«ng cô lao ®éng lµ bé phËn trùc tiÕp t¸c ®éng vµo ®èi t­îng lao ®éng theo môc ®Ých cña con ng­êi Bé phËn phôc vô trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp cho qóa tr×nh s¶n xuÊt nh­ nhµ x­ëng, kho, b¨ng chuyÒn, th«ng tin liªn l¹c, ph­¬ng tiÖn giao th«ng vËn t¶i....trong ®ã hÖ thèng ®­êng s¸ bÕn c¶ng c¸c ph­¬ng tiÖn giao th«ng vËn t¶i, th«ng tin liªn l¹c ®­îc gäi lµ kÕt cÊu h¹ tÇng s¶n xuÊt. KÕt cÊu h¹ tÇng cã vai trß rÊt quan träng trong nÒn s¶n xuÊt hiÖn ®¹i, nã cã t¸c ®éng ®Õn toµn bé nÒn kinh tÕ, tr×nh ®é tiªn tiÕn hoÆc l¹c hËu cña kÕt cÊu h¹ tÇng hoÆc c¶n trë sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ë mçi quèc gia. Ngµy nay, khi ®¸nh gi¸ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña mçi n­íc th× tr×nh ®é ph¸t triÓn cña cña kÕt cÊu h¹ tÇng lµ mét chØ tiªu kh«ng thÓ bá qua. V× vËy, ®Çu t­ cho ph¸t triÓn kÕt cÊu h¹ tÇng s¶n xuÊt lµ mét h­íng ®­îc ­u tiªn vµ ®i tr­íc so víi ®Çu t­ trùc tiÕp. KÕt luËn: Qu¸ tr×nh s¶n xuÊt lµ qu¸ tr×nh kÕt hîp cña ba yÕu tè s¶n xuÊt c¬ b¶n nãi trªn theo c«ng nghÖ nhÊt ®Þnh. Trong ®ã søc lao ®éng lµ yÕu tè chñ thÓ cßn ®èi t­îng lao ®éng vµ t­ liÖu lao ®éng lµ yÕu tè kh¸ch thÓ cña s¶n xuÊt. Sù kÕt hîp cña gi÷a t­ liªu lao ®éng víi ®èi t­îng lao ®éng gäi lµ t­ liÖu s¶n xuÊt.(TLSX). Nh­ vËy, qu¸ tr×nh lao ®éng s¶n xuÊt lµ qu¸ tr×nh kÕt hîp gi÷a søc lao ®éng + TLSX ®Ó t¹o ra cña c¶i vËt chÊt s¶n phÈm cña x· héi. c. S¶n phÈm x· héi. - S¶n phÈm x· héi lµ kÕt qu¶ cña s¶n xuÊt, lµ sù tæng hîp c¸c thuéc tÝnh vÒ c¬ häc, lý häc, ho¸ häc vµ c¸c thuéc tÝnh cã Ých kh¸c lµm cho s¶n phÈm cã c«ng dông nhÊt ®Þnh vµ cã thÓ tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu cña con ng­êi. S¶n phÈm cña tõng ®¬n vÞ s¶n xuÊt ®­îc t¹o ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ nhÊt ®Þnh gäi lµ s¶n phÈm c¸ biÖt. Tæng thÓ cña c¸c s¶n phÈm c¸ biÖt ®­îc s¶n xuÊt ra trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh, th­êng tÝnh mét n¨m, gäi lµ s¶n phÈm x· héi(SPXH). Nh­ vËy mäi s¶n phÈm cô thÓ lµ mét s¶n phÈm c¸ biÖt ®ång thêi lµ mét bé phËn cña s¶n phÈm x· héi. Trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸, s¶n phÈm x· héi ®­îc tÝnh qua c¸c kh¸i niÖm tæng s¶n phÈm x· héi, tæng s¶n phÈm quèc d©n vµ tæng s¶n phÈm quèc néi. * Tæng s¶n phÈm x· héi bao gåm toµn bé chi phÝ t­ liÖu s¶n xuÊt hao phÝ trong n¨m vµ s¶n phÈm míi. S¶n phÈm míi gåm cã s¶n phÈm cÇn thiÕt vµ s¶n phÈm th¹ng d­. S¶n phÈm cÇn thiÕt dïng ®Ó duy tr× kh¶ n¨ng lao ®éng vµ ®µo t¹o thÕ hÖ lao ®éng míi nh»m thay thÕ nh÷ng ng­êi mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng.... S¶n phÈm th¹ng d­ dïng ®Ó më réng s¶n xuÊt, n©ng cao ®êi sèng x· héi. d. Hai mÆt cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt - §Ó tiÕn hµnh lao ®éng s¶n xuÊt, con ng­êi ph¶i gi¶i quyÕt hai mèi quan hÖ cã t¸c ®éng lÉn nhau, ®ã lµ: + Quan hÖ gi÷a ng­êi víi tù nhiªn + Quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Hay nãi mét c¸ch kh¸c qu¸ tr×nh s¶n xuÊt bao gåm hai mÆt: mÆt tù nhiªn biÓu hiÖn ë LLSX vµ mÆt x· héi biÓu hiÖn ë QHSX. * Lùc l­îng s¶n xuÊt: lµ toµn bé nh÷ng n¨ng lùc cña mét quèc gia ë mét thêi kú nhÊt ®Þnh. BiÓu hiÖn mèi quan hÖ t¸c ®éng gi÷a con ng­êi víi giíi tù nhiªn, tr×nh ®é hiÓu biÕt tù nhiªn, n¨ng lùc ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng­êi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt. - Lùc l­îng s¶n xuÊt gåm cã : Ng­êi lao ®éng víi nh÷ng n¨ng lùc, kinh nghiÖm nhÊt ®Þnh T­ liÖu s¶n xuÊt. Trong ®ã con ng­êi gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh, lu«n s¸ng t¹o, lµ yÕu tè chñ thÓ cña s¶n xuÊt. T­ liÖu s¶n xuÊt dï ë tr×nh ®é nµo còng lµ yÕu tè kh¸ch thÓ, tù nã kh«ng thÓ nµo ph¸t huy t¸c dông; c¸c c«ng cô s¶n xuÊt dï hiÖn ®¹i nh­ m¸y tù ®éng........ còng ®Òu do con ng­êi s¸ng t¹o ra vµ sö dông trong qu¸ tr×nh t¹o ra cña c¶i vËt chÊt. T­ liÖu s¶n xuÊt kh«ng ngõng ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao tõ th« s¬ ®Õn hiÖn ®¹i vµ ®ßi hái sù ph¸t triÓn t­¬ng øng vÒ tr×nh ®é cña ng­êi lao ®éng. Víi c«ng cô s¶n xuÊt th« s¬ th× søc lao ®éng ch­a ®ßi hái cao vÒ yÕu tè trÝ tuÖ vµ vai trß quan träng th­êng lµ søc c¬ b¾p . Víi c«ng cô cµng tiªn tiÕn hiÖn ®¹i th× yÕu tè trÝ tuÖ trong søc lao ®éng cµng cã vai trß quan träng Ngµy nay cuéc c¸ch m¹ng khoa häc - c«ng nghÖ hiÖn ®¹i ®ang diÔn ra m¹nh mÏ, khoa häc trë thµnh lùc l­îng s¶n xuÊt trùc tiÕp. Tiªu chÝ quan träng ®Ó ®¸nh gi¸ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt chÝnh lµ n¨ng suÊt lao ®éng x· héi * Quan hÖ s¶n xuÊt: lµ mèi quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt x· héi.(lµ h×nh thøc x· héi cña s¶n xuÊt) - Quan hÖ s¶n xuÊt ®­îc biÓu hiÖn ë 4 kh©u: s¶n xuÊt, ph©n phèi, trao ®æi, tiªu dïng. - Quan hÖ s¶n xuÊt ®­îc thÓ hiÖn trªn c¶ ba mÆt chñ yÕu: Quan hÖ vÒ së h÷u c¸c t­ liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu cña x· héi-QHSH Quan hÖ vÒ tæ chøc, qu¶n lý s¶n xuÊt- QH qu¶n lý Quan hÖ vÒ ph©n phèi s¶n phÈm x· héi Quan hÖ s¶n xuÊt trong tÝnh hiÖn thùc cña nã biÓu hiÖn thµnh c¸c ph¹m trï, c¸c quy luËt kinh tÕ - Quan hÖ s¶n xuÊt tån t¹i kh¸ch quan, con ng­êi kh«ng thÓ tù chon quan hÖ s¶n xuÊt mét c¸ch chñ quan, duy ý chÝ, quan hÖ s¶n xuÊt do tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt x· héi quy ®Þnh. * Mèi quan hÖ gi÷a LLSX vµ QHSX Sù thèng nhÊt vµ t¸c ®éng trë l¹i cña LLSX vµ QHSX t¹o thµnh PTSX. - Trong sù thèng nhÊt biÖn chøng nµy, QHSX ph¶i phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña LLSX tøc LLSX quyÕt ®Þnh QHSX. - QHSX cã t¸c ®éng trë l¹i LLSX. §ã lµ quy luËt kinh tÕ chung cña mäi PTSX. Sù t¸c ®éng trë l¹i cña QHSX ®Õn LLSX cã thÓ diÔn ra theo hai h­íng: NÕu QHSX phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña LLSX nã sÏ thóc ®Èy LLSX ph¸t triÓn. NÕu QHSX phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña LLSX nã sÏ k×m h·m sù ph¸t triÓn. 2. §èi t­îng nghiªn cøu cña kinh tÕ chÝnh trÞ. §èi t­îng nghiªn cøu cña kinh tÕ chÝnh trÞ M¸c - Lªnin: §­îc x¸c ®Þnh trªn quan ®iÓm duy vËt lÞch sö- s¶n xuÊt vËt chÊt lµ c¬ së cña ®êi sèng x· héi. KTCT lµ khoa häc x· héi ®èi t­îng nghiªn cøu cña nã lµ mÆt x· héi cña s¶n xuÊt tøc lµ QHSX hay quan hÖ kinh tÕ gi÷a ng­êi - ng­êi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Nh­ng KTCT M¸c- Lªnin kh«ng nghiªn cøu mét c¸ch c« lËp, t¸ch rêi mµ nghiªn cøu trong sù t¸c ®éng qua l¹i víi LLSX, víi KTTT. VËy ®èi t­îng nghiªn cøu cña KTCT lµ QHSX trong sù t¸c ®éng qua l¹i víi LLSX vµ kiÕn tróc th­îng tÇng(KTTT) Nghiªn cøu QHSX nh»m t×m ra b¶n chÊt cña cac hiÖn t­îng KT, ph¸t hiÖn ra c¸c ph¹m trï kinh tÕ, quy luËt kinh tÕ ë c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi. Ph¹m trï kinh tÕ: lµ nhõng kh¸i niÖm ph¶n ¸nh b¶n chÊt cña nh÷ng hiÖn t­îng kinh tÕ(hµng ho¸, tiÒn tÖ, gi¸ c¶.) Quy luËt kinh tÕ: ph¶n ¸nh nh÷ng mèi liªn hÖ tÊt yÕu, th­êng xuyªn lÆp ®i lÆp l¹i c¶u c¸c hiÖn t­îng vµ qu¸ tr×nh kinh tÕ. TÝnh chÊt cña c¸c quy luËt kinh tÕ: quy luËt kinh tÕ lµ kh¸ch quan, nã xuÊt hiÖn tån t¹i trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ nhÊt ®Þnh vµ mÊt ®i khi c¸c ®iÒu kiÖn ®ã kh«ng cßn tån t¹i ®éc lËp ngoµi ý chÝ cña con ng­êi. V× thÕ ng­êi ta kh«ng thÓ s¸ng t¹o hay thñ tiªu quy luËt kinh tÕ mµ chØ cã thÓ ph¸t hiÖn, nhËn thøc vµ vËn dông quy luËt kinh tÕ ®Ó phôc vô ho¹t ®éng kinh tÕ cña m×nh. Quy luËt kinh tÕ lµ quy lu¹t x· héi nªn nã kh¸c quy luËt tù nhiªn. Quy luËt kinh tÕ chØ ph¸t huy t¸c dông th«ng qua ho¹t ®éng kinh tÕ cña con ng­êi. ý nghÜa: Nghiªn cøu KTCT cã ý nghÜa quan träng bëi v× c¸c hiÖn t­îng kinh tÕ vµ qu¸ tr×nh kinh tÕ ®Òu chiô sù chi phèi cña c¸c quy luËt kinh tÕ. Quy luËt kinh tÕ lµ c¬ së cña chÝnh s¸ch kinh tÕ. ChÝnh s¸ch kinh tÕ lµ sù vËn dông c¸c quy luËt kinh tÕ vµ c¸c quy luËt kh¸c vµo ho¹t ®éng kinh tÕ. III. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu cña Kinh tÕ chÝnh trÞ Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu cña KTCT th­êng sö dông c¸c ph­¬ng ph¸p sau: 1. Ph­¬ng ph¸p biÖn chøng duy vËt: - §©y lµ ph­¬ng ph¸p chung, c¬ b¶n cña CN M¸c - Lªnin ®èi íi nhiÒu m«n khoa häc. - Trong kinh tÕ chÝnh trÞ ph­¬ng ph¸p nµy ®ßi hái : Khi xem x¸t c¸c sù vËt hiÖn t­îng vµ qu¸ tr×nh kinh tÕ ph¶i ®Æt trong mèi liªn hÖ, t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau, th­êng xuyªn vËn ®éng, ph¸t triÓn kh«ng ngõng, ch­ kh«ng ph¶i lµ bÊt biÕn. Nã ®ßi hái khi xem xÐt c¸c hiÖn t­îng vµ qu¸ tr×nh kinh tÕ ph¶i g¾n liÒn víi nh÷ng ®iÒu kiÖn hoµn c¶nh lÞch sö cô thÓ. 2. Ph­¬ng ph¸p trõu t­îng ho¸ khoa häc. - §©y lµ ph­¬ng ph¸p riªng, ph­¬ng ph¸p ®Æc thï, lµ ph­¬ng ph¸p quan träng trong kinh tÕ chÝnh trÞ. Bëi v×: nghiªn cøu c¸c hiÖn t­îng c¸c qu¸ tr×nh kinh tÕ kh«ng thÓ tiÕn hµnh ®­îc trong phßng nghiªn thÝ nghiÖm, kh«ng sö dông ®­îc c¸c thiÕt bÞ m¸y mãc... -Tr×u t­îng ho¸ khoa häc lµ ph­¬ng ph¸p g¹t bá khái qu¸ tr×nh nghiªn cøu nh÷ng c¸i ®¬n gi¶n, ngÉu nhiªn, t¹m thêi, c¸ biÖt, hoÆc t¹m g¸c l¹i mét sè nh©n tè nh»m t×m ra nh÷ng c¸i ®iÓn h×nh bÒn v÷ng, æn ®Þnh, tõ ®ã mµ n¾m ®­îc b¶n chÊt c¸c hiÖn t­îng vµ qu¸ tr×nh kinh tÕ, h×nh thµnh c¸c ph¹n trï vµ chiÕn lù¬c kinh tÕ . *Ph­¬ng ph¸p nµy muèn ®¹t hiÖu qu¶ cÇn tu©n theo thñ nh÷ng yªu cÇu cã tÝnh ®iÒu kiÖn: + Ph¶i biÕt chän ®óng ®iÓm xuÊt ph¸t. + Ph¶i chó ý ®Õn ®Õn tæng thÓ c¸c hiÖn t­îng ®­îc nghiªn cøu trong mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i víi nhau. + Ph¶i tu©n thñ sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a c¸i chung vµ c¸i riªng. + Qu¸ tr×nh trõu t­îng ho¸ ®i tõ c¸i cô thÓ ®Õn c¸i trõu t­îng, nh­ng cÇn ®ù¬c bæ sung b»ng qu¸ tr×nh ®i tõ trõu t­îng ®Õn c¸i cô thÓ. + KÕt hîp chÆt chÏ logic víi lÞch sö trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu. Víi ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu mµ M¸c Lªnin ®· dïng ®Ó nghiªn cøu kinh tÕ chÝnh trÞ. §©y thùc sù lµ mét cuéc c¸ch m¹ng trong viÖc x¸c ®Þnh ®èi t­îng vµ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu cña kinh tÕ chÝnh trÞ so víi c¸c nhµ kinh tÕ häc t­ s¶n cæ ®iÓn... IV. Chøc n¨ng vµ ý nghÜa cña viÖc nghiªn cøu kinh tÕ chÝnh trÞ M¸c Lªnin. 1. Chøc n¨ng a. Chøc n¨ng nhËn thøc: NhËn thøc lµ chøc n¨ng chung cña mäi khoa häc. Chøc n¨ng nhËn thøc cña kinh tÕ chÝnh trÞ biÓu hiÖn: CÇn ph¸t hiÖn b¶n chÊt cña hiÖn t­îng, qu¸ tr×nh kinh tÕ cña ®êi sèng x· héi t×m ra quy luËt chi phèi sù vËn ®éng cña chóng, gióp cho con ng­êi vËn dông c¸c quy luËt kinh tÕvµo ho¹t ®éng kinh tÕ mét c¸ch cã ý thøc. b. Chøc n¨ng thùc tiÔn; Chøc n¨ng nhËn thøc cña kinh tÕ chÝnh trÞ kh«ng c¬ môc ®Ých tù th©n, kh«ng ph¶i nhËn thøc ®Ó nhËn thøc, mµ nhËn thøc phôc vô cho ho¹t ®éng thùc tiÔn cã hiÖu qu¶ cao, ®ã chÝnh lµ chøc n¨ng thùc tiÔn Chøc n¨ng thùc tiÔn vµ chøc n¨ng nhËn thøc cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau: tõ viÖc nhËn thøc kinh tÕ chÝnh trÞ chØ ra c¬ chÕ vµ nh÷ng h×nh thøc vËn dông c¸c quy luËt kinh tÕ phï hîp vµo hoµn c¶nh cô thÓ trong thêi kú nhÊt ®Þnh. Muèn vËy KTCT ph¶i xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn, nghiªn cøu vµ tæng kÕt ®êi sèng hiÖn thùc ®Ó rót ra nh÷ng kÕt luËn cã tÝnh kh¸i qu¸t nh»m trë l¹i chØ ®¹o thùc tiÔn. KTCT khi nghiªn cøu ®· ph¸t hiÖn ra b¶n chÊt cña c¸c hiÖn t­îng, qu¸ tr×nh kinh tÕ, c¸c quy luËt chi phèi vµ c¬ chÕ ho¹t ®éng cña c¸c quy luËt ®ã. KTCT cung cÊp nh÷ng luËn cø khoa häc ®Ó ho¹ch ®Þnh ®­êng lèi, chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p kinh tÕ cña §¶ng vµ nhµ n­íc. Nh­ vËy ta thÊy chøc n¨ng cña nhµ n­íc vµ thùc tiÔn cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nhau: thùc tiÔn võa lµ ®iÓm xuÊt ph¸t, võa lµ n¬i kiÓm nghiÖm tÝnh ®óng ®¾n cña lý luËn kinh tÕ. c. Chøc n¨ng ph­¬ng ph¸p luËn. - Nh÷ng ph¹m trï vµ nh÷ng quy luËt kinh tÕ do KTCT rót ra lµ c¬ së lý luËn cña tÊt c¶ c¸c m«n kinh tÕ, khoa häc kinh tÕ chuyªn ngµnh vµ c¸c m«n kinh tÕ chøc n¨ng. Vµ còng lµ c¬ së lý luËn cho mét sè m«n khoa häc kh¸c. d. Chøc n¨ng t­ t­ëng. - Lµ khoa häc x· héi nªn KTCT cã chøc n¨ng t­ t­ëng. Trong x· héi cã giai cÊp th× KTCT thÓ hiÖn ë chç: + C¸c quan ®iÓm lý luËn cña nã xuÊt ph¸t tõ lîi Ých vµ b¶o vÖ lîi Ých cña nh÷ng giai cÊp vµ tÇng líp nhÊt ®Þnh. + KTCT M¸c - Lªnin b¶o vÖ lîi Ých cho ng­êi lao ®éng, phª ph¸n chÕ ®é bãc lét 2. Quan hÖ gi÷a kinh tÕ chÝnh trÞ víi c¸c khoa häc kh¸c - KTCT víi c¸c khoa häc kh¸c cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau.Ngoµi kinh tÕ chÝnh trÞ ra cßn rÊt nhiÒu c¸c khoa häc kinh tÕ kh¸c ®Òu nghiªn cøu c¸c quy luËt vÒ s¶n xuÊt, ph©n phèi, trao ®æi vµ tiªu dïng cña c¶i x· héi nh­ng l¹i cã sù kh¸c nhau vÒ môc tiªu, ph¹m vi nghiªn cøu vµ ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn. - KTCT cã ­u thÕ vÒ ph¸t hiÖn c¸c nguyªn lý c¬ b¶n, c¸c quy luËt kinh tÕ chung, c¸c m«n khoa häc kh¸c l¹i cã ­u thÕ vÒ ph©n tÝch c¸c hiÖn t­îng kinh tÕ cô thÓ cña tõng ngµnh, nh÷ng hiÖn t­îng kinh tÕ diÔn ra trong cuéc sèng hµng ngµy. KTCT lµ c¬ së cho c¸c khoa häc kinh tÕ kh¸c cßn c¸c khoa häc kinh tÕ cô thÓ bæ xung cô thÓ ho¸, lµm giµu thªm nh÷ng nguyªn lý vµ quy luËt chung cña KTCT. 3. Sù cÇn thiÕt häc tËp kinh tÕ chÝnh trÞ.