Bài giảng môn chọn giống vật nuôi

TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG NGHIỆP HÀ NỘI Khoa Sư Phạm và Ngoại Ngư --------------&-------------- Giáo sinh thực tập: Nguyễn Thị Bắc BÀI GIẢNG M«n: chän gièng vËt nu«i HÖ cao ®¼ng Ngµnh s­ ph¹m kü thuËt Bắc Giang - 2010 BÀI GIẢNG MÔN: CHỌN TẠO GIỐNG VẬT NUÔI I - MỤC TIÊU CỦA HỌC PHẦN Học xong chương này sinh viên có khả năng: 1. Về kiến năng - Nêu được nguồn gốc và sự thuần hoá của vật nuôi. - Trình bày được các khái niệm cơ bản về công tác giống và các đặc điểm về ngoại hình, thể chất của vật nuôi. - Nêu được ngoại hình thể chất của vật nuôi, các khái niệm về sinh trưởng, phát dục cũng như các quy luật sinh trưởng và phát dục ở vật nuôi. - Nêu được các phương pháp cơ bản trong chọn lọc và nhân giống vật nuôi. 2. Về kỹ năng - Làm được các thí nghiệm để chứng minh cho phần lý thuyết. - Vận dụng kiến thức để ứng dụng trong công tác chọn tạo giống vật nuôi. 3. Về thái độ - Có ý thức tự học, tự rèn luyện để trở thành một GV giỏi. - Có ý thức làm việc có kế hoạch, có khoa học và giáo dục cho học sinh yêu quý động vật nuôi, tham gia tích cực vào công việc chăn nuôi của gia đình. II – TÀI LIỆU HỌC TẬP - Giáo trình chọn lọc và nhân giống vật nuôi, PGS. TS. Đặng Vũ Bình, Nhà xuất bản Nông Nghiệp, năm 2002. - Giáo trình chọn lọc và nhân giống vật nuôi, TS. Trần Đình Miên, Nhà xuất bản Nông Nghiệp, năm 1975. - Giáo trình chọn lọc và nhân giống vật nuôi, PGS. TS. Nguyễn Hải Quân, Nhà xuất bản Nông Nghiệp, năm 2002. - Giáo trình chọn lọc và nhân giống vật nuôi, PGS. TS. Nguyễn Hải Quân, Nhà xuất bản Hà Nội, năm 2007. - Giáo trình chọn giống và nhân giống gia súc, PTS. Nguyễn Hải Quân và cộng sự, Trường ĐH Nông Nghiệp I, năm 1995. - Giáo trình giống vật nuôi, TS. Văn Lệ Hằng, Nhà xuất bản Giáo Dục, năm 2006. III – PHÂN BỐ THỜI GIAN Lên lớp lý thuyết: 18 tiết. Thực hành: 10 tiết. Kiểm tra: 2 tiết. IV - NỘI DUNG CHI TIẾT A. LÝ THUYẾT BÀI MỞ ĐẦU 1. Khái niệm M«n Chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i (Animal Breeding), gäi t¾t lµ gièng vËt nu«i, lµ mét m«n khoa häc øng dông c¸c quy luËt di truyÒn ®Ó c¶i tiÕn n¨ng suÊt cña vËt nu«i. Nh÷ng môc tiªu chñ yÕu cña chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i bao gåm: - N¾m ®­îc nh÷ng biÕn ®æi di truyÒn nµo lµ cã gi¸ trÞ; - Lùa chän chÝnh x¸c vµ cã hiÖu qu¶ ®­îc nh÷ng con gièng tèt; - T×m ®­îc c¸ch cho phèi gièng gi÷a nh÷ng con gièng tèt nh»m mang l¹i hiÖu qu¶ tèt nhÊt vÒ mÆt di truyÒn còng nh­ vÒ mÆt kinh tÕ. Giống vật nuôi là một quần thể vật nuôi cùng loài, được hình thành, củng cố, phát triển trong điều kiện tự nhiên và kinh tế xã hội nhất định dưới sự tác động của con người. Chúng có cùng nguồn gốc, đặc điểm ngoại hình, cấu trúc di truyền, đặc điểm sinh lý, tính năng sản xuất và khả năng chống đỡ bệnh tật tương tự nhau. Giống vật nuôi phải có số lượng đủ lớn để nhân giống và phải di truyền được những đặc điểm của giống cho thế hệ sau. Như