(hay ý nghÜa cña viÖc häc tËp KTCT) - KTCT cã vai trß quan träng trong ®êi sèng x· héi. Häc tËp m«n kinh tÕ chÝnh trÞ gióp cho ng­êi häc hiÓu ®­îc b¶n chÊt cña c¸c hiÖn t­îng vµ qu¸ tr×nh kinh tÕ, n¾m ®­îc c¸c quy luËt kinh tÕ chi phèi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ; ph¸t triÓn lý luËn kinh tÕ vµ vËn dông nã vµo trong thùc tÕ tr¸nh chñ quan duy ý chÝ. - KTCT cung cÊp c¸c luËn cø khoa häc lµm c¬ së cho sù h×nh thµnh ®­êng lèi, chiÕn l­îc ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi vµ c¸c chÝnh s¸ch, biÖn ph¸p kinh tÕ cô thÓ phï hîp víi yªu cÇu cña c¸c quy luËt kh¸ch quan vµ ®iÒu kiÖn cô thÓ cña ®Êt n­íc ë tõng thêi kú nhÊt ®Þnh. - Häc tËp KTCT, n¾m ®­îc c¸c ph¹m trï vµ c¸c quy luËt kinh tÕ, lµ c¬ së cho ng­êi häc h×nh thµnh t­ duy kinh tÕ, kh«ng nh÷ng cÇn thiÕt cho nh÷ng nhµ qu¶n lý kinh tÕ vÜ m« mµ cßn rÊt cÇn cho qu¶n lý s¶n xuÊt kinh doanh ë c¸c doanh nghiÖp cña mäi tÇng líp d©n c­, ë tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn kinh tÕ. - N¾m v÷ng kiÕn thøc KTCT, ng­êi häc cã kh¶ n¨ng hiÕu ®­îc mét c¸ch s©u s¾c c¸c ®­êng lèi chiÕn l­îc ph¸t triÓn kinh tÕ cña ®Êt n­íc vµ c¸c chÝnh sach, biÖn ph¸p kinh tÕ cô thÓ cña §¶ng vµ Nhµ n­íc ta..... - Häc tËp KTCT, hiÓu ®­îc sù thay thÕ cña c¸c PTSX, c¸c h×nh th¸i KT-XH lµ tÊt yÕu kh¸ch quan, lµ quy luËt cña lÞch sö, gióp ng­êi häc cã niÒm tin s©u s¾c vµo con ®­êng XHCN mµ §CS ViÖt nam vµ nh©n d©n ta ®· lùa chän lµ phï hîp víi quy luËt kh¸ch quan, ®i tíi môc tiªu d©n giÇu n­íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh. Ch­¬ng II: T¸i s¶n xuÊt x· héi vµ t¨ng tr­ëng kinh tÕ I. T¸i s¶n xuÊt x· héi. 1. Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ t¸i s¶n xuÊt x· héi. S¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt lµ c¬ së cña ®êi sèng x· héi. X· héi kh«ng thÓ ngõng tiªu dïng, do ®ã kh«ng thÓ ngõng s¶n xuÊt. V× vËy bÊt cø qu¸ tr×nh s¶n xuÊt x· héi nµo nÕu xÐt theo tiÕn tr×nh ®æi míi kh«ng ngõng cña nã th× qu¸ tr×nh s¶n xuÊt còng ®ång thêi lµ qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt. - T¸i s¶n xuÊt: lµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®­îc lÆp ®i lÆp l¹i th­êng xuyªn vµ phôc håi kh«ng ngõng. - XÐt vÒ quy m« t¸i s¶n xuÊt, ng­êi ta chia nã thµnh hai møc ®é: T¸i s¶n xuÊt gi¶n ®¬n vµ t¸i s¶n xuÊt më réng. a. T¸i s¶n xuÊt gi¶n ®¬n: - Kh¸i niÖm: Lµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®­îc lÆp ®i lÆp l¹i víi quy m« nh­ cò. T¶i s¶n xuÊt gi¶n ®¬n lµ ®Æc tr­ng chñ yÕu lµ cña nÒn s¶n xuÊt nhá. Trong t¸i s¶n xuÊt g¶in ®¬n n¨ng suÊt lao ®éng rÊt thÊp, th­êng chØ ®¹t møc ®ñ nu«i sèng con ng­êi, ch­a cã s¶n phÈm thÆng d­ hoÆc nÕu cã s¶n phÈm thÆng d­ th× còng chØ sö dông cho tiªu dïng c¸ nh©n, chø ch­a dïng ®Ó më réng s¶n xuÊt. b. T¸i s¶n xuÊt më réng. - Kh¸i niÖm: lµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®­îc lÆp ®i lÆp l¹i nh­ng víi quy m« lín h¬n tr­íc. T¸i s¶n xuÊt më réng lµ ®Æc tr­ng chñ yÕu lµ cña nÒn s¶n xuÊt lín. Nh­ng muèn cã t¸i s¶n xuÊt më réng th× n¨ng suÊt lao ®éng x· héi ph¶i ®¹t ®Õn tr×nh ®é cao nhÊt ®Þnh, v­ît ng­ìng cña s¶n phÈm cÇn thiÕt vµ t¹o ra ngµy cµng nhiÒu s¶n phÈm thÆng d­ ®Ó ®Çu t­ thªm vµo s¶n xuÊt míi lµ nguån lùc trùc tiÕp cña t¸i s¶n xuÊt më réng. - Qu¸ tr×nh chuyÓn t¸i s¶n xuÊt gi¶n ®¬n sang t¸i s¶n xuÊt më réng lµ mét yªu cÇu kh¸ch quan cña cuéc sèng. Bëi v×: Do d©n sè th­êng xuyªn t¨ng lªn. Do nhu cÇu vÒ vËt chÊt, tinh thÇn cña con ng­êi th­êng xuyªn t¨ng lªn. V× vËy, x· héi ph¶i kh«ng ngõng s¶n xuÊt lµm cho sè l­îng vµ chÊt l­îng cña c¶i ngµy cµng t¨ng lªn, tèt lªn - T¸i s¶n xuÊt më réng cã thÓ thùc hiÖn theo hai h­íng: T¸i s¶n xuÊt më réng theo chiÒu réng: §ã lµ sù më réng quy m« s¶n xuÊt chñ yÕu b»ng c¸ch t¨ng thªm c¸c yÕu tè ®Çu vµo: Vèn, tµi nguyªn, sl®... lµm cho tæng s¶n phÈm t¨ng lªn. Cßn n¨ng suÊt lao ®éng vµ hiÖu qu¶ sö dông c¸c yÕu tè s¶n xuÊt kh«ng thay ®æi. T¸i s¶n xuÊt më réng theo chiÒu s©u: §ã lµ sù më réng quy m« s¶n xuÊt lµm cho s¶n phÈm t¨ng lªn chñ yÕu nhê t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng vµ n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông c¸c yÕu tè ®Çu vµo cña s¶n xuÊt. Cßn c¸c yÕu tè ®Çu vµo cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt c¨n b¶n kh«ng thay ®æi, gi¶m ®i hoÆc t¨ng lªn nh­ng møc t¨ng chËm h¬n møc t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng vµ hiÖu qu¶ cña c¸c yÕu tè ®Çu vµo. §iÒu kiÖn chñ yÕu ®Ó thùc hiÖn t¶i s¶n xuÊt më réng theo chiÒu s©u lµ øng dông réng r·i c¸c thµnh tùu khoa häc - c«ng nghÖ tiªn tiÕn. * So s¸nh hai h­íng cña t¸i s¶n xuÊt më réng: T¸i s¶n xuÊt më réng theo chiÒu réng sÏ khai th¸c ®­îc nhiÒu c¸c yÕu tè cña s¶n xuÊt nh­ng l¹i lµm cho c¸c nguån tµi nguyªn nhanh chãng bÞ c¹n kiÖtvµ th­êng xuyªn g©y ra « nhiÔm m«i tr­êng nhiÒu h¬n. T¸i s¶n xuÊt më réng theo chiÒu s©u sÏ h¹n chÕ ®­îc c¸c nh­îc ®iÓm trªn. §ång thêi ¸p dông ®­îc c¸c thµnh tùu khoa häc, c«ng nghÖ tiªn tiÕn vµ gi¶m ®i ®­îc chi phÝ vËt chÊt trong mét ®¬n vÞ s¶n phÈm. VËn dông ë c¸c n­íc chËm ph¸t triÓn trong qu¸ tr×nh chuyÓn tõ s¶n xuÊt nhá lªn s¶n xuÊt lín th× ph¶i ¸p dông c¶ hai h­íng lµ cÇn thiÕt, nh­ng trong ®iÒu kiÖn cã thÓ cÇn tËn dông mäi kh¶ n¨ng ®Ó t¸i s¶n xuÊt më réng theo chiÒu s©u. Th«ng th­êng khi míi chuyÓn tõ t¸i s¶n xuÊt gi¶n ®¬n sang t¸i s¶n xuÊt më réng th× ®ã lµ t¸i s¶n xuÊt më réng theo chiÒu réng råi míi chuyÓn dÇn sang t¸i s¶n xuÊt më réng theo chiÒu s©u. 2. C¸c kh©u cña qóa tr×nh t¸i s¶n xuÊt x· héi. BÊt kú mét qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nµo còng bao gåm 4 kh©u: s¶n xuÊt, ph©n phèi, trao ®æi, tiªu dïng. T¸i s¶n xuÊt x· héi lµ sù thèng nhÊt vµ t¸c déng lÉn nhau cña c¸c kh©u, trong ®ã mçi kh©u cã mét vÞ trÝ nhÊt ®Þnh. - S¶n xuÊt lµ kh©u më ®Çu, trùc tiÕp t¹o ra s¶n phÈm, gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi c¸c kh©u kh¸c bëi v× ng­êi ta chØ cã thÓ ph©n phèi, trao ®æi, tiªu dïng nh÷ng c¸i do s¶n xuÊt t¹o ra. - Tiªu dïng lµ kh©u cuèi cïng vµ lµ ®iÓm kÕt thóc cña qu¶ tr×nh s¶n xuÊt. Tiªu dïng lµ môc ®Ých cuèi cïng cña s¶n xuÊt, t¹o ra nhu cÇu cho s¶n xuÊt. Tiªu dïng lµ ®¬n ®Æt hµng cña x· héi ®èi víi s¶n xuÊt. - Ph©n phèi vµ trao ®æi võa lµ kh©u trung gian võa lµ cÇu nèi s¶n xuÊt víi tiªu dïng, võa cã tÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi víi s¶n xuÊt vµ tiªu dïng. Ph©n phèi bao gåm: Ph©n phèi c¸c yÕu tè s¶n xuÊt cho c¸c ngµnh s¶n xuÊt, c¸c ®¬n vÞ s¶n xuÊt kh¸c nhau ®Ó t¹o ra c¸c s¶n phÈm kh¸c nhau Ph©n phèi cho tiªu dïng d­íi h×nh thøc c¸c nguån thu nhËp cña c¸c tÇng líp d©n c­. - Trao ®æi ®­îc thùc hiÖn trong s¶n xuÊt ( trao ®æi ho¹t ®éng vµ kh¶ n¨ng lao ®éng) vµ ngoµi s¶n xuÊt. Trao ®æi lµ sù tiÕp tôc cña ph©n phèi lµ sù ph©n phèi l¹i cña c¶i ®· ®­îc ph©n phèi lµm cho sù ph©n phèi ®­îc cô thÓ ho¸, thÝch hîp víi mäi nhu cÇu cña c¸c tÇng líp d©n c­ vµ trong c¸c ngµnh s¶n xuÊt. Trao ®æi do s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh, nh­ng trao ®æi cã tÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi, còng cã t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi s¶n xuÊt vµ tiªu dïng. Bëi v× khi ph©n phèi l¹i; cung cÊp hµng ho¸, dÞch vô cho s¶n xuÊt, tiªu dïng cã thÓ thóc ®Èy s¶n xuÊt hoÆc c¶n trë tiªu dïng. Tãm l¹i: Qu¸ tr×nh s¶n suÊt bao gåm 4 kh©u cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau; s¶n xuÊt lµ gèc cã vai trß quyÕt ®Þnh; tiªu dïng lµ môc ®Ých lµ ®éng lùc cña s¶n xuÊt; ph©n phèi vµ trao ®æi lµ kh©u trung gian nèi s¶n xuÊt víi tiªu dïng cã t¸c ®éng ®Õn s¶n xuÊt vµ tiªu dïng. 3. Néi dung chñ yÕu cña t¸i s¶n xuÊt x· héi. Trong bÊt cø x· héi nµo, qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cïng bao gåm nh÷ng néi dung chñ yÕu lµ: T¸i s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt. T¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng T¸i s¶n xuÊt quan hÖ s¶n xuÊt T¸i s¶n xuÊt m«i tr­êng sinh th¸i a. T¸i s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt. - Nh÷ng cña c¶i vËt chÊt s¶n xuÊt ra bao gåm t­ liÖu s¶n xuÊt vµ t­ liÖu tiªu dïng, sÏ bÞ tiªu dïng trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ sinh ho¹t x· héi. Do ®ã cÇn t¸i s¶n xuÊt ra chóng. T¸i s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt lµ ®iÒu kiÖn cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x· héi. - Trong t¸i s¶n xuÊt ra cña c¶i cËt chÊt th× t¸i s¶n xuÊt ra TLSX cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®èi víi TSX ra t­ liÖu tiªu dïng. Nh­ng t¸i s¶n xuÊt ra t­ liÖu tiªu dïng l¹i cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®Ó t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng cña con ng­êi- LLSX hµng ®Çu cña x· héi * Quan ®iÓm cò: Tr­íc ®©y chØ tiªu ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ cña t¸i s¶n xuÊt lµ tæng s¶n phÈm x· héi. Tæng s¶n phÈm x· héi: Lµ toµn bé s¶n phÈm do lao ®éng trong c¸c ngµnh s¶n xuÊt vËt chÊt t¹o ra trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh (th­êng lµ mét n¨m) Tæng s¶n phÈm x· héi bao gåm: HiÖn vËt: toµn bé TLSX vµ TLTD Gi¸ trÞ : gi¸ trÞ cña bé phËn TLSX bÞ tiªu dïng vµ bé phËn gi¸ trÞ míi * Quan ®iÓm míi: HiÖn nay c¸c ngµnh s¶n xuÊt phi vËt thÓ ph¸t triÓn so víi c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nªn LHQ dïng hai chØ tiªu: Tæng s¶n phÈm quèc d©n(GNP) : tæng gi¸ trÞ thÞ tr­êng (tÝnh b»ng tiÒn) cña tÊt c¶ hµng ho¸ vµ dÞch vô( c¶ trong vµ ngoµi n­íc) Tæng s¶n phÈm quèc néi (GDP) : tæng gi¸ trÞ thÞ tr­êng(tÝnh b»ng tiÒn) cña tÊt c¶ hµng ho¸ vµ dÞch vô s¶n xuÊt ra trªn l·nh thæ cña n­íc m×nh. So s¸nh GDP vµ GNP ta cã: GNP = GDP + thu nhËp rßng tõ tµi s¶n ë n­íc ngoµi. Quy m« vµ tèc ®é t¨ng tr­ëng cña c¶i vËt chÊt phô thuéc vµo quy m« vµ hiÖu qu¶ sö dông c¸c nguån lùc: t¨ng khèi l­îng lao ®éng, t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng. b. T¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng: - Cïng víi qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt, søc lao ®éng còng kh«ng ngõng ®­îc t¸i t¹o. - Trong c¸c h×nh th¸i KTXH kh¸c nhau viÖc t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng kh«ng gièng nhau nã phô thuéc vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn cña LLSX vµ b¶n chÊt cña QHSX thèng trÞ. Nh­ng nh×n chung t¸i s¶n xuÊt bao gåm hai mÆt: ChÊt l­îng vµ sè l­îng: TSX SL§ vÒ mÆt sè l­îng chÞu sù chi phèi cña quy luËt nh©n khÈu. V× t¨ng nh©n khÈu lµ t¨ng sè cung SL§ cho s¶n xuÊt, nªn ®Ó t¨ng tù ph¸t sÏ dÉn tíi mÊt c©n ®èi trong qu¸ tr×nh TSX do vËy quy luËt nµy ®ßi hái : Ph¶i ®¶m b¶o sù phï hîp gi÷a nhu cÇu vµ kh¶ n¨ng cung øng søc lao ®éngcña qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt: Qu¸ tr×nh TSX SL§ vÒ chÊt l­îng chÞu sù chi phèi cña c¸c ®iÒu kiÖn: Tèc ®é t¨ng d©n sè vµ lao ®éng. Xu h­íng thay ®æi c«ng nghÖ, c¬ cÊu, sè l­îng vµ tÝnh chÊt cña lao ®éng. N¨ng lùc tÝch luü vèn ®Ó më réng s¶n xuÊt cña mçi quèc gia ë tõng thêi kú. TSX SL§ vÒ mÆt chÊt l­îng: thÓ hiÖn ë sù t¨ng vÒ thÓ lùc vµ trÝ lùc cña ng­êi lao ®éng, qu¸ tr×nh nµy phô thuéc vµo c¸c nh©n tè: Môc ®Ých cña nÒn s¶n xuÊt x· héi; chÕ ®é ph©n phèi s¶n phÈm; Nh÷ng ®Æc tr­ng míi cña lao ®éng do cuéc c¸ch m¹ng khoa häc kü thuËt ®ßi hái; ChÝnh s¸ch gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, chÝnh s¸ch y tÕ cña mçi quèc gia. c. T¸i s¶n xuÊt quan hÖ s¶n xuÊt. - Qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt vµ SL§ g¾n liÒn víi t¸i s¶n xuÊt ra QHSX v× nÒn s¶n xuÊt x· héi chØ diÔn ra trong nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. - Sau mçi chu kú s¶n xuÊt quan hÖ s¶n xuÊt ®­îc t¸i hiÖn: quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi ®­îc thÓ hiÖn trªn c¶ ba mÆt cña quan hÖ s¶n xuÊt ®­îc cñng cè vµ ph¸t triÓn hoµn thiÖn h¬n ®Ó cho quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña LLSX. d. T¸i s¶n xuÊt m«i tr­êng sinh th¸i. - Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt khi con ng­êi t¸c ®éng vµo tù nhiªn lµm cho c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn bÞ c¹n kiÖt dÇn cïng víi sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña c«ng nghiÖp, vµ c¸c ngµnh khÊ häc kh¸c lµm cho m«i tr­êng tù nhiªn bÞ « nhiÔm. V× vËy ph¶i phôc håi, ph¸t triÓn lµm cho m«i tr­êng, tµi nguyªn thiªn nhiªn ®­îc t¸i t¹o vµ trong lµnh... 4. HiÖu qu¶ cña t¸i s¶n xuÊt x· héi. (tù häc trang41) - HiÖu qu¶ cña t¸i s¶n xuÊt x· héi lµ chØ tiªu tæng hîp ph¶n ¸nh sù tiÕn bé cña KT -XH, cã ý nghÜa quan träng cña nÒn s¶n xuÊt x· héi ë c¸c thêi ®¹i kh¸c nhau trong lÞch sö. HiÖu qu¸ ®ã ®­îc ®¸nh gi¸ trªn hai mÆt: kinh tÕ vµ x· héi. a. MÆt kinh tÕ. - HiÖu qu¶ cña t¸i s¶n xuÊt x· héi cã thÓ tÝnh b»ng hiÖu qu¶ t­¬ng ®èi hoÆc hiÖu qu¶ tuyÖt ®èi. + HiÖu qu¶ t­¬ng ®èi lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a kÕt qña s¶n xuÊt mµ x· héi nhËn ®­îc víi toµn bé lao ®éng ®· bá ra K Trong ®ã: H: lµ hiÖu qu¶ t­¬ng ®èi H = 100% K: lµ kÕt qu¶ s¶n xuÊt x· héi C C: lµ chi phÝ lao ®éng x· héi + HiÖu qu¶ tuyÖt ®èi: lµ hiÖu sè gi÷a hiÖu qu¶ s¶n xuÊt x· héi vµ chi phÝ lao ®éng x· héi. b. VÒ mÆt x· héi. - §ã lµ biÓu hiÖn sù tiÕn bé x· héi nh­: sù ph©n ho¸ vÒ giµu nghÌo, sù chªnh lÖch vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn ngµy cµng gi¶m; ®êi sèng x· héi ngµy cµng ®­îc c¶i thiÖn; tû lÖ thÊt nghiÖp gi¶m... - NÕu hiÖu qu¶ kinh tÕ cña t¸i s¶n xuÊt x· héi phô thuéc chñ yÕu vµo tr×nh ®é cña LLSX lµ ®óng cho mäi x· héi th× hiÖu qu¶ cña t¸i s¶n xuÊt x· héi vÒ mÆt x· héi l¹i phô thuéc trùc tiÕp vµo quan hÖ x· héi, nã kh«ng gièng nhau ë c¸c x· héi kh¸c nhau. c Mèi quan hÖ . - Mèi quan hÖ gi÷a hiÖu qu¶ kinh tÕ víi hiÖu qu¶ x· héi ®­îc kÕt hîp trong qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt ®­îc gäi lµ hiÖu qu¶ kinh tÕ x· héi. - KÕt hîp hiÖu qu¶ kinh tÕ víi hiÖu qu¶ x· héi lµ ®Æc tr­ng cña ®Þnh h­íng XHCN ë ViÖt nam. §ã lµ : Sù kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a chÝnh s¸ch kinh tÕ víi chÝnh s¸ch x· héi. Ph¸t triÓn kinh tÕ g¾n víi gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò x· héi trong tõng b­íc ®i vµ trong suèt qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ cña ®Êt n­íc. 5. X· héi ho¸ s¶n xuÊt.(tù häc trang 43) 5.1. Kh¸i niÖm: - S¶n xuÊt bao giê còng manh tÝnh x· héi. TÝnh x· héi cña s¶n xuÊt ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao, g¾n liÒn víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña LLSX. §ã chÝnh lµ quan hÖ hîp t¸c víi nhau cña con ng­êi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. TÝnh x· héi cña s¶n xuÊt th× bao giê còng cã nã tån t¹i m·i m·i. Nh­ng x· héi hãa s¶n xuÊt chØ ra ®êi vµ ph¸t triÓn dùa trªn tr×nh ®é ph¸t triÓn cao cña LLSX g¾n víi sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt lín. Kh¸i niÖm: X· héi hãa s¶n xuÊt lµ sù liªn kÕt nhiÒu qu¸ tr×nh kinh tÕ thµnh qu¸ tr×nh kinh tÕ x· héi. Nã lµ mét qu¸ tr×nh ®­îc h×nh thµnh, ho¹t ®éng vµ ph¸t triÓn liªn tôc, tån t¹i nh­ mét hÖ thèng h÷u c¬. * X· héi ho¸ s¶n xuÊt lµ mét qu¸ tr×nh kinh tÕ kh¸ch quan: - X· héi ho¸ s¶n xuÊt lµ qu¸ tr×nh kinh tÕ kh¸ch quan ®­îc quy ®Þnh bëi sù ph¸t triÓn cao cña LLSX x· héi vµ cña s¶n xuÊt hµng ho¸. - X· héi ho¸ biÓu hiÖn ë sù ph©n c«ng hîp t¸c lao ®éng ph¸t triÓn: Sù ph©n c«ng lao ®éng ph¸t triÓn cïng víi sù ph¸t triÓn cña LLSX ; ph©n c«ng lao ®éng t¹o ra sù hîp t¸c trao ®æi lao ®éng. H×nh thøc ®Çu tiªn lµ "hiÖp t¸c gi¶n ®¬n" - ®©y lµ lÇn ®Çu tiªn lao ®éng ®­îc x· héi ho¸, "ng­êi lao ®éng tæng hîp" xuÊt hiÖn. Sau ®ã lµ c«ng tr­êng thñ c«ng, ®¹i c«ng nghiÖp c¬ khÝ - BiÓu hiÖn mèi liªn hÖ gi÷a c¸c ngµnh, c¸c khu vùc ngµy cµng cao vµ chÆt chÏ, s¶n xuÊt tËp trung víi nh÷ng quy m« hîp lý: Nã kh«ng chØ diÔn ra trong lÜnh vùc l­u th«ng mµ cßn c¶ ë lÜnh vùc ®Çu t­, hîp t¸c khoa häc c«ng nghÖ, ph©n c«ng hîp t¸c s¶n xuÊt t¹o ra sù liªn doanh liªn kÕt ®ã chÝnh lµ sù ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao. - BiÓu hiÖn ë tÝnh chÊt x· héi ho¸ cña s¶n phÈm: s¶n phÈm lµm ra lµ kÕt qu¶ cña nhiÒu ng­êi, nhiÒu c«ng ®o¹n nhiÒu ®¬n vÞ.. V× vËy : Sù ph¸t triÓn cña LLSX x· héi, cña s¶n xuÊt hµng ho¸ ®· thóc ®Èy sù ph©n c«ng vµ hîp t¸c lao ®«ng ph¸t triÓn, ph¸ vì tÝnh chÊt khÐp kÝn, biÖt lËp cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ, c¸c vïng kinh tÕ c¸c ®i¹ ph­¬ng, c¸c quèc gia. Thu hót chóng vµo qu¸ tr×nh kinh tÕ, lµm cho sù phô thuéc lÉn nhau ngµy cµng cao cña s¶n xuÊt. c¶ ®Çu vµo vµ ®Çu ra, lµm cho x· héi hãa ph¸t triÓn c¶ vÒ chiÒu réng lÉn chiÒu s©u. * VÒ néi dung: x· héi ho¸ SX thÓ hiÖn trªn c¶ ba mÆt: - X· héi ho¸ s¶n xuÊt vÒ mÆt kinh tÕ kü thuËt. - X· héi ho¸ s¶n xuÊt vÒ mÆt kinh tÕ tæ chøc. - X· héi ho¸ s¶n xuÊt vÒ mÆt kinh tÕ x· héi. Ba mÆt nµy cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau, t¹o nªn tÝnh toµn diÖn cña x· héi ho¸ s¶n xuÊt. X· héi ho¸ s¶n xuÊt ®­îc tiÕn hµnh ®ång bé trªn c¶ ba mÆt nãi trªn vµ cã sù phï hîp gi÷a ba mÆt ®ã lµ x· héi ho¸ s¶n xuÊt thùc tÕ. NÕu chØ dõng l¹i x· héi ho¸ s¶n xuÊt vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt mµ kh«ng quan t©m tíi c¸c mÆt kh¸c gäi lµ x· héi ho¸ s¶n xuÊt h×nh thøc. V× vËy tiªu chuÈn cña quan träng ®Ó xem xÐt tr×nh ®é x· héi ho¸ s¶n xuÊt lµ ë chç n¨ng xuÊt lao ®éng vµ hiÖu qu¶ cña nÒn s¶n xuÊt x· héi. II. T¨ng tr­ëng kinh tÕ, ph¸t triÓn kinh tÕ, tiÕn bé x· héi. 1. T¨ng tr­ëng kinh tÕ: a. Kh¸i niÖm: T¨ng tr­ëng kinh tÕ lµ sù t¨ng lªn vÒ quy m« s¶n l­îng cña nÒn kinh tÕ trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh (th­êng lµ mét n¨m). §ã lµ sù gia t¨ng quy m« s¶n l­îng nhah hay chËm so víi thêi ®iÓm gèc ChØ tiªu chÝnh biÓu hiÖn møc t¨ng tr­ëng kinh tÕ lµ tû lÖ t¨ng GDP hoÆc GNP cña thêi kú sau so víi thêi kú tr­íc: X 100% GNP1 - GNP0 GNP0 b.Vai trß cña t¨ng tr­ëng kinh tÕ: Cã vai trß quan träng ®èi víi mçi quèc gia. Nã lµ biÓu hiÖn cÇn thiÕt ®Çu tiªn ®Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo, l¹u hËu; ®Ó c¶i thiÖn vµ n©ng cao chÊt l­îng cuéc sèng... Lµ ®iÒu kiÖn ®Ó t¹o thªm viÖc lµm, gi¶m thÊt nghiÖp vµ n©ng cao møc sèng cña nh©n d©n... Lµ tiÒn ®Ò vËt chÊt ®Ó cñng cè an ninh quèc phßng cña mçi quèc gia. Tuy vai trß cña t¨ng tr­ëng kinh tÕ lµ hÕt søc quan träng, nh­ng cÇn ph¶i t¨ng tr­ëng hîp lý. T¨ng tr­ëng phï hîp víi kh¶ n¨ng cña ®Êt n­íc ë tõng thêi kú nhÊt ®Þnh. Tr¸nh t×nh tr¹ng t¨ng tr­ëng kinh tÕ ë tr¹ng th¸i qu¶ nãng, qu¸ thÊp. V× vËy, cÇn t¨ng tr­ëng kinh tÕ hîp lý tøc lµ phï hîp víi kh¶ n¨ng cña ®Êt n­íc trong thêi kú nhÊt ®Þnh. c. C¸c nh©n tè t¨ng tr­ëng kinh tÕ : T¨ng tr­ëng kinh tÕ phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè, song c¸c nh©n tè c¬ b¶n lµ: * Vèn: - Lµ toµn bé cña c¶i vËt chÊt do con ng­êi t¹o ra ®­îc tÝch luü l¹i céng víi tµi nguyªn thiªn nhiªn. - Vèn ®­îc thÓ hiÖn d­íi nhiÒu h×nh thøc: HiÖn vËt vµ tiÒn tÖ. - Mèi quan hÖ gi÷a t¨ng GDP víi t¨ng vèn ®Çu t­ gäi lµ hiÖu suÊt sö dông vèn s¶n phÈm gia t¨ng ICOR. Nh÷ng nÒn kinh tÕ thµnh c«ng th­êng lµ: T»ng 3% vèn ®Çu t­ th× t¨ng 1% GDP. - Vai trß cña nh©n tè vèn ®èi víi t¨ng tr­ëng kinh tÕ kh«ng chØ thÓ hiÖn møc vèn ®Çu t­ mµ cßn ë hiÖu suÊt sö dông vèn. *Con ng­êi. - Lµ nh©n tè c¬ b¶n cña t¨ng tr­ëng kinh tÕ bÒn v÷ng. §ã lµ con ng­êi cã søc kháe, cã trÝ tuÖ, kü n¨ng cao ý chÝ vµ nhiÖt t×nh lao ®éng, ®­îc tæ chøc hîp lý. - Con ng­êi lµ nh©n tè c¬ b¶n cña t¨ng tr­ëng kinh tÕ bÒn v÷ng v×: Tµi n¨ng, trÝ tuÖ cña con ng­êi lµ v« tËn. §©y lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh trong nÒn kinh tÕ trÝ thøc. Cßn vèn tµi nguyªn thiªn nhiªn lµ h÷u h¹n. Con ng­êi s¸ng t¹o ra kü thuËt c«ng nghÖ, vµ sö dông chóng ®Ó s¶n xuÊt. NÕu kh«ng cã con ng­êi c¸c yÕu tè nµy kh«ng thÓ tù ph¸t sinh t¸c dông. V× vËy, ph¸t triÓn gi¸o dôc - ®µo t¹o, y tÕ... lµ ®Ó ph¸t huy nh©n tè con ng­êi. * Khoa häc vµ c«ng nghÖ. - Kü thuËt tiªn tiÕn vµ c«ng nghÖ míi; nhÊt lµ c«ng nghÖ cao lµ ®éng lùc quan träng ®èi víi t¨ng tr­ëng kinh tÕ ....§©y lµ nh©n tè cho phÐp t¨ng tr­ëng kinh tÕ vµ t¸i s¶n xuÊt më réng theo chiÒu s©u. * C¬ cÊu kinh tÕ. * ThÓ chÕ chÝnh trÞ vµ qu¶n lý nhµ n­íc. - §©y lµ nh©n tè quan träng vµ cã quan hÖ víi c¸c nh©n tè kh¸c. ThÓ chÕ chÝnh trÞ æn ®Þnh vµ tiÕn bé cïng víi sù qu¶n lý cã hiÖu qu¶ cña nhµ n­íc t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó t¨ng tr­ëng kinh tÕ nhanh vµ bÒn v÷ng; kh¾c phôc ®­îc nh÷ng khuyÕt tËt cña c¸c kiÓu t¨ng tr­ëng kinh tÕ: g©y « nhiÔm m«i tr­êng; ph©n ho¸ giÇu nghÌo.... Muèn t¨ng tr­ëng kinh tÕ tèt ph¶i ®¶m b¶o thùc hiÖn tèt c¸c nh©n tè trªn. Nh­ng trong ®ã yÕu tè con ng­êi vµ thÓ chÕ chÝnh trÞ lµ hai nh©n tè cã vai trß to lín, ®Æc biÖt lµ nh©n tè con ng­êi. 3. Ph¸t triÓn kinh tÕ: a. Kh¸i niÖm vµ sù biÓu hiÖn cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ. - Ph¸t triÓn kinh tÕ vµ t¨ng tr­ëng kinh tÕ cã mèi quan hÖ chÆt chÏ nh­ng kh«ng ®ång nhÊt víi nhau. Ph¸t triÓn kinh tÕ lµ sù t¨ng tr­ëng kinh tÕ g¾n liÒn víi sù hoµn thiÖn c¬ cÊu, thÓ chÕ kinh tÕ vµ chÊt l­îng cuéc sèng. Muèn ph¸t triÓn kinh tÕ ph¶i cã sù t¨ng tr­ëng kinh tÕ, nh­ng kh«ng ph¶i sù t¨ng tr­ëng kinh tÕ nµo còng dÉn tíi sù ph¸t triÓn kinh tÕ. Muèn ph¸t triÓn kinh tÕ ®ßi hái ph¶i thùc hiÖn ba néi dung sau: Sù t¨ng lªn cña GDP, GNP hoÆc GDP, GNP tÝnh theo ®Çu ng­êi. Cã nghÜa lµ sù t¨ng tr­ëng kinh tÕ ph¶i lín h¬n møc t¨ng d©n sè. Sù thay ®æi c¬ cÊu theo h­íng: tû träng cña c¸c ngµnh dÞch vô vµ c«ng nghiÖp trong GDP t¨ng lªn cßn tû träng cña n«ng nghiÖp gi¶m xuèng. Nh­ng gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cña c¸c ngµnh t¨ng lªn. ChÊt l­îng cuéc sèng cña ®¹i bé phËn d©n c­ ph¶i ®­îc c¶i thiÖn chÝnh v× vËy ph¶i phèi hîp cã hiÖu qu¶ t¨ng tr­ëng kinh tÕ, æn ®Þnh l¹m ph¸t. b. C¸c yÕu tè ¶nh h­ëng tíi sù ph¸t triÓn kinh tÕ. - Nh÷ng yÕu tè thuéc vÒ LLSX. + C¸c yÕu tè thuéc vÒ LLSX t¹o thµnh c¸c yÕu tè ®Çu vµo cña s¶n xuÊt; sè l­îng vµ chÊt l­îng cña c¸c yÕu tè ®Çu vµo quyÕt ®Þnh ®Õn sè l­îng vµ chÊt l­îng cña hµng ho¸, dÞch vô vµ ¶nh h­ëng trùc tiÕp ®Õn ph¸t triÓn kinh tÕ: Ngµy nay khi khoa häc vµ c«ng nghÖ ph¸t triÓn th× sù vËn dông vµo s¶n xuÊt lµ v« cïng quan träng ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ nhanh vµ bÒn v÷ng. Nh­ng nh©n tè hµng ®Çu cña LLSX lu«n lu«n lµ con ng­êi, §Æc biÖt trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn khoa häc vµ c«ng nghÖ. V× vËy ®Çu t­ cho c¸c lÜnh vùc ®Ó ph¸t huy nh©n tè con ng­êi chÝnh lµ ®Çu t­ cho ph¸t triÓn kinh tÕ. - Nh÷ng nh©n tè thuéc vÒ quan hÖ s¶n xuÊt: - Nh÷ng nh©n tè thuéc vÒ kiÕn tróc th­îng tÇng: 4. Quan hÖ gi÷a ph¸t triÓn kinh tÕ vµ tiÕn bé x· héi. (tù häc trang 53) a. TiÕn bé x· héi : Lµ sù ph¸t triÓn con ng­êi mét c¸ch toµn diÖn, ph¸t triÓn c¸c quan hÖ x· héi c«ng b»ng vµ d©n chñ. - TiÕn bé x· héi thÓ hiÖn ë c¸c mÆt: + Sù c«ng b»ng x· héi: ë møc sèng con ng­êi t¨ng lªn; sù ph©n ho¸ giµu nghÌo Ýt, chªnh lÖch vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn gi÷a c¸c khu vùc nhá ®i TiÕn bé x· héi ®­îc thÓ hiÖn tËp trung ë sù ph¸t triÓn nh©n tè con ng­êi. Liªn hîp Quèc dïng chØ sè HDI lµm tiªu chÝ ®¸nh gi¸ tiÕn bé vµ sù ph¸t triÓn cña mçi quèc gia: Tuæi thä b×nh qu©n. Thµnh tùu gi¸o dôc: tr×nh ®é häc vÊn cña ng­êi d©n vµ sè n¨m ®i häc b×nh quan cña ng­êi d©n tÝnh tõ tuæi ®i häc. Møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng­êi. b. Quan hÖ gi÷a ph¸t triÓn kinh tÕ víi tiÕn bé x· héi. Ph¸t triÓn kinh tÕ víi tiÕn bé x· héi cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau, t¸c ®éng lÉn nhau. - Ph¸t triÓn kinh tÕ lµ c¬ së cho tiÕn bé x· héi. TiÕn bé x· héi biÕu hiÖn ë sù t¨ng møc sèng cña con ng­êi, tøc lµ kinh tÕ ph¶i t¨ng tr­ëng lµm cho GDP/ ng­êi t¨ng lªn. TiÕn bé x· héi cßn biÓu hiÖn ë sù gi¶m kho¶ng c¸chgiµu nghÌo, ë tr×nh ®é ph¸t triÓn gi÷a c¸c vïng chªnh lÖch Ýt. Muèn vËy kinh tÕ ph¶i ph¸t triÓn míi cã thÓ t¹o ®iÒu kiÖn vËt chÊt ®Ó thùc hiÖn c¸c ch­¬ng tr×nh xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, ®Çu t­ cho ph¸t triÓn ë c¸c vïng l¹c hËu. TiÕn bé x· héi còng thÓ hiÖn n©ng cao d©n trÝ, häc vÊn, phôc vô y tÕ, viÖc më réng c¸c lo¹i phóc lîi x· héi...... - TiÕn bé x· héi l¹i thóc ®Èy sù ph¸t triÓn kinh tÕ h¬n n÷a. Mét mÆt tiÕn bé x· héi x¸c ®Þnh c¸c nhu cÇu míi cña ®êi sèng x· héi, ®ßi hái nÒn kinh tÕ ph¶i ®¸p øng. MÆt kh¸c tiÕn bé x· héi thÓ hiÖn ë møc sèng cña con ng­êi t¨ng lªn, tr×nh ®é häc vÊn, d©n trÝ t¨ng lªn, c«ng b»ng x· héi tèt h¬n... lµm cho x· héi æn ®Þnh, kh¶ n¨ng lao ®éng s¸ng t¹o vµ nhÞt t×nh lao ®éng cña con ng­êi tèt h¬n, thóc ®¶y kinh tÕ ph¸t triÓn h¬n. Quan hÖ gi÷a ph¸t triÓn kinh tÕ víi tiÕn bé x· héi suy cho ®Õn cïng thùc chÊt lµ quan hÖ biÖn chøng gi÷a sù ph¸t triÓn LLSX víi sù ph¸t triÓn quan hÖ s¶n xuÊt vµ kiÕn tróc th­îng tÇng. Tãm l¹i: Quan hÖ gi÷a ph¸t triÓn kinh tÕ víi tiÕn bé x· héi vÒ thùc chÊt lµ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a sù ph¸t triÓn cña LLSX víi sù ph¸t cña QHSX vµ cña KTTT tøc lµ sù ph¸t triÓn cña h×nh th¸i KTXH. 4. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng (tù häc trang 56) - Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cã sù kÕt hîp chÆt chÏ, hîp lý, hµi hoµ gi÷a 3 mÆt: + Ph¸t triÓn kinh tÕ + Ph¸t triÓn x· héi + B¶o vÖ m«i tr­êng phÇn thø nhÊt nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ chÝnh trÞ cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa Ch­¬ng III: S¶n xuÊt hµng ho¸ vµ c¸c quy luËt kinh tÕ cña s¶n xuÊt hµng ho¸ I. §iÒu kiÖn ra ®êi, tån t¹i vµ ­u thÕ cña s¶n xuÊt hµng ho¸. 1. §iÒu kiÖn ra ®êi, tån t¹i cña s¶n xuÊt hµng ho¸. 1.1. Kh¸i niÖm s¶n xuÊt hµng ho¸: S¶n xuÊt hµng ho¸ lµ s¶n xuÊt ra s¶n phÈm ®Ó b¸n. Hay: S¶n xuÊt hµng ho¸ lµ kiÕu tæ chøc s¶n xuÊt mµ trong ®ã s¶n phÈm lµm ra kh«ng ph¶i ®Ó ®¸p øng nhu cÇu tiªu dïng cña chÝnh ng­êi s¶n xuÊt ra mµ lµ ®Ó ®¸p øng nhu cÇu tiªu dïng cña ng­êi kh¸c, th«ng qua viÖc trao ®æi mua b¶n. 1.2. §iÒu kiÖn ra ®êi, tån t¹i cña s¶n xuÊt hµng ho¸. S¶n xuÊt hµng ho¸ ra ®êi vµ tån t¹i dùa trªn hai ®iÒu kiÖn: - Thø nhÊt: Cã sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi : Ph©n c«ng lao ®éng x· héi lµ sù chuyªn m«n ho¸ s¶n xuÊt, ph©n chia lao ®éng x· héi thµnh c¸c ngµnh, c¸c lÜnh vùc s¶n xuÊt kh¸c nhau. Ph©n c«ng lao ®éng x· héi lµm cho viÖc trao ®æi s¶n phÈm trë thµnh tÊt yÕu: bëi v× mçi ngµnh mçi ng­êi chØ s¶n xuÊt mét vµi thø, trong khi ®ã nhu cÇu cuéc sèng l¹i ®ßi hái cã nhiÒu lo¹i kh¸c nhau. V× vËy hä cÇn trao ®æi víi nhau Nh­ vËy: ph©n c«ng lao ®éng lµ tiÒn ®Ò lµ c¬ së cña s¶n xuÊt hµng ho¸. Nh­ng ®Ó SXHH ra ®êi chØ cã ph©n c«ng lao ®éng x· héi th«i th× ch­a ®ñ mµ cÇn ph¶i cã ®iÒu kiÖn n÷a(®iÒu kiÖn ®ñ) cÇn cã ®iÒu kiÖn thø hai: - Thø hai: Cã sù t¸ch biÖt t­¬ng ®èi vÒ mÆt kinh tÕ gi÷a nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt cã nghÜa lµ nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt trë thµnh chñ thÓ s¶n xuÊt, ®éc lËp nhÊt ®Þnh s¶n phÈm lµm ra thuéc quyÒn së h÷u cña hä. V× vËy, ng­êi nµy muèn tiªu dïng s¶n phÈm lao ®éng cña ng­êi kh¸c ph¶i th«ng qua trao ®æi mua b¸n hµng ho¸. Sù t¸ch biÖt nµy lµ do chÕ ®é t­ h÷u vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt quy ®Þnh. V× chÕ ®é t­ h÷u vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt lµm cho t­ liÖu s¶n xuÊt thuéc së h÷u c¸ nh©n, s¶n phÈm lµm ra thuéc quyÒn së h÷u cña hä. VËy ng­êi nµy muèn tiªudïng s¶n phÈm lao ®éng cña ng­êi kh¸c cÇn ph¶i th«ng qua trao ®æi mua b¶n hµng hãa. Trong ®iÒu kiÖn cña nÒn s¶n xuÊt hiÖn ®¹i, sù t¸ch biÖt nµy cßn do c¸c h×nh thøc së h÷u kh¸c nhau vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt vµ sù t¸ch rêi quyÒn së h÷u vµ quyÒn sö dông ®èi víi t­ liÖu s¶n xuÊt quy ®Þnh. VËy ®iÒu kiÖn thø hai cïng cã thÓ hiÓu lµ: Cã chÕ ®é t­ h÷u vµ së h÷u kh¸c nhau vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt. §ã lµ hai ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ cña s¶n xuÊt hµng ho¸. ThiÕu mét trong hai ®iÒu kiÖn ®ã th× s¶n xuÊt hµng ho¸ kh«ng thÓ ra ®êi vµ còng kh«ng thÓ tån t¹i. 2. §Æc tr­ng vµ ­u thÕ cña s¶n xuÊt hµng ho¸. a. §Æc tr­ng cña s¶n xuÊt hµng ho¸ S¶n xuÊt hµng ho¸ cã nh÷ng ®Æc tr­ng sau: - Thø nhÊt: S¶n xuÊt hµng ho¸ lµ s¶n xuÊt trao ®æi, mua b¸n - Thø hai: Lao ®éng cña ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ võa mang tÝnh t­ nh©n, l¹i võa mang tÝnh x· héi b. ¦u thÕ cña s¶n xuÊt hµng ho¸ + S¶n xuÊt hµng ho¸ ra ®êi dùa trªn sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi, sù chuyªn m«n ho¸ s¶n xuÊt. Do ®ã nã khai th¸c ®­îc nh÷ng lîi thÕ vÒ tù nhiªn, x· héi, kü thuËt cña tõng ng­êi, tõng c¬ së....§ång thêi khi s¶n xuÊt hµng hãa ph¸t triÓn l¹i t¸c ®éng trë l¹i lµm cho ph©n c«ng lao ®éng x· héi vµ chuyªn m«n hãa lao ®éng, s¶n xuÊt ngµy cµng ph¸t triÓn.....Nã ph¸ vì tÝnh tù cung tù cÊp, b¶o thñ l¹c hËu cña mçi ngµnh, mçi ®Þa ph­¬ng lµm cho n¨ng suÊt lao ®éng x· héi ngµy mét t¨ng lªn nhanh chãng, nhu cÇu x· héi ®­îc ®¸p øng ®Çy ®ñ h¬n... + Trong nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸ th× quy m« s¶n xuÊt kh«ng cßn bÞ giíi h¹n bëi nhu cÇu vµ nguån lùc mang tÝnh chÊt h¹n hÑp, khÐp kÝn cña tõng gia ®×nh, c¬ së, ®Þa ph­¬ng.... mµ nã ®­îc më réng dõa trªn nhu cÇu vµ nguån lùc cña x· héi , quèc gia, quèc tÕ. §iÒu ®ã l¹i t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc øng dông nh÷ng thµnh tùu khoa häc vµ c«ng nghÖ vµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, thóc ®Èy s¶n xuÊt ph¸t triÓn. + Trong nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸, sù t¸c ®éng cña nh÷ng quy luËt vèn cã cña s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸ nh­ quy luËt gi¸ trÞ, cung cÇu, quy luËt c¹nh tranh..... buéc ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ ph¶i lu«n n¨ng ®éng, nh¹y bÐn, biÕt tÝnh to¸n, hîp lý hãa s¶n xuÊt, n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng, chÊt l­îng vµ hiÒu qu¶ kinh tÕ.... lµm cho chi phÝ s¶n xuÊt thÊp, ®¸p øng nhu cÇu thÞ hiÕu cña ng­êi tiªu dïng. + Trong nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸, sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt, sù më réng vµ giao l­u kinh tÕ gi÷a c¸c c¸ nh©n, gi÷a c¸c vïng, gi÷a c¸c n­íc... kh«ng chØ lµm cho ®êi sèng vËt chÊt vµ ®êi sèng tinh thÇn ngµy cµng ®­îc n©ng cao. Tuy nhiªn bªn c¹nh mÆt tÝch cùc s¶n xuÊt hµng hãa cßn cã nh÷ng mÆt tiªu cùc: Sù ph©n hãa giÇu nghÌo, tiÒm Èn nh÷ng kh¶ n¨ng khuûng ho¼ng, ph¸i ho¹i m«i tr­êng sinh th¸i x· héi .... II. Hµng ho¸. 1. Hµng ho¸ vµ hai thuéc tÝnh cña nã. 1.1 Kh¸i niÖm: Hµng ho¸ lµ s¶n phÈm cña lao ®éng, tháa m·n ®­îc nhu cÇu nµo ®ã cña con ng­êi th«ng qua trao ®æi, mua b¸n. Tõ kh¸i niÖm trªn cho thÊy: Hµng hãa lµ mét ph¹m trï lÞch sö, nã chØ xuÊt hiÖn khi cã nÒn s¶n xuÊt hµng hãa, ®ång thêi s¶n phÈm lao ®éng mang h×nh th¸i hµng hãa khi nã lµ ®èi t­îng mua b¸n trªn thÞ tr­êng + Hµng ho¸ cã thÓ ë hai d¹ng: hµng ho¸ h÷u h×nh vµ hµng ho¸ v« h×nh 1.2. Hai thuéc tÝnh cña hµng ho¸: Hµng hãa cã hai thuéc tÝnh: Gi¸ trÞ sö dông vµ gi¸ trÞ. a. Gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸: - Kh¸i niÖm: Gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸ lµ c«ng dông cña hµng ho¸ ®Ó tháa m·n nhu cÇu nµo ®ã cña con ng­êi. - BÊt cø hµng ho¸ nµo còng cã mét hay mét sè c«ng dông nhÊt ®Þnh. VD: g¹o, v¶i...ChÝnh c«ng dông ®ã lµm cho hµng hãa trë thµnh mét gi¸ trÞ sö dông hay cã mét sè gi¸ trÞ sö dông. - Gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸ lµ do thuéc tÝnh tù nhiªn cña nã quy ®Þnh. ViÖc ph¸t hiÖn ra tõng thuéc tÝnh tù nhiªn cã Ých l¹i ®ã l¹i phô thuéc vµo sù ph¸t triÓn cña x· héi, cña con ng­êi, khoa häc kü thuËt. NÕu ph¸t hiÖn ®­îc th× nã cã gi¸ trÞ hiÖn thùc, cßn kh«ng ph¸t hiÖn ®­îc, hoÆc ch­a ph¸t hiÖn ®­îc th× nã chØ ë tr¹ng th¸i kh¶ n¨ng. V× vËy x· héi cµng tiÕn bé lùc l­îng s¶n xuÊt cµng ph¸t triÓn th× sè l­îng gi¸ trÞ sö dông ngµy cµng nhiÒu, chñng lo¹i gi¸ trÞ sö dông cµng phong phó, chÊt l­îng gi¸ trÞ sö dông ngµy cµng cao. ChÝnh v× vËy, gi¸ trÞ sö dông lµ mét ph¹m trï mang tÝnh vÜnh viÔn. Nh­ng gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸ lµ gi¸ trÞ sö dông x· héi v× gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸ kh«ng ph¶i lµ gi¸ trÞ sö dông cho ng­êi s¶n xuÊt trùc tiÕp mµ lµ cho ng­êi kh¸c, cho x· héi, th«ng qua trao ®æi mua b¸n. §iÒu ®ã ®ßi hái ng­êi s¶n xuÊt hµng hãa ph¶i lu«n quan t©m ®Õn nhu cÇu cña x· héi, th× hµng hãa míi b¸n ®­îc. Gi¸ trÞ sö dông cña hµng hãa chØ ®­îc thùc hiÖn khi th«ng qua trao ®æi mua b¸n. V× vËy, gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸ lµ vËt mang gi¸ trÞ trao ®æi. b. Gi¸ trÞ cña hµng ho¸. - Muèn hiÓu ®­îc gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ph¶i ®i tõ gi¸ trÞ trao ®æi. V× chØ th«ng qua trao ®æi gi¸ trÞ míi ®­îc thùc hiÖn. - Gi¸ trÞ trao ®æi: tr­íc hÕt lµ mét quan hÖ vÒ sè l­îng lµ tû lÖ theo ®ã mét gi¸ trÞ sö dông lo¹i nµy ®­îc trao ®æi víi nh÷ng gi¸ trÞ sö dông lo¹i kh¸c. - VD: 10kg thãc = 1m v¶i Hai hµng hãa trªn së dÜ trao ®æi ®­îc cho nhau v× gi÷a chóng cã mét c¬ së chung, c¸i chung ®ã kh«ng ph¶i lµ gi¸ trÞ sö dông cña c¸c hµng hãa. Mµ c¸i chung ®ã lµ: c¶ hai hµng hãa trªn ®Òu lµ s¶n phÈm cña lao ®éng, ®Òu cã lao ®éng kÕt tinh trong ®ã. Nhê ®ã mµ c¸c hµng hãa cã thÓ trao ®æi ®­îc cho nhau.Nh­ vËy, ng­êi ta trao ®«i hµng hãa cho nhau thùc chÊt lµ trao ®æi lao ®éng cña m×nh Èn chøa trong nh÷ng hµng hãa Êy cho nhau. ChÝnh lao ®éng hao phÝ ®Ó t¹o ra c¬ së cña hµng hãa lµ c¬ së ®Ó trao ®æi vµ nã t¹o thµnh gi¸ trÞ cña hµng ho¸. - Kh¸i niÖm: Gi¸ trÞ cña hµng ho¸ lµ lao ®éng x· héi cña ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ kÕt tinh trong hµng ho¸ ®ã. + Gi¸ trÞ trao ®æi chØ lµ h×nh thøc biÓu hiÖn ra bªn ngoµi cña gi¸ trÞ, gi¸ trÞ lµ néi dung lµ c¬ së cña gi¸ trÞ trao ®æi. Gi¸ trÞ biÓu hiÖn mèi quan hÖ gi÷a nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸. V× vËy, gi¸ trÞ lµ mét ph¹m trï lÞch sö chØ tån t¹i trong nÒn kinh tÒ hµng ho¸. c. Mèi quan hÖ gi÷a hai thuéc tÝnh: Hai thuéc tÝnh cña hµng hãa cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau, vïa thèng nhÊt võa m©u thuÉn víi nhau - Sù thèng nhÊt gi÷a hai thuéc tÝnh: + Hai thuéc tÝnh nµy cïng ®ång thêi tån t¹i trong mét hµng ho¸, tøc mét vËt ph¶i cã ®Çy ®ñ hai thuéc tÝnh nµy míi trë thµnh hµng ho¸ thiÕu mét trong hai thuéc tÝnh ®ã vËt phÈm kh«ng ph¶i lµ hµng hãa. - M©u thuÉn gi÷a hai thuéc tÝnh: + Víi t­ c¸ch lµ gi¸ trÞ sö dông th× c¸c hµng ho¸ kh«ng ®ång nhÊt vÒ chÊt. Nh­ng ng­îc l¹i víi t­ c¸ch lµ gi¸ trÞ th× c¸c hµng ho¸ l¹i ®ång nhÊt vÒ chÊt, v× ®Òu lµ sù kÕt tinh cña lao ®éng- tøc lao ®éng vËt ho¸. + Tuy gi¸ trÞ sö dông vµ gi¸ trÞ cïng tån t¹i trong mét hµng ho¸, nh­ng qu¸ tr×nh thùc hiÖn chóng l¹i t¸ch rêi nhau c¶ vÒ mÆt kh«ng gian vµ thêi gian: Gi¸ trÞ ®­îc thùc hiÖn tr­íc trong lÜnh vùc l­u th«ng. Gi¸ trÞ sö dông ®­îc thùc hiÖn sau trong lÜnh vùc tiªu dïng. Do ®ã nÕu gi¸ trÞ cña hµng ho¸ kh«ng ®­îc thùc hiÖn th× dÉn ®Õn khñng ho¶ng s¶n xuÊt thõa. Nh­ vËy, m©u thuÉn gi÷a gi¸ trÞ sö dông vµ gi¸ trÞ cña hµng hãa chÝnh lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn khñng ho¶ng s¶n xuÊt thõa. 2. TÝnh chÊt hai mÆt cña lao ®éng s¶n xuÊt hµng ho¸. Hµng ho¸ cã hai thuéc tÝnh kh«ng ph¶i lµ do hai thø lao ®éng kh¸c nhau kÕt tinh trong ®ã, mµ lµ do lao ®éng cña ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ cã tÝnh chÊt hai mÆt: a. Lao ®éng cô thÓ: - Kh¸i niÖm: Lao ®éng cô thÓ lµ lao ®éng cã Ých d­íi mét h×nh thøc cô thÓ cña nh÷ng nghÒ nghiÖp chuyªn m«n nhÊt ®Þnh. - Mçi lao ®éng cô thÓ cã môc ®Ých, ph­¬ng ph¸p, c«ng cô lao ®éng, ®èi t­îng lao ®éng vµ kÕt qu¶ lao ®éng riªng. ChÝnh nh÷ng c¸i riªng ®ã ph©n biÖt c¸c lao ®éng cô thÓ kh¸c nhau. ChÝnh v× vËy, lao ®éng cô thÓ t¹o ra gi¸ trÞ sö dông cña hµng hãa. - Trong x· héi cã nhiÒu lo¹i hµng ho¸ víi gi¸ trÞ sö dông kh¸c nhau lµ do cã nhiÒu lo¹i lao ®éng cô thÓ kh¸c nhau. b. Lao ®éng trõu t­îng: - Kh¸i niÖm: Lao ®éng trõu t­îng lµ lao ®éng cña ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ khi ®· g¹t bá nh÷ng h×nh thøc cô thÓ cña nã, hay nãi c¸ch kh¸c, ®ã chÝnh lµ sù tiªu hao søc lao ®éng cña ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ nãi chung. ChÝnh lao ®éng trõu t­îng cïa ng­êi s¶n xuÊt hµng hãa míi t¹o ra gi¸ trÞ cña hµng hãa. Nh­ vËy: gi¸ trÞ cña hµng ho¸ lµ do lao ®éng trõu t­îng cña ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ kÕt tinh trong hµng ho¸. §ã còng chÝnh lµ mÆt chÊt cña gi¸ trÞ hµng ho¸. * TÝnh chÊt hai mÆt cña lao ®éng s¶n xuÊt hµng ho¸ ph¶n ¸nh tÝnh chÊt t­ nh©n vµ tÝnh chÊt x· héi cña ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸. - Mçi ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ s¶n xuÊt ra c¸i g×, nh­ thÕ nµo lµ viÖc riªng cña hä. V× vËy lao ®éng ®ã mang tÝnh chÊt t­ nh©n, vµ lao ®éng cô thÓ cña hä biÓu hiÖn cña lao ®éng t­ nh©n. - Lao ®éng cña ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ lµ lao ®éng x· héi. Bëi v× nã lµ mét bé phËn cña toµn bé lao ®éng x· héi trong hÖ thèng ph©n c«ng x· héi. - Gi÷a lao ®éng t­ nh©n vµ lao ®éng x· héi cã m©u thuÉn víi nhau: + S¶n phÈm do nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ riªng biÖt t¹o ra cã thÓ kh«ng ¨n khíp víi nhu cÇu cña x· héi. Khi s¶n xuÊt v­ît qu¸ nhu cÇu cña x· héi, sÏ cã mét sè hµng ho¸ kh«ng b¸n ®­îc, tøc kh«ng thùc hiÖn ®­îc gi¸ trÞ. + Møc tiªu hao lao ®éng c¸ biÖt cña ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ cao h¬n so víi møc tiªu hao mµ x· héi cã thÓ chÊp nhËn, khi ®ã hµng ho¸ còng kh«ng b¸n ®­îc hoÆcb¸n ®­îc nh­ng còng kh«ng thu håi ®ñ chi phÝ bá ra. M©u thuÉn gi÷a lao ®éng t­ nh©n víi lao ®éng x· héi lµ mÇm mãng cña mäi m©u thuÉn trong nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸. 3. L­îng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ vµ c¸c yÕu tè ¶nh h­ëng tíi nã. a. Thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt - Gi¸ trÞ cña hµng ho¸ lµ do lao ®éng x· héi, lao ®éng trõu t­îng cña ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ kÕt tinh trong hµng ho¸. VËy, l­îng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®­îc ®o b»ng l­îng lao ®éng tiªu hao ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ ®ã. L­îng lao ®éng tiªu hao Êy ®­îc tÝnh b»ng thêi gian lao ®éng. - Nh­ng l­îng gi¸ trÞ cña hµng hãa kh«ng ph¶i do møc hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt hay thêi gian lao ®éng c¸ biÖt quy ®Þnh mµ nã ®­îc ®o bëi thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt. - Thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt: lµ thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt ra mét hµng ho¸ nµo ®ã trong ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt b×nh th­êng cña x· héi víi mét tr×nh ®é trang thiÕt bÞ trung b×nh, víi mét tr×nh ®é thµnh th¹o trung b×nh vµ mét c­êng ®é lao ®éng trung b×nh trong x· héi ®ã. - Thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt chÝnh lµ møc hao phÝ lao ®éng x· héi trung b×nh ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸. - Thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt lµ mét ®¹i l­îng kh«ng cè ®Þnh, v× tr×nh ®é thµnh th¹o trung b×nh, c­êng ®é lao ®éng trung b×nh, ®iÒu kiÖn trang thiÕt bÞ kü thuËt trung b×nh cña x· héi ë mçi n­íc kh¸c nhau lµ kh¸c nhau vµ thay ®æi theo sù ph¸t triÓn cña LLSX. Khi thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt thay ®æi th× l­îng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ còng sÏ thay ®æi. Nh­ vËy, chØ cã l­îng lao ®éng x· héi cÇn thiÕt, hay thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt ra mét hµng ho¸, míi quyÕt ®Þnh ®¹i l­îng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ Êy. b. Nh÷ng yÕu tè ¶nh h­ëng ®Õn l­îng gi¸ trÞ cña mét ®¬n vÞ hµng ho¸. - N¨ng suÊt lao ®éng lµ n¨ng lùc s¶n xuÊt cña ng­êi lao ®éng. §­îc ®o b»ng sè l­îng s¶n phÈm s¶n xuÊt ra trong mét ®¬n vÞ thêi gian hoÆc sè l­îng thêi gian lao ®éng hao phÝ ®Ó s¶n xuÊt ra mét ®¬n vÞ s¶n phÈm. Do ®ã, khi n¨ng xuÊt lao ®éng t¨ng lªn th× gi¸ trÞ mét ®¬n vÞ hµng ho¸ sÏ gi¶m xuèng vµ ng­îc l¹i. Nh­ vËy gi¸ trÞ cña hµng ho¸ tû lÖ nghÞch víi n¨ng suÊt lao ®éng. + N¨ng suÊt lao ®éng l¹i phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè: tr×nh ®é thµnh th¹o trung b×nh cña ng­êi c«ng nh©n, møc ®é ph¸t triÓn cña khoa häc vµ c«ng nghÖ, møc ®é øng dông nh÷ng thµnh tùu ®ã vµo s¶n xuÊt, tr×nh ®é tæ chøc qu¶n lý, quy m« vµ hiÖu suÊt cña TLSX, vµ c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn. - C­êng ®é lao ®éng lµ kh¸i niÖm nãi lªn møc ®é hao phÝ søc lao ®éng trong mét ®¬n vÞ thêi gian. Nã cho thÊy møc ®é khÈn tr­¬ng, nÆng nhäc hay c¨ng th¼ng cña ng­êi lao ®éng. + C­êng ®é lao ®éng t¨ng lªn tøc lµ møc hao phÝ søc lao ®éng trong mét ®¬n vÞ thêi gian t¨ng lªn, møc ®é khÈn tr­¬ng, nÆng nhäc hay c¨ng th¼ng cña ng­êi lao ®éng t¨ng lªn. NÕu c­êng ®é lao ®éng t¨ng lªn th× ssè l­îng hµng ho¸ s¶n xuÊt ra t¨ng lªn vµ søc lao ®éng hao phÝ còng t¨ng lªn t­¬ng øng, v× vËy gi¸ trÞ cña mét ®¬n vÞ hµng ho¸ vÉn kh«ng thay ®æi, v× t¨ng c­êng ®é lao ®éng, thùc chÊt lµ viÖc kÐo dµi thêi gian lao ®éng. + C­êng ®é lao ®éng còng phô thuéc vµo tr×nh ®é tæ chøc qu¶n lý, quy m« vµ hiÖu suÊt cña t­ liÖu s¶n xuÊt, ®Æc biÖt lµ nã phô thuéc vµo thÓ chÊt, tinh thÇn cña ng­êi lao ®éng. Nh­ vËy, t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng vµ t¨ng c­êng ®é lao ®éng gièng nhau ë chç: + Chóng ®Òu thuéc søc s¶n xuÊt cña lao ®éng. + §Òu dÉn ®Õn sè l­îng s¶n phÈm s¶n xuÊt ra trong mét ®¬n vÞ thêi gian t¨ng lªn. Nh­ng kh¸c nhau ë chç: + T¨ng n¨ng suÊt lao ®éng kh«ng chØ lµm cho sè l­îng s¶n phÈm s¶n xuÊt ra trong mét ®¬n vÞ thêi gian t¨ng lªn mµ cßn lµm cho gi¸ trÞ cña mét ®¬n vÞ hµng ho¸ gi¶m xuèng. + T¨ng n¨ng xuÊt lao ®éng cßn phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè m¸y mãc, kü thuËt, do ®ã nã gÇn nh­ lµ mét søc s¶n xuÊt v« h¹n. + T¨ng c­êng ®é lao ®éng lµm cho sè l­îng s¶n phÈm s¶n xuÊt ra t¨ng lªn trong mét ®¬n vÞ thêi gian nh­ng gi¸ trÞ cña mét ®¬n vÞ hµng ho¸ kh«ng thay ®æi. + T¨ng c­êng ®é lao ®éng phô thuéc nhiÒu vµo thÓ chÊt vµ tinh thÇn cña ng­êi lao ®éng, do ®ã nã lµ yÕu tè cña søc s¶n xuÊt cã giíi h¹n nhÊt ®Þnh. ChÝnh v× vËy t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng cã ý nghÜa tÝch cùc h¬n ®èi víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ. - Møc ®é phøc t¹p cña lao ®éng còng ¶nh h­ëng nhÊt ®Þnh ®Õn sè l­îng gi¸ trÞ hµng ho¸. Theo møc ®é phøc t¹p cña lao ®éng, coa thÓ chia lao ®éng thµnh lao ®éng gi¶n ®¬n vµ lao ®éng phøc t¹p. + Lao ®éng gi¶n ®¬n lµ lao ®éng mµ bÊt kú mét ng­êi lao ®éng b×nh th­êng nµo kh«ng cÇn ph¶i tr¶i qua ®µo t¹o còng cã thÓ thùc hiÖn ®­îc. + Lao ®éng phøc t¹p lµ lao ®éng ®ßi hái ph¶i ®­îc ®µo t¹o, huÊn luyÖn thµnh lao ®éng chuyªn m«n lµnh nghÒ nhÊt ®Þnh míi cã thÓ tiÕn hµnh ®­îc III. TiÒn tÖ. 1. Nguån gèc vµ b¶n chÊt cña tiÒn tÖ. TiÒn tÖ lµ mét h×nh th¸i gi¸ trÞ cña hµng hãa, lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ trao ®æi hµng hãa. Gi¸ trÞ cña hµng ho¸ lµ lao ®éng x· héi, lao ®éng trõu t­îng cña ng­êi s¶n xuÊt hµng hãa kÕt tinh trong hµng hãa, vµ nã chØ ®­îc biÓu hiÖn th«ng qua gi¸ trÞ trao ®æi, hay th«ng qua quan hÖ trao ®æi, mua b¸n gi÷a nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng hãa. Cã nhiÒu h×nh th¸i biÓu hiÖn cña gi¸ trÞ hµng hãa, trong ®ã h×nh th¸i tiÒn lµ mét trong nh÷ng h×nh th¸i ®ã. §Ó dÉn tíi h×nh th¸i tiÒn qu¸ tr×nh trao ®æi ®· th«ng qua c¸c h×nh th¸i. - C¸c h×nh th¸i cña gi¸ trÞ: + H×nh th¸i gi¶n ®¬n hay ngÉu nhiªn cña gi¸ trÞ: VÝ dô: 20 vu«ng v¶i = 1c¸i ¸o + H×nh th¸i ®Çy ®ñ hay më réng cña gi¸ trÞ: VÝ dô: 20 vu«ng v¶i =1 c¸i ¸o =10 ®Êu chÌ =40 ®Êu cµ phª =0.2g vµng + H×nh th¸i chung cña gi¸ trÞ. + H×nh th¸i tiÒn. Nh­ vËy tiÒn ra ®êi lµ kÕt qu¶ cña sù ph¸t triÓn l©u dµi cña s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸ TiÒn lµ hµng ho¸ ®Æc biÖt ®­îc t¸ch ra tõ thÕ giíi hµng ho¸ lµm vËt ngang gi¸ chung cho tÊt c¶ c¸c hµng ho¸ 2. C¸c chøc n¨ng cña tiÒn a. Th­íc ®o gi¸ trÞ - TiÒn dïng ®Ó ®o l­êng vµ biÓu hiÖn gi¸ trÞ cña c¸c hµng hãa kh¸c. §Ó thùc hiÖn ®­îc chøc n¨ng nµy cÇn cã mét l­îng tiÒn t­ëng t­îng, kh«ng cÇn thiÕt ph¶i cã tiÒn mÆt. - Khi tiÒn thùc hiÖn chøc n¨ng th­íc ®o gi¸ trÞ, th× gi¸ trÞ cña hµng hãa ®­îc biÓu hiÖn b»ng mét l­îng tiÒn nhÊt ®Þnh gäi lµ gi¸ c¶ hµng hãa. Hay nãi c¸ch kh¸c, gi¸ c¶ hµng hãa lµ h×nh thøc biÓu hiÖn b»ng tiÒn cña gi¸ trÞ hµng hãa. Nh­ vËy, gi¸ trÞ lµ néi dung, lµ c¬ së cña gi¸ trÞ. Trong c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c kh«ng ®æi, gi¸ trÞ cña hµng hãa cµng cao th× gi¸ c¶ cña nã cµng cao vµ ng­îc l¹i. Gi¸ c¶ cña hµng hãa cã thÓ lªn xuèng xoay quanh gi¸ trÞ, nh­ng tæng sè gi¸ c¶ vÉn lu«n b»ng tæng sè gi¸ trÞ. b. Ph­¬ng tiÖn l­u th«ng - TiÒn lµm m«i giíi trong trao ®æi hµng hãa. Khi tiÒn lµm ph­¬ng tiÖn l­u th«ng ®ßi hái ph¶i cã tiÒn mÆt trªn thùc tÕ vµ khi ®ã trao ®æi hµng hãa vËn ®éng theo c«ng thøc l­u th«ng hµng hãa gi¶n ®¬n. - Víi chøc n¨ng lµ ph­¬ng tiÖn l­u th«ng, lóc ®Çu tiÒn xuÊt hiÖn trùc tiÕp d­íi h×nh thøc vµng thoi, b¹c nÐn. Sau ®ã lµ tiÒn ®óc vµ cuèi cïng lµ tiÒn giÊy ra ®êi. TiÒn giÊy chØ lµ ký hiÖu gi¸ trÞ do nhµ n­íc ph¸t hµnh vµ buéc x· héi c«ng nhËn. TiÒn giÊy kh«ng cã gi¸ trÞ thùc. - Thùc hiÖn chøc n¨ng nµy, tiÒn lµm cho qu¸ tr×nh mua b¸n diÔn ra ®­îc thuËn lîi, nh÷ng ®ång thêi nã còng lµm cho viÖc mua b¸n t¸ch rêi nhau c¶ vÒ kh«ng gian vµ thêi gian, do ®ã nã ®· bao hµm kh¶ n¨ng khñng háang. c. Ph­¬ng tiÖn cÊt tr÷ - TiÒn ®­îc rót khái l­u th«ng vµ ®em ra mua b¸n. ... - TiÒn lµm ph­¬ng tiÖn cÊt tr÷ cßn cã t¸c dông ®Æc biÖt lµ dù tr÷ tiÒn cho l­u th«ng. d. Ph­¬ng tiÖn thanh to¸n - Kinh tÕ hµng hãa ph¸t triÓn ®Õn mét tr×nh ®é nµo ®ã tÊt yÕu sÏ n¶y sinh viÖc mua b¸n chÞu vµ do ®ã, tiÒn cã chøc n¨ng lµ ph­¬ng tiÖn thanh to¸n. Thùc hiÖn chøc n¨ng nµy tiÒn ®­îc dïng ®Ó tr¶ sau kgi c«ng viÖc giao dÞch, mua b¸n ®· hoµn thµnh... - TiÒn lµm ph­¬ng tiÖn thanh to¸n ®­îc ®¸p øng kÞp thêi nhu cÇu cña ng­êi s¶n xuÊt hoÆc tiªu dïng ngay c¶ khi hä ch­a cã tiÒn hoÆc ch­a cã ®ñ tiÒn. - Khi thùc hiÖn chøc n¨ng nµy réng r·i th× kh¶ n¨ng khñng ho¶ng sÏ t¨ng lªn... - Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn chøc n¨ng nµy xuÊt hiÖn mét lo¹i tiÒn míi - tiÒn tÝn dông d­íi c¸c h×nh thøc nh­: giÊy b¹c ng©n hµng, tiÒn ghi sæ, tµi kho¶n... e. TiÒn tÖ thÕ giíi - Chøc n¨ng nµy chØ xuÊt hiÖn khi tr¶o ®æi hµng hãa më réng ra bªn ngoµi biªn giíi quèc gia, vµ h×nh thµnh quan hÖ bu«n b¸n gi÷a c¸c n­íc. Thùc hiÖn chøc n¨ng nµy tiÒn lµm nhiÖm vô: th­íc ®o gi¸ trÞ, ph­¬ng tiÖn l­¬ th«ng, ... - Lµm ®­îc chøc n¨ng nµy ph¶i lµ tiÒn vµng hoÆc tiÒn tÝn dông míi ®­îc c«ng nhËn lµ ph­¬ng tiÖn thanh to¸n quèc tÕ. Nh­ vËy tiÒn cã 5 chøc n¨ng, vµ cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi nhau vµ th«ng th­êng tiÒn lµm nhiÒu chøc n¨ngcïng mét lóc. IV. c¸c Quy luËt cña s¶n xuÊt hµng ho¸ 1. Quy luËt gi¸ trÞ: a. Néi dung vµ yªu cÇu cña quy luËt gi¸ trÞ. - Quy luËt gi¸ trÞ lµ quy luËt kinh tÕ c¬ b¶n cña s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸. V× nã quy ®Þnh b¶n chÊt cña s¶n xuÊt hµng ho¸, lµ c¬ së cña tÊt c¶ c¸c quy luËt kh¸c cña s¶n xuÊt hµng ho¸ - Néi dung cña quy luËt gi¸ trÞ: S¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸ ph¶i dùa trªn c¬ së gi¸ trÞ cña nã, tøc trªn c¬ së hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt. - Trong s¶n xuÊt, quy luËt gi¸ trÞ buéc ng­êi s¶n xuÊt ph¶i lµm sao cho møc hao phÝ søc lao ®éng c¸ biÖt cña m×nh ph¶i phï hîp víi møc hao phÝ søc lao ®éng x· héi cÇn thiÕt, cã nh­ vËy hä míi cã thÓ tån t¹i ®­îc. - Trong trao ®æi, hay l­u th«ng ph¶i thùc hiÖn theo nguyªn t¾c ngang gi¸: Hai hµng ho¸ trao ®æi ®­îc víi nhau khi cïng kÕt tinh mét l­îng lao ®éng nh­ nhau, hoÆc trao ®æi, mua b¸n hµng ho¸ ph¶i thùc hiÖn víi gi¸ c¶ b»ng gi¸ trÞ. - C¬ chÕ t¸c ®éng cña quy luËt gi¸ trÞ ®­îc thÓ hiÖn c¶ trong tr­êng hîp gi¸ c¶ b»ng gi¸ trÞ, c¶ trong tr­êng hîp gi¸ c¶ lªn xuèng xung quanh gi¸ trÞ. b. T¸c ®éng cña quy luËt gi¸ trÞ. Trong nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸, quy luËt gi¸ trÞ cã ba t¸c ®éng sau: - §iÒu tiÕt s¶n xuÊt vµ l­u th«ng hµng ho¸ ®­îc thÓ hiÖn trong hai tr­êng hîp sau: + Thø nhÊt: NÕu nh­ mét mÆt hµng nµo ®ã cã gi¶ c¶ cao h¬n gi¸ trÞ, hµng ho¸ b¸n ch¹y vµ l·i cao, nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt sÏ më réng quy m« s¶n xuÊt, ®Çu t­ thªm t­ liÖu s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng. MÆt kh¸c, nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ kh¸c còng cã thÓ chuyÓn sang s¶n xuÊt mÆt hµng nµy, do ®ã, t­ liÖu s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng ë ngµnh nµy t¨ng lªn, quy m« s¶n xuÊt cµng ®­îc më réng. + Thø hai, nÕu nh­ mét mÆt hµng nµo ®ã cã gi¸ c¶ thÊp h¬n gi¸ trÞ, sÏ bÞ lç vèn. T×nh h×nh ®ã buéc ng­êi s¶n xuÊt ph¶i thu hÑp viÖc s¶n xuÊt mÆt hµng nµy hoÆc chuyÓn sang s¶n xuÊt mÆt hµng kh¸c, lµm cho t­ liÖu s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng ë ngµnh nµy gi¶m ®i ë ngµnh kh¸c l¹i cã thÓ t¨ng lªn. Cßn nÕu nh­ mÆt hµng nµo ®ã gi¸ c¶ b»ng gi¸ trÞ th× ng­êi s¶n xuÊt cã thÓ tiÕp tôc s¶n xuÊt mÆt hµng nµy. Nh­ vËy, quy luËt gi¸ trÞ ®· tù ®éng ®iÒu tiÕt tû lÖ ph©n chia t­ liÖu s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng vµo c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau, ®¸p ­ng nhu cÇu cña x· héi. T¸c ®éng ®iÒu tiÕt l­u th«ng hµng ho¸ cña quy luËt gi¸ trÞ thÓ hiÖn ë chç nã thu hót hµng ho¸ tõ n¬i cã gi¸ c¶ thÊp ®Õn n¬i cã gi¸ c¶ cao, vµ do ®ã, gãp phÇn lµm cho hµng ho¸ gi÷a c¸c vïng cã sù c©n b»ng nhÊt ®Þnh. - KÝch thÝch c¶i tiÕn kü thuËt, hîp lý ho¸ s¶n xuÊt, t¨ng n¨ng xuÊt lao ®éng, h¹ gi¸ thµnh s¶n phÈm: + C¸c hµng ho¸ ®­îc s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸c nhau, do ®ã, cã møc hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt kh¸c nhau, nh­ng trªn thÞ tr­êng th× c¸c hµng ho¸ ®Òu ph¶i ®­îc trao ®æi theo møc hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt. V× vËy ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ nµo mµ cã møc hao phÝ lao ®éng thÊp h¬n møc hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt, th× sÏ thu ®­îc nhiÒu l·i vµ cµng thÊp h¬n cµng l·i. §iÒu ®ã kÝch thÝch nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ c¶i tiÕn kü thuËt, hîp lý ho¸ s¶n xuÊt, c¶i tiÕn tæ chøc qu¶n lý, thùc hiÖn tiÕt kiÖm... nh»m t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng, h¹ chi phÝ s¶n xuÊt. + Sù c¹nh tranh quyÕt liÖt cµng lµm cho c¸c qu¸ tr×nh nµy diÔn ra m¹nh mÏ h¬n. NÕu ng­êi s¶n xuÊt nµo còng lµm nh­ vËy th× cuèi cïng sÏ dÉn ®Õn toµn bé n¨ng suÊt lao ®éng x· héi kh«ng ngõng t¨ng lªn, chi phÝ s¶n xuÊt x· héi kh«ng ngõng gi¶m xuèng. - Ph©n ho¸ nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ thµnh giµu, nghÌo: + Nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ nµo cã møc hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt thÊp h¬n møc hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt sÏ thu ®­îc nhiÒu l·i, giµu lªn, cã thÓ mua s¾m thªm t­ liÖu s¶n xuÊt, më réng s¶n xuÊt kinh doanh, thËm chÝ thuª lao ®éng trë thµnh «ng chñ. + Ng­îc l¹i, nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ nµo ®ã cã møc hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt lín h¬n møc hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt, khi b¸n hµng ho¸ sÏ r¬i vµo t×nh tr¹ng thua lç, nghÌo ®i thËm chÝ cã thÓ ph¸ s¶n, trë thµnh lao ®éng lµm thuª. §©y còng chÝnh lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm xuÊt hiÖn quan hÖ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa, c¬ së ra ®êi cña chñ nghÜa t­ b¶n. Nh­ vËy, quy luËt gi¸ trÞ võa cã t¸c ®éng tÝch cùc, võa cã t¸c ®éng tiªu cùc. Do ®ã, ®ång thêi víi viÖc thóc ®Èy s¶n xuÊt hµng ho¸ ph¸t triÓn, nhµ n­íc cÇn cã nh÷ng biÖn ph¸p ®Ó ph¸t huy mÆt tÝch cùc, h¹n chÕ mÆt tiªu cùc cña nã, ®Æc biÖt trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn theo ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa ë n­íc ta hiÖn nay. 2 .Quy luËt c¹nh tranh - C¹nh tranh lµ sù ganh ®ua vÒ kinh tÕ gi÷a nh÷ng chñ thÓ trong nÒn s¶n xuÊt hµng hãa nh»m giµnh giËt nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi trong s¶n xuÊt, tiªu thô hoÆc tiªu dïng hµng hãa ®Ó tõ ®ã thu ®­îc nhiÒu lîi Ých nhÊt cho m×nh. - C¹nh tranh cã thÓ diÔn ra gi÷a ng­êi s¶n xuÊt víi ng­êi tiªu dïng , hoÆc gi÷a ng­êi tiªu dïng víi ng­êi tiªu dïng; gi÷a ng­êi s¶n xuÊt víi ng­êi s¶n xuÊt.. Néi dung cña quy luËt: Trong nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸, sù c¹nh tranh gi÷a nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸, gi÷a ng­êi s¶n xuÊt vµ ng­êi tiªu dïng lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan, lµ yªu cÇu th­êng xuyªn ®èi víi nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ - C¹nh tranh cã vai trß rÊt quan träng lµ mét trong nh÷ng ®éng lùc m¹nh mÏ nhÊt thóc ®Èy s¶n xuÊt ph¸t triÓn. Nã buéc ng­êi s¶n xuÊt ph¶i thõ¬ng xuyªn n¨ng ®éng, nh¹y bÐn, c¶i tiÕn kü thuËt. §Ó n©ng cao chÊt l­îng vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ. §ã lµ c¹nh tranh lµnh m¹nh. - Bªn c¹nh mÆt tÝch cùc, c¹nh tranh cßn cã mÆt tiªu cùc, biÓu hiÖn c¹nh tranh kh«ng lµnh m¹nh nh­ dïng nh÷ng thñ ®o¹n vi ph¹m dËo ®øc hoÆc vi ph¹m ph¸p luËt nh»m thu ®­îc nhiÒu lîi Ých cho m×nh nhÊt, g©y tæn h¹i ®Õn lîi Ých cña tËp thÓ, x· héi céng ®ång, nh­ lµm hµng gi¶, bu«n lËu, trèn thuÕ... 3. Quy luËt cung cÇu vµ gi¸ c¶ hµng hãa. - CÇu ®­îc hiÓu lµ nhu cÇu cã kh¶ n¨ng thanh to¸n cña x· héi vÒ mét lo¹i hµng ho¸ hay dÞch vô nµo ®ã trªn thÞ tr­êng ë c¸c møc gi¸ trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh CÇu cã liªn quan ®Õn nhu cÇu nh­ng kh«ng ®ång nhÊt víi nhu cÇu. Quy m« cña cÇu phô thuéc vµo c¸c yÕu tè: thu nhËp, søc mua cña ®ång tiÒn, gi¸ c¶ hµng hãa, l·i suÊt, thÞ hiÕu cña ng­êi tiªu dïng...trong ®ã, gi¸ c¶ lµ yÕu tè cã ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng. - Cung vÒ mét lo¹i hµng ho¸ hay dÞch vô lµ tæng sè hµng hãa hay dÞch vô ®ã mµ c¸c chñ thÓ kinh tÕ ®­a ra b¸n trªn thÞ tr­êng ë c¸c møc gi¸ trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®inh, bao gåm c¶ hµng ho¸ ho¸ b¸n ®­îc vµ hµng ho¸ ch­a b¸n ®­îc * Cung vµ cÇu cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nhau. - CÇu x¸c ®Þnh cung vµ ng­îc l¹i, cung x¸c ®Þnh cÇu.... + CÇu x¸c ®Þnh khèi l­îng, c¬ cÊu cña cung vÒ hµng hãa. + Cung t¸c ®éng ®Õn cÇu, kÝch cÇu... V× vËy ng­êi s¶n xuÊt hµng hãa ph¶i th­êng xuyªn nghiªn cøu nhu cÇu thÞ hiÕu, së thÝch cña ng­êi tiªu dïng, dù ®o¸n sù thay ®æi cña cÇu, ph¸t hiÖn nhu cÇu míi... ®Ó c¶i tiÕn chÊt l­îng, h×nh thøc, mÉu m· cho phï hîp, ®ång thêi ph¶i qu¶ng c¸o ®Ó kÝch thÝch cÇu. - Cung - cÇu kh«ng chØ cã mèi quan hÖ víi nhau mµ cßn ¶nh h­ëng tíi gi¸ c¶: Khi cung = cÇu, th× gi¸ c¶ = gi¸ trÞ Khi cung > cÇu, th× gi¸ c¶ < gi¸ trÞ Khi cung gi¸ trÞ Nh­ vËy, chóng ta thÊy r»ng: c¹nh tranh, cung cÇu, gi¸ c¶, gi¸ trÞ lu«n ®i liÒn víi nhau vµ cïng t¸c ®éng ®Õn s¶n xuÊt vµ l­u th«ng hµng hãa. 4. Quy luËt l­u th«ng tiÒn tÖ vµ l¹m ph¸t a. Quy luËt l­u th«ng tiÒn tÖ. - Quy luËt l­u th«ng tiÒn tÖ lµ quy luËt quy ®Þnh sè l­îng tiÒn cÇn thiÕt cho l­u th«ng hµng hãa ë mçi thêi ký nhÊt ®Þnh. - Khi tiÒn míi chØ thùc hiÖn chøc n¨ng lµ ph­¬ng tiÖn l­u th«ng, th× sè l­îng tiÒn cÇn thiÕt cho l­u th«ng ®­îc tÝnh theo c«ng thøc : ` P.Q M = V Trong ®ã: M: l­îng tiÒn cÇn thiÕt trong l­u th«ng. P : Møc gi¶ c¶ Q: Khèi l­îng hµng hãa ®em ra l­u th«ng V: sè vßng luan chuyÓn trung b×nh cña mét ®¬n vÞ tiÒn tÖ b. L¹m ph¸t: Lµ mét hiÖn t­îng khñng háang tiÒn tÖ, ®ång tiÒn bÞ mÊt gi¸ v× tiÒn giÊy kh«ng thùc hiÖn ®­îc chøc n¨ng lµ ph­¬ng tiÖn cÊt tr÷. Do ®ã biÓu hiÖn cña lam ph¸t lµ møc gi¸ chung cña toµn bé nÒn kinh tÕ t¨ng lªn. Nãi chung lµm ph¸t lµ hiÖn t­îng chung cña nÒn kinh tÕ hµng hãa vµ cã t¸c ®éng ®Õn ®êi sèng kinh tÕ x· héi. Nguyªn nh©n dÉn ®Õn l¹m ph¸t lµ do sù mÊt c©n ®èi gi÷a hµng vµ tiÕn, do sè l­îng tiÒn giÊy v­ît qu¸ møc trong l­u th«ng V. ThÞ tr­êng 1. ThÞ tr­êng vµ chøc n¨ng cña thÞ tr­êng a. ThÞ tr­êng - Theo nghÜa hÑp: thÞ tr­êng lµ n¬i diÔn ra sù trao ®æi vµ mua b¸n hµng hãa. - Theo nghÜa réng: thÞ tr­êng lµ tæng thÓ tÊt c¶ c¸c mèi quan hÖ c¹nh tranh, cung - cÇu, gi¸ c¶, gi¸ trÞ... mµ trong ®ã gi¸ c¶ vµ s¶n l­îng hµng hãa tiªu thô ®­îc x¸c ®Þnh. - ThÞ tr­êng ®­îc ph©n lo¹i theo nhiÒu c¸ch : + Theo ®ãi t­îng mua b¸n cô thÓ, giao dÞch + Theo ý nghÜa vµ vai trß cña ®èi t­îng mua b¸n, giao dÞch, cã thÞ tr­êng c¸c yÕu tè s¶n xuÊt.... + Theo tÝnh chÊt vµ c¬ chÕ vËn hµnh, cã thÞ tr­êng tù do, thÞ tr­êng c¹nh tranh kh«ng hoµn h¶o... + Theo quy m« vµ ph¹m vÞ cña c¸c quan hÖ kinh tÕ, cã thÞ tr­êng ®Þa ph­¬ng, thÞ tr­êng khu vùc, thÞ tr­êng trong n­íc, thÞ tr­êng n­íc ngoµi... b. Chøc n¨ng cña thÞ tr­êng: cã ba chøc n¨ng chñ yÕu. - Chøc n¨ng thõa nhËn c«ng dông x· héi cña hµng hãa vµ lao ®éng ®· chi phÝ ®Ó s¶n xuÊt ra nã, th«ng qua viÖc hµng hãa cã b¸n ®­îc hay kh«ng vµ b¸n víi gi¸ nh­ thÕ nµo.... - Chøc n¨ng cung cÊp th«ng tin cho ng­êi s¶n xuÊt vµ ng­êi tiªu dïng th«ng qua nh÷ng biÕn ®éng cña nhu cÇu x· héi vÒ sè l­îng, chÊt l­îng, chñng lo¹i.... - Chøc n¨ng kÝch thÝch hoÆc h¹n chÕ s¶n xuÊt vµ tiªu dïng... 3. Gi¸ c¶ thÞ tr­êng. - C¬ së cña gi¸ c¶ lµ gi¸ trÞ, nh­ng trªn thÞ tr­êng kh«ng ph¶i lóc nµo gi¸ c¶ còng phï hîp víi gi¸ trÞ mµ nã th­êng biÕn ®éng lªn xuèng xoay quanh gi¸ trÞ do nhiÒu nh©n tè ¶nh h­ëng trong ®ã c¹nh tranh, cung cÇu vµ søc mua cña ®ång tiÒn lµ nh÷ng nh©n tè ¶nh h­ëng trùc tiÕp, trªn c¬ së ®ã h×nh thµnh gi¸ c¶ thÞ tr­êng. - Trong c¬ chÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n­íc, th× gi¶ c¶ lµ mét c«ng cô quan träng ®Ó nhµ n­íc thùc hiÖn viÖc qu¶n lý, kÝch thÝch, ®iÒu tiÕt c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ theo nh÷ng ®Þnh h­íng, môc tiªu nhÊt ®Þnh nh­ nh»m duy tr× c©n ®èi cña nÒn kinh tÕ, ph©n phèi vµ ph©n phèi l¹i thu nhËp quèc d©n... - Nhµ n­íc qu¶n lý gi¸ kh«ng ph¶i b»ng c¸ch ®Þnh gi¸ trùc tiÕp, mµ qu¶n lý mét c¸ch gi¸n tiÕp ch¼ng h¹n th«ng qua c¸c c«ng cô kinh tÕ vµ ph¸p luËt ®Ó t¸c ®éng vµo tæng cung vµ tæng cÇu; t¨ng c­êng lùc l­îng dù tr÷ quèc gia... Ch­¬ng IV: S¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­- quy luËt kinh tÕ tuyÖt ®èi cña chñ nghÜa t­ b¶n I. Sù chuyÓn hãa tiÒn thµnh t­ b¶n 1. C«ng thøc chung t­ b¶n chñ nghÜa TiÒn lµ s¶n vËt cuèi cïng cña l­u th«ng hµng hãa, ®ång thêi lµ h×nh th¸i xuÊt hiÖn ®Çu tiªn cña t­ b¶n. - TiÒn trong l­u th«ng hµng hãa g¶n ®¬n vËn ®éng theo c«ng thøc: H - T - H. - TiÒn trong nÒn s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa vËn ®éng theo c«ng thøc: T - H - T' a. So s¸nh hai c«ng thøc Hai c«ng thøc trªn biÓu hiÖn cña nÒn s¶n xuÊt hµng hãa ë hai møc ®é kh¸c nhau. Nh÷ng trong hai c«ng thøc nµy cã nh÷ng ®iÓm gièng nhau vµ kh¸c nhau: - §iÓm gièng nhau: + Gi÷a hai c«ng thøc l­u th«ng nãi trªn ®Òu cÊu t¹o bëi hai yÕu tè hµng(H) vµ tiÒn (T) + §Òu chøa ®ùng hai hµnh vi ®èi lËp nhau lµ mua vµ b¸n + §Òu biÓu hiÖn quan hÖ kinh tÕ gi÷a ng­êi mua vµ ng­êi b¸n. - §iÓm kh¸c nhau gi÷a hai c«ng thøc ®ã lµ : + L­u th«ng hµng hãa gi¶n ®¬n ( H- T - H): b¾t ®Çu b»ng hµnh vi b¸n (H- T)vµ kÕt thóc b»ng hµng vi mua(T - H). §iÓm b¾t ®Çu vµ ®iÓm kÕt thóc ®Òu lµ hµng hãa, tiÒn chØ ®ãng vai trß trung gian, môc ®Ých lµ gi¸ trÞ sö dông. Nh­ng ng­îc l¹i trong l­u th«ng t­ b¶n chñ nghÜa th×: + B¾t ®Çu b»ng hµnh vi mua (T - H) vµ kÕt thóc b»ng hµnh vi b¸n (H - T') + TiÒn võa lµ ®iÓm xuÊt ph¸t võa lµ ®iÓm kÕt thóc, cßn hµng hãa ®ãng vai trß trung gian... môc ®Ých cña l­u th«ng t­ b¶n lµ gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ lín h¬n. - T­ b¶n vËn ®éng theo c«ng thøc: T - H - T'. Trong ®ã: T' = T + Dt (D t lµ sè tiÒn tréi h¬n so víi sè tiÒn ban ®Çu ®­îc gäi lµ gi¸ trÞ thÆng d­ - ký hiÖu lµ m ). T ban ®Çu øng ra víi môc ®Ých thu ®­îc gi¸ trÞ thÆng d­ trë thµnh t­ b¶n. C«ng thøc: T - H - T' víi T' = T + m - T - H - T' ®­îc gäi lµ c«ng thøc chung cña t­ b¶n v× mäi t­ b¶n ®Òu vËn ®éng nh­ vËy nh»m môc ®Ých mang l¹i gi¸ trÞ thÆng d­. Nh­ vËy, t­ b¶n lµ tiÒn tù lín lªn hay gi¸ trÞ sinh ra gi¸ trÞ thÆng d­ b. M©u thuÉn trong c«ng thøc chung cña t­ b¶n - Trong công thức này ta thấy điểm đầu và điểm cuối không giống nhau ( T# T '). Đó là T T vì T' = T + Dt. Lượng Dt phải chăng được thực hiện (sinh ra) trong lưu thông. Nếu như vậy thì lưu thông sẽ làm tăng thêm giá trị. Nhưng nếu lưu thông làm tăng thêm giá trị sẽ trái với yêu cầu của quy luật giá trị là mua bán, trao đổi phải trên cơ sở ngang giá. ë đây sẽ xảy ra một số trường hợp sau (xÐt trong ph¹m vÞ l­u th«ng): + Nếu mua bán ngang giá: Thì chỉ có sự thay đổi hình thái từ tiền thành hàng hoặc từ hàng hoá thành tiền còn tổng giá trị thì không hề thay đổi. + Nếu trao đổi không ngang giá: Tức là hàng hoá có thể bán thấp hoặc cao hơn giá trị. Nhưng trong nền kinh tế hàng hoá thì người bán cũng có thể là người mua (Và ngược lại ). Vì vậy, c¸i lîi mµ hä thu ®­îc khi b¸n, sÏ bï l¹i c¸i thiệt khi mua và ngược lại. + Còn nếu chuyên mua rẻ bán đắt thì tổng giá trị không tăng lên bởi vì tổng giá trị mà người này thu được chẳng qua chỉ là sự ''ăn chặn'',''đánh cắp '' sè gi¸ trÞ cña ng­êi kh¸c mµ th«i. + NÕu xÐt ngoµi l­u th«ng tøc lµ tiÒn ®Ó trong kÐt, hàng ho¸ ®Ó trong kho thì không sinh ra được giá thặng dư mà chỉ giữ nguyên giá trị. Như vậy: L­u th«ng vµ b¶n th©n tiÒn tÖ trong l­u th«ng kh«ng hÒ t¹o ra gi¸ trÞ VËy t­ b¶n kh«ng thÓ xuÊt hiÖn tõ l­u th«ng vµ còng kh«ng thÓ xuÊt hiÖn ë bªn ngoµi l­u th«ng. Nã ph¶i xuÊt hiÖn trong l­u th«ng vµ ®ång thêi kh«ng ph¶i trong l­u th«ng. §ã lµ m©u thuÉn cña c«ng thøc chung cña t­ b¶n Để giải quyết mâu thuẫn này Mác đã phân tích và giải quyết bằng lý luận về hàng hoá sức lao động 2. Hàng hóa sức lao động a. Sức lao động, sự chuyển hóa sức lao động trở thành hàng hóa Để giải quyết mâu thuẫn trong công thức chung của tư bản cần tìm trên thị trường một loại hàng hóa, mà việc sử dụng nó có thể tạo ra được giá trị lớn hơn giá trị của bản thân nó. Hàng hóa đó là hàng hóa sức lao động. - Sức lao động là toàn bộ những năng lực tồn tại trong một con người và được người đó sử dụng vào sản xuất. Sức lao động là cái có trước, còn lao động chính là quá trình sö dụng sức lao động. Việc tiền tệ biến thành tư bản, không thể tách rời việc søc lao động trở