vậy, giống vật nuôi là một bộ phận của loài. Trong một loài có thể có nhiều giống, giữa các giống được phân biệt bởi một số tính trạng nhất định, chủ yếu là 3 loại tính trạng sau: - Tính trạng hình thái học hoặc ngaọi hình như màu sắc lông, da, hình dạng đầu, sừng, tai, tầm vóc, … Ví dụ: Lợn Móng Cái có vết lang hình yên ngựa trên lưng, có 5 điểm trăng trên đầu, 4 chân và đuôi. Lợn Yorkshire lông trắng, mông vai nởe nang, tai đứng. Lợn Landrace lông trắng, mình dài, tai rủ, … - Ính năng sản xuất: là các tính trạng phản ánh khả năng sản xuất của con vật như khả năng sinh sản, sinh trưởng, cho thịt, cho sữa, cho trứng, … Ví dụ: Giống gà Broiler có khả năng cho thịt cao nuôi theo hướng lấy thịt, giống gà Hyline có khả năng sản xuất trứng cao được nuôi theo hướng lấy trứng, còn các giống gà như Tam Hoàng, Lương Phượng, Sasso, Kabir, … cho trứng và thịt đều tốt được nuôi theo hướng kiêm dụng. - Tính trạng sinh lý học và bệnh học như nhóm máu, các gen chống đỡ bệnh tật … 2. Nội dung Môn học nghiên cứu những vấn đền sau: Chương 1: Nguồn gốc, sự thuần hoá và sự thích nghi của gia súc. Chương 2: Đặc điểm một số giống gia súc, gia cầm có trong nước. Chương 3: Ngoại hình, thể chất Chương 4: Sinh trưởng và phát dục Chương 5: Sức sản xuất của gia súc Chương 6: Chọn lọc và chọn phối Chương 7: Nhân giống 3. Mối quan hệ với các môn học khác Môn giống vật nuôi có mối quan hệ chặt chẽ với nhiều môn học như: môn di truyền, sắc xuất thống kê, sinh học, … CHƯƠNG 1: NGUỒN GỐC SỰ THUẦN HOÁ VÀ SỰ THÍCH NGHI CỦA VẬT NUÔI 1. NGUỒN GỐC: C¸c vËt nu«i ngµy nay ®Òu cã nguån gèc tõ c¸c ®éng vËt hoang d·. Qu¸ tr×nh biÕn c¸c ®éng vËt hoang d· thµnh vËt nu«i ®­îc gäi lµ qu¸ tr×nh thuÇn ho¸, qu¸ tr×nh nµy ®­îc thùc hiÖn bëi con ng­êi. C¸c vËt nu«i ®­îc xuÊt hiÖn sau sù h×nh thµnh loµi ng­êi, thuÇn ho¸ vËt nu«i lµ s¶n phÈm cña sù lao ®éng s¸ng t¹o vµ trÝ th«ng minh cña con ng­êi. Chóng ta cÇn ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a vËt nu«i vµ vËt hoang d·. Theo Isaac (1970), nh÷ng ®éng vËt ®­îc gäi lµ vËt nu«i khi chóng cã ®ñ 5 ®iÒu kiÖn sau ®©y: 1/ Cã gi¸ trÞ kinh tÕ nhÊt ®Þnh, ®­îc con ng­êi nu«i víi môc ®Ých râ rµng. 2/ Trong ph¹m vi kiÓm so¸t cña con ng­êi. 3/ Kh«ng thÓ tån t¹i ®­îc nÕu kh«ng cã sù can thiÖp cña con ng­êi. 4/ TËp tÝnh ®· thay ®æi kh¸c víi khi cßn lµ con vËt hoang d·. 5/ H×nh th¸i ®· thay ®æi kh¸c víi khi cßn lµ con vËt hoang d·. Qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ cã thÓ kh¸i qu¸t b»ng s¬ ®å sau: ThuÇn ho¸ Nhê søc L§ vµ trÝ th«ng minh cña con ng­êi §éng vËt hoang d· VËt nu«i Ng­êi ta cho r»ng, c¸c qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ vËt nu«i ®· diÔn ra chñ yÕu t¹i 4 l­u vùc s«ng bao gåm L­ìng Hµ (Tigre vµ Euphrate), Nil, Indus vµ Hoµng Hµ, ®©y còng chÝnh lµ 4 c¸i n«i cña nÒn v¨n minh cæ x­a (b¸n ®¶o Arap, Ai CËp, Ên §é vµ Trung Quèc). Cã thÓ thÊy qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ g¾n liÒn víi lÞch sö loµi ng­êi qua viÖc liÖt kª c¸c ph¸t hiÖn kh¶o cæ sau: N¨m (tr­íc CN) C¸c ph¸t hiÖn kh¶o cæ häc 2.000.000 Ph¸t hiÖn thÊy dÊu tÝch cña loµi ng­êi cæ x­a nhÊt ë thung lòng Omo 500.000 Ph¸t hiÖn dÊu tÝch sö dông löa ®Çu tiªn cña con ng­êi 300.000 Ph¸t hiÖn thÊy di tÝch cña ng­êi cæ Homo Sapiens 25.000 DÊu vÕt nghÖ thuËt kh¾c ho¹ nh÷ng con thó trong hang ®¸ 8.000 Thêi kú thuÇn ho¸ vËt nu«i 5.000 V¨n minh L­ìng Hµ 4.000 V¨n minh Ai CËp Cho tíi nay, cã nhiÒu ý kiÕn cho r»ng, chã lµ vËt nu«i ®­îc con ng­êi thuÇn ho¸ ®Çu tiªn. C¸c b»ng chøng kh¶o cæ häc ph¸t hiÖn nh÷ng dÊu vÕt c¸c loµi vËt nu«i ®Çu tiªn nh­ sau: N¨m (tr­íc CN) Vïng L­ìng Hµ Hy L¹p Trung ¢u Ucraina 12.000 Chã 10.000 Chã 9.000 Cõu 8.000 Lîn 7.500 Dª Chã 7.000 Lîn 6.500 Bß Lîn 6.000 Dª 3.500 Ngùa 2. Sù thuÇn ho¸ 2.1 Kh¸i niÖm Lµ qu¸ tr×nh con ng­êi chän läc, huÊn luyÖn, c¶i tiÕn, nu«i d­ìng l©u dµi ®Ó ®éng vËt hoang d· trë thµnh vËt nu«i. §ång thêi con ng­êi kh«ng ngõng n©ng cao tÝnh n¨ng s¶n xuÊt cña nã b»ng søc lao ®éng vµ trÝ th«ng minh cña m×nh. 2.2 T¸c ®éng cña con ng­êi trong qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ 2.2.1 Con ng­êi ®· thay ®æi ®iÒu kiÖn sinh tån cña ®éng vËt hoang - Khi cßn sèng trong thiªn nhiªn thó hoang ph¶i tù kiÕm ¨n, tù vÖ chèng l¹i c¸c ®iÒu kiÖn kh¾c nghiÖt cña thiªn nhiªn, chèng l¹i kÎ thï kh¸c loµi. Chóng th­êng chän nh÷ng n¬i phong phó vÒ thøc ¨n vµ nh÷ng n¬i kÝn ®¸o ®Ó Èn nÊp. - Khi thuÇn ho¸ d­íi sù can thiÖp cña con ng­êi, ®iÒu kiÖn sinh tån cña thó hoang ®· ®­îc thay ®æi hoµn toµn, thÓ hiÖn: + Chóng ®­îc nhèt trong chuång hoÆc còi, theo tõng loµi, tõng løa tuæi vµ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt kh¸c nhau. + MÆt kh¸c, con ng­êi nghiªn cøu nh÷ng ¶nh h­ëng bÊt lîi cña thêi tiÕt ®Õn c¬ thÓ vËt nu«i ®Ó t¹o ra tiÓu khÝ hËu chuång nu«i phï hîp víi tõng loµi, tõng gièng, tõng kh¶ n¨ng s¶n xuÊt. Nh÷ng ¶nh h­ëng nµy dÇn dÇn t¸c ®éng ®Õn tõng c¸ thÓ, tõng thÕ hÖ vÒ kÕt cÊu ngo¹i h×nh, thÓ chÊt lÉn chøc n¨ng cña tõng c¬ quan, bé phËn t¹o nªn nh÷ng ®Æc ®iÓm cã lîi cho con ng­êi. C¸c ®Æc ®iÓm ®ã di truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c vµ ngµy cµng ®­îc chän läc vµ c¶i tiÕn tèt h¬n. 2.2.2 Con ng­êi thay ®æi sè l­îng còng nh­ chÊt l­îng thøc ¨n - Thó hoang sinh sèng b»ng c¸ch t×m kiÕm c¸c lo¹i thøc ¨n trong tù nhiªn do vËy thøc ¨n kiÕm ®­îc rÊt bÊp bªnh, khi nhiÒu khi Ýt. - Cßn khi ®­îc thuÇn ho¸ lµm vËt nu«i, toµn bé thøc ¨n cña vËt nu«i ®Òu do con ng­êi cung cÊp. Con ng­êi tõ chç chØ sö dông thøc ¨n cã s½n trong tù nhiªn ®Ó nu«i gia sóc ®Õn chç sö dông c¸c phÕ phô phÈm cña ngµnh n«ng nghiÖp vµ trång c¸c lo¹i thøc ¨n giµu dinh d­ìng ®Ó nu«i chóng. Kh«ng dõng l¹i ë ®ã, ngµy nay d­íi sù ph¸t triÓn cña khoa häc kü thuËt, con ng­êi ®· nghiªn cøu vµ c¨n cóa vµo nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ sinh tr­ëng, ph¸t triÓn, sinh s¶n cña tõng loµi, tõng gièng, tõng løa tuæi vµ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt ®Ó x©y dùng khÈu phÇn ¨n c©n ®èi vÒ dinh d­ìng, víi môc ®Ých cung cÊp ®Çy ®ñ vÒ sè l­îng còng nh­ chÊt l­îng thøc ¨n nh»m ®¸p øng nhu cÇu sinh tr­ëng vµ s¶n xuÊt cña vËt nu«i ®­îc tèt h¬n, t¹o ra nhiÒu s¶n phÈm cung cÊp cho con ng­êi. 2.2.3 Con ng­êi ®· thay ®æi tËp tÝnh sinh ho¹t cña ®éng vËt hoang d· Trong tù nhiªn, thó hoang sèng theo kiÓu bÇy ®µn, ®ùc c¸i chung ®ông, sinh s¶n theo mïa vô, di ®éng kiÕm ¨n, theo con ®ùc ®Çu ®µn. Khi con ng­êi thuÇn ho¸ nã, con ng­êi nhèt riªng con ®ùc vµ con c¸i. GhÐp ®«i cho giao phèi, cho sinh s¶n theo ý muèn c¶u con ng­êi " tõ ®ã tËp tÝnh sinh s¶n theo mïa còng biÕn mÊt. Sè l­îng c¸ thÓ vËt nu«i trong ®µn lµ do con ng­êi quyÕt ®Þnh. 2.2.4 Con ng­êi chän läc gi÷ l¹i nh÷ng con tèt §éng vËt hoang gi· thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn do t¸c ®éng cña chän läc tù nhiªn. Nhê chän läc tù nhiªn mµ ®éng vËt hoang d· rÊt ®a d¹ng. V× môc ®Ých sèng cña m×nh, con ng­êi ®ac thuÇn ho¸ thó hoang gi· thµnh vËt nu«i. Trong qu¸ tr×nh thuÇn ho¸, con ng­êi ®· tiÕn hµnh chän läc gi÷ l¹i nh÷ng con vËt gèc cã ®Æc tÝnh di truyÒn tèt cho con ng­êi, lo¹i th¶i nh÷ng con kh«ng mong muèn. Nh÷ng con vËt tèt lµ nh÷ng con vËt cã ngo¹i h×nh, thÓ chÊt, sinh tr­ëng, ph¸t triÓn, kh¶ n¨ng cho s¶n phÈm ®¸p øng ®­îc nhu cÇu cao cña con ng­êi. Tõ ®ã t¹o ra ë ®µn con cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cao h¬n quÇn thÓ thuéc thÕ hÖ bè mÑ chóng. 2.3 C¸c thay ®æi cña ®éng vËt hoang gi· ®Ó trë thµnh ®éng vËt nu«i D­íi t¸c ®éng cña con ng­êi mét c¸ch l©u dµi, ®éng vËt hoang d· ®· cã nh÷ng thay ®æi c¬ b¶n ®Ó trë thµnh ®éng vËt nu«i. Cô thÓ: + Thay ®æi vÒ ngo¹i h×nh theo h­íng cã lîi cho con ng­êi VD: Gia sóc lÊy thÞt th­êng cã kÕt cÊu c¬ thÓ ­u tiªn ph¸t triÓn c¸c phÇn c¬ nh­ m«ng, vai; ®Çu nhá, x­¬ng dµi, … Cßn gia sóc lÊy s÷a th× bÇu vó ph¸t triÓn, tÜnh m¹ch vó næi râ, kh«ng qu¸ bÐo, … C¸c gièng gia cÇm siªu thÞt ®Òu cã bé l«ng mµu tr¾ng, … + Thay ®æi vÒ c¸c c¬ quan bé phËn, thay ®æi vÒ chøc n¨ng, vÒ tû lÖ gi÷a c¸c bé phËn trong c¬ thÓ. VD: thó hoang th­êng cã l«ng, da dµy h¬n, ch©n cao h¬n, x­¬ng th­êng th« vµ to h¬n ®éng vËt nu«i. + Thay ®æi vÒ tËp tÝnh: VËt nu«i thuÇn tÝnh h¬n, sèng riªng lÎ kh«ng cÇn bµy ®µn nh­ ë ®éng vËt hoang d·. VD: chã nhµ thuÇn tÝnh h¬n so víi chã sãi vµ kh«ng cÇn sèng bµy ®µn. + Thay ®æi vÒ tËp tÝnh sinh s¶n: vËt nu«i th­êng sinh s¶n quanh n¨m cßn ®éng vËt hoang d· th× sinh s¶n theo mïa vô, th­êng lµ mïa thuËn lîi kiÕm thøc ¨n vµ tr¸nh ®­îc kÎ thï. VD: Gµ rõng ®Î 30 – 50 qu¶/n¨m. Th­êng ®Î vµo mïa Êm ¸p vµ Êp trøng sau ®ã. Gµ nhµ: gµ Ri ®Î tõ 80 – 120 qu¶/n¨m, gµ L¬ go ®Î kho¶ng 260 qu¶/n¨m, gµ Hyline ®Î tõ 260 – 270 qu¶/n¨m. Gµ nhµ ®Î quanh n¨m vµ th­êng kh«ng Êp trøng, ®Æc biÖt lµ gµ c«ng nghiÖp. Lîn rõng ®Î 1løa/n¨m vµo mïa Êm, mçi løa tõ 5 – 7 con. Lîn nhµ ®Î 2 løa/n¨m, mçi løa tõ 10 – 12 con. Ngoµi ra ®éng vËt nu«i cßn cã mét sè ®Æc ®iÓm kh¸c nòa mµ ®éng vËt hoang d· kh«ng cã nh­: thµnh