thành hàng hóa. Để sức lao động trở thành hàng hoá khi có hai điều kiện: + Người lao động phải là người được tự do về thân thể của mình, có quyÒn së h÷u sức lao động cña m×nh và chỉ bán sức lao động đó trong một thời gian nhất định + Người lao động không còn có tư liệu sản xuất cần thiết để tự mình ®øng ra tæ chøc s¶n xuÊt, muốn sống chỉ còn cách bán sức lao động cho người khác sử dụng. b. Hai thuộc tính của hàng hóa sức lao động: - Khi sức lao động trở thành hàng hoá thì hàng hóa sức lao động cũng giống như bất kỳ hàng hoá nào khác. Nó cũng có hai thuộc tính: giá trị và giá trị sử dụng: + Giá trị của hàng hoá sức lao động: cũng là số lượng lao động xã hội cần thiết (LĐXHCT) để sản xuất và tái sản xuất ra nó quyết định. Nó là giá trị của toàn bộ các tư liệu sinh hoạt cần thiết để sản xuất và tái sản xuất sức lao động, để duy trì đời sống của ng­êi c«ng nh©n lµm thuª vµ gia ®×nh hä... + Giá trị sử dụng của hàng hoá sức lao động: Thể hiện ở quá trình tiêu dùng sức lao động, tức là quá trình lao động để sản xuất ra một hàng hoá nào đó. Trong quá trình lao động, sức lao động tạo ra một lượng giá trị mới lớn hơn giá trị của bản thân nó. Phần giá trị dôi ra so với giá trị sức lao động ( giá trị ban đầu ) là giá trị thặng dư Đây chính là đặc điểm riêng có của giá trị sử dụng cña hàng hoá sức lao động. Đặc điểm này chính là chìa khoá để giải quyết mâu thuẫn trong công thức chung của tư bản II. SẢN XUẤT GIÁ TRỊ THẶNG DƯ 1. Quá trình sản xuất giá trị thặng dư Mục đích của sản xuất hàng hóa tư bản chủ nghĩa là sản xuất giá trị thặng dư. Nhưng để sản xuất giá trị thặng dư, trước hết nhà tư bản phải tổ chức sản xuất ra những hàng hóa có giá trị sử dụng. Vì giá trị sử dụng là nội dung vật chất của hàng hóa, là vật mang giá trị và giá trị thặng dư. - Quá trình nhà tư bản tiêu dùng hàng hóa sức lao động và tư liệu sản xuất để sản xuất giá trị thạng dư có hai đặc điểm: + Công nhân làm việc dưới sự kiểm soát của nhà tư bản. + Sản phẩm làm ra thuộc sở hữu của nhà tư bản - Ví dụ: SGK - 101 - Từ ví dụ trên rót kÕt luận: Giá trị thặng dư là mét bé phËn cña giá trị mới d«i ra ngoài giá trị sức lao động do công nhân lµm thuª t¹o ra vµ bÞ nhµ t­ b¶n chiÕm kh«ng Sở dĩ nhà tư bản chiếm đoạt được số lao động không công ấy vì nhà tư bản là người chủ sở hữu tư liệu sản xuất. Do điều kiện này mà nền sản xuất trở thành nền sản xuất tư bản chủ nghĩa. 2. Tư bản bất biến và tư bản khả biến - Để sản xuất giá trị thặng dư, nhà tư bản phải ứng trước tư bản (tiền) ra để mua tư liệu sản xuất và sức lao động. - Trong quá trình sản xuất, giá trị của tư liệu sản xuất được lao động cụ thể của người công nhân chuyển vào sản phẩm mới, lượng giá trị của chúng không đổi. Bộ phận tư bản ấy được gọi là tư bản bất biến : ký hiệu là c - Đối với bộ phận tư bản dùng để mua sức lao động thì có sự chuyển hóa khác: + Giá trị của nó biến thành các tư liệu sinh hoạt của người công nhân . + Trong quá trình sản xuất, bằng lao động trừu tượng của mình, người công nhân tạo ra một giá trị mới không những đủ bù đắp lại giá trị sức lao động của công nhân, mà còn có giá trị thặng dư cho nhà tư bản, do vậy bộ phận tư bản dùng để mua sức lao động đã có sự biến đổi vệ lượng trong quá trình sản xuất. Bộ phận tư bản đó được gọi là tư bản khả biến: ký hiệu là v. Như vậy ta thấy tư bản bất biến (c) chỉ là điều kiện còn tư bản khả biến (v) mới là nguồn gốc tạo ra giá trị thặng dư. Do đó giá trị của hàng hóa = c + v + m 3. Tỷ suất và khối lượng giá trị thặng dư a.Tỷ suất giá trị thặng dư: - Tỷ suất giá trị thặng dư ( m') là tỷ lệ phần trăm giữa số lượng giá trị thặng dư với tư bản khả biến. Được tính bằng công thức: m t' m' = x 100% hay m' = x 100% v t - Tỷ suất giá trị thặng dư phản ánh mức độ bóc lột của nhà tư bản đối với công nhân. Nó chỉ rõ, trong tổng số giá trị mới do sức lao động tạo ra thì công nhân được hưởng bao nhiêu, nhà tư bản chiếm đoạt bao nhiêu. Hay là, nhà tư bản bỏ ra một lượng tiền để trả lương (mua sức lao động) cho công nhân thì thu được bao nhiêu giá trị thặng dư. Nhưng trong quá trình sản xuất nhà tư bản càng thu được nhiều giá trị thặng dư càng tốt. Tỷ suất giá trị thặng dư mới phản ánh mức độ bóc lột chứ chưa nói đến quy mô bóc lột. Mác đã dùng khối lượng giá trị thặng dư để phản ánh quy mô bóc lột của nhà tư bản. b. Khối lượng giá trị thặng dư. - Khối lượng giá trị thặng dư (M)là số lượng giá trị thặng dư thu được trong một thời gian sản xuất nhất định: Công thức: m M= m' . V hoặc M = x V v Trong đó: V là tổng số tư bản khả biến được sử dụng trong thời gian trên. M nói lên quy mô bóc lột của nhà tư bản đối với công nhân 4. Giá trị thặng dư tuyệt đối, tương đối và giá trị thặng dư siêu nghạch a. Giá trị thặng dư tuyệt đối: - Là giá trị thặng dư thu được do kéo dài thời gian lao động vượt quá thời gian lao động tất yếu, trong khi năng suất lao động, giá trị sức lao động và thời gian lao động tất yếu không thay đổi. Việc kéo dài thời gian lao động và tăng cường độ lao động là để sản xuất giá trị thặng dư tuyệt đối. b. Giá trị thặng dư tương đối: - Giá trị thặng dư tương đối là giá trị thặng dư thu được do rút ngắn thời gian lao động tất yếu bằng cách nâng cao năng suất lao động trong ngành sản xuất ra tư liệu sinh hoạt để hạ thấp giá trị sức lao động, nhờ đó tăng thời gian lao động thặng dư ngay trong điều kiện độ dài ngày lao động, cường độ lao động vẫn như cũ. c. Giá trị thặng dư siêu ngạch: - Giá trị thặng dư siêu nghạch là phần giá trị thu được do áp dụng công nghệ mời sớm hơn các xí nghiệp khác làm cho giá trị cá biệt của hàng hóa thấp hơn giá trị thị trường của nó. Khi các xí nghiệp đều đổi mới công nghệ một cách phổ biến thì giá trị thặng dư siêu ngạch của doanh nghiệp không còn nữa. Vì vậy, giá trị thặng dư siêu ngạch trong từng xí nghiệp chỉ là một hiện tượng nhất thời, những trong phạm vi toàn xã hội thì nó lại thường xuyên tồn tại. Giá trị thặng dư siêu ngạch là động lực mạnh nhất để thúc đẩy các nhà tư bản đổi mới công nghệ tăng năng xuất lao động cá biệt. Do đó Mác gọi giá trị thặng dư siêu ngạch là hình thức biến tướng của giá trị thặng dư tương đối. 5. Sản xuất giá trị thặng dư - quy luật kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản Nếu quy luật kinh tế cơ bản của sản xuất hàng hoá là quy luật giá trị thì quy luật kinh tế cơ bản của nền xản xuất TBCN là quy luật giá trị thặng dư Quy luật giá trị thặng dư là quy luật kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản bởi vì: - Quy định bản chất của nền sản xuất tư bản chủ nghĩa - Chi phối mọi mặt của đời sống kinh tế của xã hội tư bản. Không có sản xuất giá trị thanựg dư thì không có chủ nghĩa tư bản Nội dung của quy luật này là sản xuất nhiều và ngày càng nhiều hơn giá trị thặng dư bằng cách tăng cường bóc lột công nhân làm thuê. Quy luật của giá trị thặng dư là nguồn gốc của mâu thuẫn cơ bản của xã hội tư bản: Mâu thuẫn giữa tư bản và lao động giữa giai cấp tư sản và giai cấp công nhân III. TIỀN CÔNG TRONG CHỦ NGHĨA TƯ BẢN 1. Bản chất của tiền công - Tiền công là biểu hiện bằng tiền của giá trị hàng hóa sức lao động, là giá cả của hàng hóa sức lao động. Tuy vậy, dễ có sự lầm tưởng, trong xã hội tư bản, tiền công là giá cả của lao động bởi vì: + Nhà tư bản trả tiền công cho công nhân sau khi công nhân đã lao động để sản xuất ra hàng hóa. + Tiền công được trả theo thời gian lao động, hoặc theo số lượng hàng hóa đã sản xuất được. - Cái mà nhà tư bản mua của công nhân không phải là lao động mà là sức lao động. Do đó, tiền công không phải là giá trị hay giá cả của lao động mà chỉ là giá trị hay giá cả của hàng hóa sức lao động. 2. Hình thức tiền công cơ bản (tự học tr109) - Tiền công tính theo thời gian là hình thức tiền công tình theo thời gian lao động của công nhân dài hay ngắn - Tiền công tính theo sản phẩm là hình thức tiền công tính theo số lượng sản phẩm đã làm ra, hoặc số lượng công việc đã hoàn thành trong một thời gian nhất định. Mỗi sản phẩm được trả công theo một đơn giá nhất định... 3. Tiền công danh nghĩa và tiền công thực tế. (tự học tr110) - Tiền công danh nghĩa là số tiền mà người công nhân nhận được do bán sức lao động của mình cho nhà tư bản. - Tiền công thực tế là tiền công được biểu hiện bằng số lượng hàng hóa tư liệu tiêu dùng và dịch vụ mà người công nhân mua được bằng tiền công danh nghĩa của mình. IV. TÍCH LUỸ TƯ BẢN CHỦ NGHĨA (tự học tr110) 1. Thực chất của tích lũy tư bản và các nhân tố quyết đinh quy mô tích lũy tư bản a. Giá trị thặng dư - nguồn gốc của tích lũy tư bản Để hiểu rõ thực hcất của tích lũy tư bản ta phải phân tích quá trình tái sản xuất tư bản chủ nghĩa. - Sản xuất và tái sản xuất ra của cải vật chất là điều kiện tồn tại và phát triển của xã hội loài người, mà bất kỳ xã hội nào cũng phải tiến hành, phải quan tâm. - Quá trình sản xuất cũng đồng thời là quá trình tái sản xuất và nó được thể hiện ở hai hình thức chủ yếu đó là tái sản xuất giản đơn và tái sản xuất mở rộng. Nhưng dưới chủ nghĩa tư bản thì tái sản xuất mở rộng là đặc trưng chủ yếu. Muốn tái sản xuất mở rộng, nhà tư bản phải sử dụng một phần giá trị thặng dư để tăng thêm tư bản ứng trước. - Sự chuyển hóa một phần giá trị thặng dư trở lại thành tư bản gọi là tích lũy tư bản hay tích lũy tư bản là quá trình tư bản hóa giá trị thặng dư - Nguồn gốc của tích lũy tư bản là giá trị thặng dư - là lao động của công nhân bị nhà tư bản chiếm không. Nói cách khác, toàn bộ của cải của giai cấp tư sản đều do lao động của giai cấp công nhân tạo ra. b. Những nhân tố ảnh hưởng đến quy mô tích lũy tư bản. Có bốn nhân tố ảnh hưởng đến quy mô tích lũy: - Trình độ bóc lột giá trị thặng dư - Năng suất lao động - Chênh lệch giữa nhà tư bản sử dụng và tư bản tiêu dùng - Đại lượng tư bản ứng trước 2. Quy luật chung của tích lũy tư bản chủ nghĩa a. Quá trình tích lũy tư bản là quá trình tăng cấu tạo hữu cơ tư bản Tư bản tồn tại dưới hai dạng vật chất và giá trị vì vậy cấu tạo của tư bản cũng gồm hai phần: Cấu tạo kỹ thuật và cấu tạo giá trị. - Cấu tạo kỹ thuật của tư bản là tỷ lệ giữa khối lượng tư liệu sản xuất với số lượng lao động cần thiết để sử dụng các tư liệu sản xuất đó. - Cấu tạo giá trị của tư bản là tỷ lệ theo đó tư bản phân thành tư bản bất biến (hay giá trị của tư liệu sản xuất) và tư bản khả biến (hay giá trị của sức lao động) cần thiết để tiến hành sản xuất. - Cấu tạo hữu cơ của tư bản là cấu tạo giá trị tư bản, do cấu tạo kỹ thuật quyết định và phản ánh sự thay đổi của cấu tạo kỹ thuật của tư bản. Do tác động thường xuyên của tiến bộ khoa học và công nghệ, cấu tạo hữu cơ của tư bản cũng không ngững biến đổi theo hướng ngày càng tăng lên. b. Quá trình tích lũy tư bản là quá trình tích tụ và tập trung tư bản ngày càng tăng - Tích tụ tư bản là việc tăng quy mô tư bản cá biệt bằng tích lũy của từng nhà tư bản riêng rẽ. Tích tụ tư bản một mặt, là yêu cầu của việc mở rộng sản xuất, ứng dụng tiến bộ kỹ thuật; mặt khác, khối lượng giá trị thặng dư tăng thêm lại tạo khả năng hiện thực cho tích tụ tư bản mạnh hơn. - Tập trung tư bản là sự hợp nhất một số tư bản nhỏ thành một tư bản cá biệt lớn. Tích tụ tư bản làm cho tư bản cá biệt tăng lên, và tư bản xã hội cũng tăng theo. Còn tập trung tư bản chỉ làm cho tư bản cá biệt tăng quy mô còn tư bản xã hội vẫn như cũ. c. Quá trình tích lũy tư bản là quá trình bần cùng hóa giai cấp vô sản Cấu tạo hữu cơ của tư bản ngày càng tăng, là một xu hướng phát triển khách quan của sản xuất tư bản chủ nghĩa, vì vậy làm cho số cầu tương đối về sức lao động có xu hướng ngày càng giàm dần. Đó là nguyên nhân chủ yếu gây ra nạn nhân khẩu thừa tương đối. Có ba hình thái nhân khẩu thừa: + Nhân khẩu thừa lưu động + Nhân khẩu thừa tiềm tàng + Nhân khẩu thừa ngừng trệ - Nạn thất nghiệp đã dẫn giai cấp công nhân đến bần cùng hóa. Bần cùng hóa tồn tại dưới hai dạng: + Sự bần cùng hóa tuyệt đối giai cấp công nhân biểu hiện mức sống bị giảm sút.... Mức sống của công nhân tụt xuống không chỉ do tiền lương thực tế giảm, mà còn do sự giảm sút của toàn bộ những điều kiện có liên quan đến đời sống tinh thần của họ như nạn thất nghiệp.... + Sự bần cùng hóa tương đối giai cấp công nhân biều hiận ở tỷ lệ thu nhập của giai cấp công nhân trong thu nhập quốc dân ngày càng giảm còn tỷ lệ thu nhập của giai cấp tư sản ngày càng tăng lên. Chương V: CÁC HÌNH THÁI TƯ BẢN VÀ CÁC HÌNH THỨC BIỂU HIỆN CỦA GIÁ TRỊ THẶNG DƯ Giá trị thặng dư được hình thành trong quá trình sản xuất tư bản chủ nghĩa. Nhưng để có được giá trị thặng dư thì phải