lËp ®­îc nh÷ng ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn cµy kÐo ë tr©u bß kÐo, ph¶n x¹ nh¶y gi¸ lÊy tinh ë con ®ùc gièng, ph¶n x¹ ®i ®Õn m¸y v¾t s÷a ë bß c¸i cho s÷a, lÊy l«ng, c¾t l«ng, … 3. Sù thÝch nghi cña gia sóc 3.1 Kh¸i niÖm ThÝch nghi lµ kÕt qu¶ cña hµng lo¹t nh÷ng qu¸ tr×nh biÕn ®æi sinh häc phøc t¹p x¶y ra ë c¬ thÓ ®éng vËt. Nhê ®ã mµ ®éng vËt cã thÓ sèng phï hîp víi ®iÒu kiÖn sèng míi (hoÆc cã thÓ tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn sèng míi). Kh¸i niÖm thÝch nghi cña vËt nu«i ®Ò cËp ®Õn c¸c thay ®æi vÒ mÆt di truyÒn vµ sinh lý x¶y ra ë con vËt khi ph¶n øng víi c¸c ®iÒu kiÖn thÝch nghi tõ bªn trong hoÆc bªn ngoµi, ng­êi ta ph©n thµnh: + ThÝch nghi cña vËt nu«i ®Ò cËp ®Õn c¸c ®Æc tÝnh di truyÒn cña con vËt gióp cho sù sinh tån cña mét quÇn thÓ trong mét m«i tr­êng nhÊt ®Þnh. + TÝnh thÝch nghi sinh lý: lµ kh¶ n¨ng vµ qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh cña con vËt ®èi víi b¶n th©n, ®èi víi c¸c sinh vËt kh¸c vµ m«i tr­êng sinh lý bªn ngoµi. Sù thÝch nghi sinh lý liªn quan tíi tõng c¸ thÓ trong thêi gian ng¾n hay dµi dï ®iÒu ®ã rÊt cã lîi. Nã cung cÊp nguån cho qu¸ tr×nh chän läc, kh¶ n¨ng thÝch nghi cña mçi gièng kh«ng nh­ nhau d­íi cïng t¸c ®éng, v× vËy trªn thùc tÕ x¶y ra c¸c tr­êng hîp nh­ nhau khi thay ®æi ®iÒu kiÖn sèng. + Gièng thÝch nghi: sinh s¶n vµ ph¸t triÓn b×nh th­êng. + Gièng thÝch nghi kh«ng hoµn toµn: th× nu«i sau mét thêi gian míi ph¸t triÓn b×nh th­êng. + Gièng kh«ng thÝch nghi: nu«i sau mét thêi gian tho¸i ho¸ vµ chÕt. 3.2 C¸c nh©n tè ¶nh h­ëng ®Õn kh¶ n¨ng thÝch nghi Sù thÝch nghi cña gia sóc chÞu ¶nh h­ëng cña rÊt nhiÒu yÕu tè, ®Æc biÖt lµ c¸c yÕu tè nhiÖt ®é, ®é Èm, nguån thøc ¨n vµ chÕ ®é khai th¸c. + NhiÖt ®é vµ ®é Èm kh«ng khÝ cã ¶nh h­ëng rÊt lín ®Õn th©n nhiÖt, tÇn sè h« hÊp vµ m¹ch ®Ëp cña c¬ thÓ. NhiÒu thÝ nghiÖm cho thÊy khi nhiÖt ®é t¨ng lªn th× c­êng ®é h« hÊp vµ th©n nhiÖt còng t¨ng lªn. Vµ sù thÝch nghi vÒ nhiÖt ®é cña mçi loµi, mçi gièng lµ kh¸c nhau. ë bß, c¸c gièng ë vïng «n ®íi chÞu nãng kÐm h¬n c¸c gièng bß ë vïng nhiÖt ®íi. + Nguån thøc ¨n: ®éng vËt, thùc vËt, kho¸ng,… VD: Bisshop I.H.R (1938) nghiªn cøu 3 s¶n phÈm gièng bß trong ®iÒu kiÖn ch¨n nu«i ë Nam Phi, cho r»ng thiÕu Photpho trong thøc ¨n ®· lµm gi¶m s¶n l­îng s÷a. Trªn thùc tÕ ch¨n nu«i gµ c«ng nghiÖp ë n­íc ta, nÕu nhËp con gièng tèt nh­ng cho ¨n thøc ¨n s½n cã th× kh«ng thÓ ®¹t n¨ng suÊt tèi ®a cña gièng. + ChÕ ®é khai th¸c:Khai th¸c víi c­êng ®é qu¸ cao hoÆc qu¸ thÊp còng ®Òu ¶nh h­ëng xÊu ®Õn kh¶ n¨ng thÝch nghi cña con vËt. Nh­ ë bß s÷a, nªn khai th¸c s÷a tõ 2 – 4 lÇn/ngµy tuú vµo s¶n l­îng s÷a, nÕu sè lÇn v¾t qu¸ Ýt sÏ lµm l­îng s÷a sãt t¨ng cao dÉn ®Õn viªm vó, cßn nÕu khai th¸c qu¸ nhiÒu lÇn trong ngµy sÏ dÔ lµm tæn th­¬ng ®Çu vó cña con vËt. ë lîn ®ùc gièng, kho¶ng c¸ch gi÷a 2 lÇn khai th¸c tinh thÝch hîp tõ 1 – 5 ngµy tuú vµo ®é tuæi thµnh thôc. 3.3 C¸c ph­¬ng ph¸p nu«i thÝch nghi Khi nhËp gia sóc, gia cÇm ®Ó nu«i thÝch nghi ph¶i n¾m ®­îc c¸c ®Æc ®iÓm sau: + §Çu tiªn ph¶i hiÓu ®­îc nh÷ng ®Æc tÝnh sinh häc cña gièng Êy nhÊt lµ nh÷ng ®Æc tÝnh kinh tÕ quan träng nh­: sinh tr­ëng ph¸t dôc qua c¸c giai ®o¹n, khèi l­îng c¬ thÓ lóc s¬ sinh, lóc cai s÷a, lóc tr­ëng thµnh, tuæi ®éng ®ùc lÇn ®Çu, … Vµ søc sinh s¶n qua c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña c¬ thÓ, t×nh tr¹ng sinh lý nh­: th©n nhiÖt, m¹ch ®Ëp, … + N¾m ®­îc lý lÞch cña c¸c gièng Êy ®Ó biÕt ®­îc nguån gèc vµ c¸c th«ng tin kh¸c. +Thay ®æi dÇn dÇn c¸c nh©n tè t¸c ®éng, tr­êng hîp ®Æc biÖt cho nã lai víi c¸c gièng ®Þa ph­¬ng ®Ó cã con lai dÔ thÝch nghi h¬n giãng nhËp néi. Bß Holstein Hµ Lan khi nhËp vµo ViÖt Nam chØ thÝch nghi ®­îc ë vïng cao nguyªn Méc Ch©u vµ §µ L¹t, ®Ó nh©n réng ngµnh nu«i bß s÷a hä ®· cho l¹i bß Holstein thuÇn chñng víi bß Lai – Sind ®Ó t¹o ra con lai F1, F2, F3 cã kh¶ n¨ng thÝch nghi cao h¬n. Tû lªn m¸u cña bß Holstein cµng gi¶m th× kh¶ n¨ng thÝch nghi cµng cao vµ n¨ng suÊt s÷a cµng gi¶m. + BiÕt râ nguån gèc xuÊt ph¸t t¹o ra gièng ®ã. Do c¸c gièng ®Þa ph­¬ng cã tÝnh di truyÒn b¶o thñ cao thÝch nghi tèt ë vïng cã khÝ hËu, ®é Èm, nguån thøc ¨n t­¬ng tù nh­ ®Þa ph­¬ng nguyªn thuû cña chóng nªn ph¶i biÕt râ nguån gèc xuÊt ph¸t cña chóng th× míi quyÕt ®Þnh cã nhËp néi hay kh«ng vµ ®Ò ra kÕ ho¹ch nu«i thÝch nghi phï hîp. Cã hai biÖn ph¸p nu«i thÝch nghi lµ nu«i trùc tiÕp vµ nu«ii gi¸n tiÕp, cô thÓ: + BiÖn ph¸p nu«i trùc tiÕp: BiÖn ph¸p nµy th­êng ®­îc øng dông khi vïng ®Þa lý cò vµ vïng ®Þa lý míi cã khÝ hËu thiªn nhiªn t­¬ng ®ång gièng nhau. Khi ®ã ta chuyÓn con vËt tõ n¬i ë cò ®Õn n¬i ë míi, ®ång thêi tiÕn hµnh ch¨n nu«i theo ®óng quy tr×nh kü thuËt th× con vËt sÏ thÝch nghi nhanh. VD: Cu Ba vµ ViÖt Nam lµ hai n­íc rÊt xa nhau nh­ng l¹i cã ®iÒu kiÖn tù nhiªn, khÝ hËu gièng nhau, v× thÕ chóng ta nhËp kh¸ nhiÒu gièng vËt nu«i tõ Cu Ba nh­: bß s÷a Holstein, mét sè gièng gµ, … hay c¸c n­íc cã khÝ hËu nhiÖt ®íi nh­ ë ViÖt Nam th× chóng ta cã thÓ nhËp nh÷ng gièng ®Ó nu«i thÝch nghi. + BiÖn ph¸p nu«i gian tiÕp: - BiÖn ph¸p nµy th­êng sö dông khi hai vïng ®Þa lý cã khi hËu nhiÖt ®é chªnh lÖch nhiÒu (vÝ dô nh­ ViÖt Nam vµ c¸c n­íc Ch©u ¢u). - BiÖn ph¸p nµy ph¶i c¶i t¹o chuång tr¹i cã khÝ hËu, nhiÖt ®é, ®é Èm t­¬ng ®èi gièng n¬i ë cò mµ con vËt sèng, kÕt hîp víi nu«i d­ìng, ch¨m sãc qu¶n lý tèt. Ngoµi ra cã thÓ chän nh÷ng nëiung gian cã khÝ hËu, nhiÖt ®é Ýt chªnh lÖch ®Ó nu«i con vËt. §ång thêi cÇn thùc hiÖn nghiªm ngÆt c¸c quy tr×nh ch¨m sãc, nu«i d­ìng, phßng trÞ bÖnh; kÕt hîp víi c«ng t¸c chän läc lo¹i th¶i nh÷ng c¸ thÓ yÕu kÐm kh«ng cã kh¶ n¨ng thÝch nghi trong ®iÒu kiÖn sèng míi. VÝ dô: khi ta nhËp bß Holstein Friesian cña Hµ Lan, chóng ta th­êng nu«i ë vïng cao nguyªn Méc Ch©u hay vïng §µ L¹t (L©m §ång) lµ nh÷ng n¬i cã khÝ hËu gÇn t­¬ng tù nh­ vïng «n ®íi. 3.4 Biªn ph¸p nhËp gia sóc §Ó sù thÝch nghi cña gia sóc ®­îc dÔ dµng khi nhËp gia sóc hay chuyÓn gia sóc tõ vïng