thông qua lưu thông, để thực hiện giá trị thặng dư đã có sẵn trong hàng hóa (H'). Đến đây giá trị thặng dư được chuyển hóa ( biến tướng) thành lợi nhuận nhằm che đậy bản chất bóc lột của nhà tư bản I. Lợi nhuận bình quân và giá cả sản xuất 1. Chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa, lợi nhuận và tỷ suất lợi nhuận. a. Chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa Trong bài sản xuất giá trị thặng dư ta biết: giá trị hàng hóa = c + v + m - Nếu gọi giá trị hàng hóa là W thì W = c + v + m Đó chính là chi phí lao động thực tế của xã hội để sản xuất ra hàng hóa. Nhưng đối với nhà tư bản để sản xuất hàng hóa họ chỉ cần ch phí một lượng tư bản để mua tư liệu sản xuất (c) và mua sức lao động (v). Chi phí đó gọi là chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa( ký hiệu là k) K = c + v Vậy, chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa là phần giá trị bù lại giá cả của những tư liệu sản xuất và giá cả sức lao động đã tiêu dùng để sản xuất ra hàng hóa cho nhà tư bản. Nếu dùng K để chỉ chi phí sản xuất tư bản thì W = c + v + m chuyển thành W = K + m So sánh giữa chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa và giá trị hàng hóa có sự khác nhau cả về chất và lượng. Về chất: - Chi phí sản xuất TBCN mới chỉ là chi phí về tư bản. - Còn giá trị hàng hóa là sự chi phí về thực tế xã hội để sản xuất ra hàng hóa (chi phí lao động xã hội cần thiết để sản xuất ra hàng hóa) Về lượng: K = c + v W = c + v + m W > K một lượng m b. Lợi nhuận: Như trên đã trình bày W>K một lượng m (ở đây là sự so sánh giữa chi phí sản xuất tư bản với giá trị hàng hóa mà nhà tư bản bán ra trên thị trường) Vậy lợi nhuận chính là giá trị thặng dư mà nhà tư bản thu được sau khi bán hàng. - Khái niệm: Lợi nhuận chính là giá trị thặng dư được quan niệm là kết quả của toàn bộ tư bản ứng trước, là kết quả của toàn bộ tư bản đầu tư vào sản xuất kinh doanh P = W - K + Lợi nhuận là hình thức biến tướng của giá trị thặng dư, nó phán ánh sai lệch bản chất bóc lột của chủ nghĩa tư bản. Như vậy, che đậy quá trình bóc lột giá trị thặng dư của tư bản đối với công nhân. Chú ý: Giữa m và P có sự khác nhau: Khi nói tới m là hàm ý so sánh với v còn khi nói tới P là hàm ý so sánh với c + v. Trên thực tế giữa P và m thường không bằng nhau vì phụ thuộc vào cung cầu, nhưng trên phạm vi toàn xã hội thì tổng số lợi nhuận luôn ngang bằng với tổng số giá trị thặng dư. c. Tỷ suất lợi nhuận. Khi giá trị thặng dư chuyển hóa thành lợi nhuận thì tỷ suất giá trị thặng dư chuyển hóa thành tỷ suất lợi nhuận. Tỷ suất lợi nhuận là tỷ lệ phần trăm giữa tổng số giá trị thặng dư và toàn bộ tư bản ứng trước, ký hiệu là P': m P P' = 100% hay P'= 100% c + v k m m - Về lượng: Thì P' luôn luôn nhỏ hơn m' ( vì P' = còn m' = ) c+v v - Về chất: tỷ suất giá trị thặng dư biểu hiện đúng mức độ bóc lột của nhà tư bản đối với lao động. Còn tỷ suất lợi nhuận chỉ nói lên mức doanh lợi của việc đầu tư tư bản. Tỷ suất lợi nhuận chỉ cho các nhà đầu tư tư bản thấy đầu tư vào đâu thì có lợi hơn. Do đó, tỷ suất lợi nhuận là mục tiêu cạnh tranh và là động lực thúc đẩy sự họat động của các nhà tư bản. Tỷ suất lợi nhuận cao hay thấp tùy thuộc vào nhiều nhân tố như: tỷ suất giá trị thặng dư, cấu tạo hữu cơ của tư bản, tốc độ chu chuyển tư bản, sự tiết kiệm tư bản bất biến. 2. Sự hình thành tỷ suất lợi nhuận bình quân và giá cả sản xuất a. Cạnh tranh trong nội bộ ngành và sự hình thành giá cả thị trường - Cạnh tranh trong nội bộ là cạnh tranh giữa các xí nghiệp trong cùng một ngành, sản xuất cùng một loại hàng hóa, nhằm mục đích giành ưu thế trong sản xuất và trong tiêu thụ hàng hóa để thu được lợi nhuận siêu ngạch. - Các biện pháp: Cải tiến ký thuật, hợp lý hóa sản xuất, nâng cao chất lượng hàng hóa...làm cho giá trị cá biệt của hàng hóa P siêu nghạch - Kết quả cạnh tranh trong nội bộ ngành dẫn đến hình thành giá trị xã hội của hàng hóa, làm cho điều kiện sản xuất trung bình của một ngành thay đổi, giá trị xã hội của hàng hóa giảm xuống, chất lượng hàng hóa được nâng cao, chủng loại hàng hóa phong phú... b. Cạnh tranh giữa các ngành và sự hình thành tỷ suất lợi nhuận bình quân - Cạnh tranh giữa các ngành là cạnh tranh giữa các xí nghiệp tư bản kinh doanh trong các ngành sản xuất khác nhau, nhằm mục đích tìm nơi đầu tư có lợi hơn. - Tỷ suất lợi nhuận bình quân là " con số trung bình" của tất cả các tỷ suất lợi nhuận khác nhau hay tỷ suất lợi nhuận bình quân là tỷ số theo phần trăm giữa tổng giá trị thặng dư và tổng tư bản xã hộ P '1 + P'2 + P'3+ ...+ P'n SM P' = hay P' = x100% N SM - Khi tìm được P' ta có thể tính được P từng ngành theo công thức : P = k x P' - Lợi nhuận bình quân: Lợi nhuận bình quân là lợi nhuận bằng nhau của tư bản bằng nhau đầu tư vào các ngành sản xuất khác nhau. Nó chính là lợi nhuận mà các nhà tư bản thu được căn cứ vào tổng tư bản đầu tư, nhân với tỷ suất lợi nhuận bình quân, không kể cấu tạo thành hữu cơ của nó như thế nào. c. Sự hình thành giá cả sản xuất. Trong nền sản xuất tư bản chủ nghĩa, khi hình thành tỷ suất lợi nhuận bình quân( P' ) thì giá trị hàng hóa chuyển hóa thành giá cả sản xuất: - Giá cả sản xuất là giá cả bằng chi phí sản xuất cộng với lợi nhuận bình quân : Giá cả sản xuất = k + P' II. Các hình thái tư bản và lợi nhuận của chúng Trong nền kinh tế tư bản chủ nghĩa có rất nhiều hình thức kinh doanh khác nhau. Sự đa dạng đó biểu hiện thành các hình thái tư bản: Tư bản công nghiệp, tư bản thương nghiệp, tư bản cho vay, tư bản kinh doanh nông nghiệp và địa tô tư bản chủ nghĩa: 1. Tư bản thương nghiệp và lợi nhuận thương nghiệp : (tự học tr143) a. Nguồn gốc của tư bản thương nghiệp - Tư bản thương nghiệp xuất hiện rất sớm trong lịch sử. Nó ra đời, tồn tại trên cơ sở lưu thông hàng hóa và lưu thông tiền tệ + Trước chủ nghĩa tư bản: Lợi nhuận của tư bản thương nghiệp chủ yếu là do mua rẻ, bán đắt + Trong thời kỳ chủ nghĩa tư bản: Tư bản thương nghiệp là một bộ phận của tư bản công nghiệp tách rời chuyên đảm nhiệm khâu lưu thông hàng hóa. Như vậy, Hoạt động của tư bản thương nghiệp chỉ là những hoạt động phục vụ cho quá trình thực hiện hàng hóa tư bản công nghiệp với công thức: T - H - T' - Đặc điểm của tư bản thương nghiệp: + Tư bản thương nghiệp vừa phụ thuộc vàn tư bản công nghiệp, vừa có tính độc lập tương đối: * Phụ thuộc: Tư bản thương nghiệp chỉ là một bộ phận của tư bản công nghiệp * Độc lập tương đối: thực hiện chức năng chuyển hóa cuối cùng của hàng hóa thành tiền trở thành chức năng riêng biệt tách khỏi tư bản công nghiệp, nằm trong tay người khác - Vai trò của tư bản thương nghiệp: Khi tư bản thương nghiệp xuất hiện, nó có vai trò và lợi ích to lớn đối với xã hội : + Nhờ có thương nhân chuyên trách việc mua bán hàng hóa nên: * Lượng tư bản ứng vào lưu thông và chi phí lưu thông nhỏ hơn khi những người sản xuất trực tiếp đảm nhiệm chức năng này * Người sản xuất có thể tập trung thời gian chăm lo việc sản xuất, giảm dự trữ sản xuất, nâng cao hiệu quản kinh tế, tăng giá trị thặng dư * Rút ngắn thời gian lưu thông tăng nhanh chu chuyển tư bản , từ đó tăng tỷ suất và khối lượng giá trị thặng dư hàng năm b. Lợi nhuận thương nghiệp: Tư bản thương nghiệp nếu chỉ giới hạn trong việc mua và bán hàng hóa, không kể việc chuyên chở, bảo quản, đóng gói thì không tạo ra giá trị và giá trị thặng dư - Nhưng vì là tư bản nó chỉ hoạt động với mục đích thu lợi nhuận . Vậy lơi nhuận thương nghiệp là gì ? Do đâu mà có Lợi nhuận thương nghiệp là một phần giá trị thặng được tạo ra trong quá trình sản xuất mà tư bản công nghiệp" nhường cho" tư bản công nghiệp để tư bản thương nghiệp bán hàng hóa cho mình * Tư bản công nghiệp "nhường" một phần giá trị thanựg dư cho tư bản thương nghiệp bằng cách bán hàng hóa thấp hơn giái trị thực tế của nó, để rối tư bản thương nghiệp bán đúng giá trị thu về lợi nhuận thương nghiệp (xem ví dụ SGK - tr134) Việc phân phối giá trị thặng dư giữa tư bản công nghiệp và tư bản thương nghiệp diễn ra theo quy luật tỷ suất lợi nhuận bình quân thông qua cạnh tranh và thông qua chênh lệch giữa cả sản xuất cuối cùng( Giá bản lẻ thương nghiệp ) và giá cả sản xuất công nghiệp ( giá bán buôn công nghiệp ) 2. Tư bản cho vay và lợi tức cho vay (tự học tr146) a. Sự hình thành tư bản - Khái niệm: Tư bản cho vay là tư bản tiền tệ tạm thời nhàn rỗi, mà người chủ của nó cho nhà tư bản khác sử dụng trong thời gian nhất định để nhận được số tiền lời nào đó, gọi là lợi tức - Đặc điểm: Tư bản cho vay có đặc điểm + Quyền sở hữu tách rời quyền sử dụng tư bản (Tư bản đi vay là tư bản sử dụng; Tư bản cho vay là tư bản sở hữu) + Tư bản cho vay là một hàng hóa đặc biệt: vì khi cho vay người cho vay không mất quyền sở hữu còn người đi vay chỉ được mua quyền sử dụng trong một thời gian nhất định + Tư bản cho vay là tư bản được sùng bái nhất, do vận động theo công thức: T - T' nên nó gây cảm giác tiền có thể đẻ ra tiền - Tác dụng: Tư bản cho vay ra đời, góp phần vào việc tích tụ, tập trung tư bản, mở rộng sản xuất... đẩy nhanh tốc độ chu chuyển của tư bản góp phần tăng thêm tổng giá trị thặng dư cho xã hội. 3. Công ty cổ phần, tư bản giả và thị trường chững khoán (tự học tr148) a. Công ty cổ phần: - Công ty cổ phần là loại xí nghiệp lớn mà vốn của nó hình thành từ việc liên kết nhiều tư bản cá biệt và các nguồn tiết kiệm cá nhân, thông qua việc phát hành cổ phiếu - Cổ phiếu là loại chứng khoán có giá, bảo đảm cho người sở hữu nó được quyền nhận một phần thu nhập của công ty dưới hình thức lợi tức cổ phiếu(cổ tức). + Cổ phiếu được mua bán trên thị trường theo giá cả gọi là thị giá cổ phiếu. Thị giá này phụ thuộc vào lợi tức cổ phiếu và tỷ suất lợi tức tiền giử ngân hàng. + Người mua cổ phiếu gọi là cổ đông. b. Tư bản giả: - Tư bản giả là tư bản tồn tại dưới hình thức chứng khoán có giá, nó mang lại thu nhậpcho người sử hữu chứng khoán đó. c. Thị trường chứng khoán: - Thị trường chứng khoán là thị trường mua bán các loại chứng khoán có giá. 4. Tư bản kinh doanh nông nghiệp và địa tô tư bản chủ nghĩa. a. Tư bản kinh doanh nông nghiệp: - Trong nông nhiệp, quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa được hình thành chủ yếu theo hai con đường: + Thông qua cải cách, dần dần chuyển kinh tế địa chủ phong kiến sang kinh doanh theo phương thức tư bản chủ nghĩa. + Thông qua cách mạng dân chủ tư sản, xóa bỏ kinh tế địa chủ phong kiến, phát triển kinh tế tư bản chủ nghĩa. b. Bản chất của địa tô tư bản chủ nghĩa Địa tô tư bản chủ nghĩa là bộ phận lợi nhuận siêu ngạch ngoài lợi nhuận bình quân của tư bản đầu tư trong nông nghiệp do công nhân nông nghiệp tạo ra mà nhà tư bản kinh doanh nông nghiệp phải nộp cho địa chủ với tư cách là kẻ sở hữu ruộng đất. c. Các hình thức địa tô tư bản chủ nghĩa: - Địa tô chênh lệch: + Là phần lợi nhuận siêu ngạch ngoài lợi nhuận bình quân thu được trên ruộng đất có điều kiện sản xuất thuận lợi hơn. Nó là số chênh lệch giữa giá cả sản xuất chung được quyết định bởi điều kiện sản xuất trên ruộng đất xấu nhất và giá cả sản xuất cá biệt trên ruộng đất tốt và trung bình. + Địa tô chênh lệch có hai loại: Địa tô chênh lệch I: là loại địa tô thu được trên những ruộng đất có điều kiện tự nhiên thuận lợi Địa tô chênh lệch II: là địa tô thu được gắn liền với thâm canh tăng năng suất, là kết quả của tư bản đầu tư thêm trên cùng một đơn vị diện tích - Địa tô tuyệt đối: Là số lợi nhuận siêu ngạch dôi ra ngoài lợi nhuận bình quân, hình thành nên bởi chênh lệch giữa giá trị nông sản với giá cả sản xuất chung nông phẩm. - Địa tô độc quyền: Là hình thức đặc biệt của địa tô tư bản chủ nghĩa. Địa tô độc quyền có thể tồn tại trong nông nghiệp, công nghiệp khai thác và ở các khu đất trong thành thị. d. Giá cả ruộng đất: Ruộng đất trong xã hội tư bản không chỉ cho thuê mà còn được bán. giá cả ruộng đất là phạm trù kinh tế bất hợp lý, nhưng nó ẩn dấu một quan hệ kinh tế hiện thực. Giá cả ruộng đất là hình thức địa tô tư bản hóa. Nó chính là giá mua địa tô do ruộng đất mang lại theo tỷ suất lợi tức hiện hành. Nó tỷ lệ thuận với địa tô và tỉ lệ nghịch với tỷ suất lợi tức tư bản gửi vào ngân hàng Ch­¬ng VI: Chñ nghÜa t­ b¶n ®éc quyÒn vµ chñ nghÜa t­ b¶n ®éc quyÒn Nhµ n­íc Chñ nghÜa t­ b¶n ph¸t triÓn qua hai giai ®o¹n lµ: Chñ nghÜa t­ b¶n tù do c¹nh tranh ( CNTB- TDCT) vµ chñ nghÜa t­ b¶n ®éc quyÒn ( CNTB- §Q). Giai ®o¹n ®éc quyÒn lµ sù kÕ tôc trùc tiÕp giai ®o¹n tù do c¹nh tranh trong cïng mét ph­¬ng thøc s¶n xuÊt TBCN. Ph¸t triÓn häc thuyÕt kinh tÕ cña CM¸c, LªNin ®· tr×nh bµy mét c