nµy sang vïng kh¸c ng­êi ta ph¶i chó ý nh÷ng biÖn ph¸p sau ®©y: + ChØ nhËp nh÷ng gia sóc cßn non, ch­a tr­ëng thµnh h¼n v× c¬ thÓ non dÔ uèn theo ®iÒu kiÖn míi, sù ph¶n øng cña c¬ thÓ qua qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, ph¸t dôc cßn non dÔ phï hîp víi ®iÒu kiÖn míi. + Trong tr­êng hîp ph¶i nhËp gia sóc tr­ëng thµnh th× b­íc ®Çu ph¶i t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn cña m«i tr­êng nh­ dinh d­ìng, tiÓu khÝ hËu gÇn gièng nh­ ®iÒu kiÖn m«i tr­êng cò cña con vËt. + Khi nhËp gia sóc hoÆc chuyÓn gia sóc tõ vïng nµy sang vïng kh¸c cÇn tiÕn hµnh trong thêi gian m¸t mÎ, víi mËt ®é gia sóc võa ph¶i. + Nh÷ng gia sóc nhËp néi ph¶i ®­îc nu«i thÝch nghi råi míi tiÕn hµnh lai t¹o víi gièng ®Þa ph­¬ng víi môc ®Ých nhÊt ®Þnh. §©y lµ c¸ch thÝch nghi tÝch cùc con gièng nhËp. CH¦¥NG 2: ®Æc ®iÓm c¸c gièng vËt nu«i 1. Gièng vµ ph©n lo¹i gièng 1.1 Gièng 1.1.1 CÊu tróc d­íi loµi cña vËt nu«i Kh¸i niÖm vÒ gièng vËt nu«i trong ch¨n nu«i kh¸c víi kh¸i vÒ gièng trong ph©n lo¹i sinh häc. Trong ph©n lo¹i sinh häc, gièng lµ ®¬n vÞ ph©n lo¹i trªn loµi. Trong ch¨n nu«i th× gièng lµ ®¬n vÞ ph©n lo¹i d­íi loµi. CÊu tróc d­íi loµi cña vËt nu«i nh­ sau: Gièng – dßng – gia ®×nh – c¸ thÓ 1.1.2 Mét sè kh¸i niÖm vÒ c«ng t¸c gièng ¿ Kh¸i niÖm gièng Ngµnh c«ng nghiÖp ph¸t triÓn, ®ång thêi còng lµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh c¸c gièng gia sóc. Ng­êi ta cho r»ng nãi ®Õn vËt nu«i tøc lµ chØ x¸c ®Þnh ®èi víi ®éng vËt nu«i trong nhµ. Mçi loµi gåm nhiÒu gièng gia sóc. VD: Loµi bß gåm c¸c gièng nh­: bß Sind, bß Holstein, bß Braham, bß Lai-sind, bß vµng ViÖt Nam, … Loµi lîn cã c¸c gièng nh­: lîn Ø, lîn Mãng C¸i, lîn M­êng Kh­¬ng, lîn Yorkshine, lîn Landrace, lîn Duroc, lîn Pietrain, … Gµ cã c¸c gièng sau: gµ Ri, gµ H’M«ng, gµ MÝa, gµ L¬ go, gµ Hyline, … Gièng vËt nu«i lµ tËp ®oµn vËt nu«i cã chung nguån gèc (®­îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh chän läc vµ nh©n gièng cña con ng­êi). Chóng gièng nhau vÒ ngo¹i h×nh thÓ chÊt, sinh tr­ëng, ph¸t dôc, søc sinh s¶n, tÝnh n¨ng s¶n xuÊt vµ tÝnh di truyÒn æn ®Þnh. (Th­êng quy ®Þnh sè l­îng cho mçi loµi kh¸c nhau: tr©u bß 3000 con, lîn 5000 con, gia cÇm 10.000 con). Sè l­îng cµng nhiÒu lµ biÓu hiÖn cña sù ph¸t triÓn gièng tèt. ¿ Gièng thuÇn Lµ gièng vËt nu«i bao gåm tÊt c¶ nh÷ng vËt nu«i ®­îc sinh ra tõ cha mÑ cña cïng mét gièng. Kh¸i niÖm nµy cã ý nghÜa vÒ mÆt kü thuËt h¬n lµ vÒ mÆt sinh vËt häc (di truyÒn). ¿ Kh¸i niÖm vÒ dßng Dßng lµ mét nhãm gia sóc cã chung nguån gèc tõ mét ®ùc tæ hay ®ùc ®Çu dßng. Ng­îc l¹i, nhãm gia sóc cã chung tõ mét c¸i tæ th× gäi lµ hä. Mét gièng cã thÓ cã vµi dßng (kho¶ng 2 - 5 dßng). C¸c vËt nu«i trong cïng mét dßng, ngoµi nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cña gièng cßn cã mét vµi ®Æc ®iÓm riªng cña dßng, ®©y lµ c¸c ®Æc ®iÓm ®Æc tr­ng cho dßng. VD: hai dßng V1 vµ V3 gièng vÞt siªu thÞt CV Super Meat ®· ®­îc nhËp vµo n­íc ta, dßng V1 lµ dßng trèng cã tèc ®é sinh tr­ëng nhanh, khèi l­îng c¬ thÓ lín, dßng V3 lµ dßng m¸i cã khèi l­îng nhá h¬n, tèc ®é sinh tr­ëng chËm h¬n, nh­ng l¹i cho n¨ng suÊt trøng vµ c¸c tû lÖ liªn quan tíi Êp në cao h¬n. ¿ Gia ®×nh: lµ tËp hîp nh÷ng vËt nu«i cã cïng cha mÑ hoÆc cïng cha kh¸c mÑ hay cïng mÑ kh¸c cha. ¿ C¸ thÓ: Lµ thµnh viªn nhá nhÊt kh«ng thÓ ph©n chia trong gia ®×nh vËt nu«i. 1.1.3 §iÒu kiÖn ®Ó vËt nu«i ®­îc coi lµ mét gièng Mét nhãm vËt nu«i ®­îc coi lµ mét gièng ph¶i ®¹t nh÷ng ®iÒu kiÖn sau: - Cã nguån gèc, lÞch sö h×nh thµnh râ rµng; - Cã mét sè l­îng nhÊt ®Þnh: Sè l­îng ®ùc c¸i sinh s¶n kho¶ng vµi tr¨m con ®èi víi tr©u, bß, ngùa; vµi ngh×n con ®èi víi lîn; vµi chôc ngh×n con ®èi víi gµ, vÞt; - Cã c¸c ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña gièng, c¸c ®Æc ®iÓm nµy kh¸c biÖt víi c¸c gièng kh¸c vµ ®­îc di truyÒn mét c¸ch t­¬ng ®èi æn ®Þnh cho ®êi sau; - §­îc Héi ®ång gièng vËt nu«i quèc gia c«ng nhËn lµ mét gièng. 1.2 Ph©n lo¹i gièng Dùa vµo c¸c c¨n cø ph©n lo¹i kh¸c nhau, ng­êi ta ph©n chia c¸c gièng vËt nu«i thµnh c¸c nhãm nhÊt ®Þnh: 1.2.1 C¨n cø vµo møc ®é tiÕn ho¸ cña gièng C¨n cø vµo møc ®é tiÕn ho¸, c¸c gièng vËt nu«i ®­îc ph©n thµnh 3 nhãm sau: v Gièng nguyªn thuû: Lµ c¸c gièng vËt nu«i míi ®­îc h×nh thµnh tõ qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ thó hoang. C¸c vËt nu«i thuéc nhãm gièng nµy th­êng cã tÇm vãc nhá, n¨ng suÊt thÊp, thµnh thôc vÒ tÝnh dôc vµ thÓ vãc muén, ®iÒu kiÖn nu«i d­ìng chóng ë møc ®é ®¬n gi¶n. VD: Mét sè gièng gia sóc hiÖn nu«i ë c¸c tØnh miÒn nói n­íc ta thuéc nhãm gièng nµy: lîn MÑo (NghÖ An), lîn Sãc (vïng T©y Nguyªn), dª Cá... v Gièng qu¸ ®é: XÐt vÒ mÆt di truyÒn th× ng­êi ta cho r»ng c¸c gièng vËt nu«i nguyªn thuû ®· tr¶i qua mét qu¸ tr×nh chän läc trong mèi quan hÖ t¸c ®éng cña c¸c ®iÒu kiÖn nu«i d­ìng ch¨m sãc ë møc ®é nhÊt ®Þnh. Do vËy, so víi nhãm gièng nguyªn thuû, c¸c gièng qu¸ ®é ®­îc c¶i tiÕn h¬n vÒ tÇm vãc, n¨ng suÊt, thêi gian thµnh thôc vÒ tÝnh dôc vµ thÓ vãc. Tuy nhiªn chóng còng ®ßi hái ®iÒu kiÖn nu«i d­ìng ch¨m sãc ë møc ®é cao h¬n. VD: Lîn Mãng C¸i, vÞt Cá, vÞt BÇu... cña n­íc ta thuéc nhãm gièng nµy. + XÐt vÒ mÆt di truyÒn (trong c«ng t¸c chän vµ nh©n gièng) th× ng­êi ta cho r»ng c¸c thÕ hÖ con lai cña qu¸ tr×nh t¹p giao gi÷a c¸c gièng kh¸c nhau lµ gièng qu¸ ®é. VD: Bß Lai sind, lîn lai (§¹i B¹ch Mãng C¸i). V× vËy b¶n chÊt cña gièng qu¸ ®é kh«ng æn dÞnh vÒ tÝnh di truyÒn cña tÝnh tr¹ng vÒ kiÓu h×nh vµ kiÓu di truyÒn. Nã phô thuéc vµo môc ®Ých, yªu cÇu cña c«ng thøc t¹p giao vµ ¸p lùc chän läc. * ý nghÜa: HiÖn nay ng­êi ta nghiªn cøu nhiÒu gi÷a c¸c cÆp lai 2 gièng, 3 gièng, 4 gièng ®Ó t×m ®­îc ­u thÕ lai tèt nhÊt ®ång thêi t×m ra c¸c cÆp lai thÝch hîp nhÊt ®Ó sö dông cho lai kinh tÕ hoÆc lai t¹o gièng míi. v Gièng g©y thµnh (gièng míi t¹o thµnh): Chóng lµ gièng vËt nu«i ®­îc t¹o thµnh sau cïng do kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh lai t¹o kÕt hîp víi chän läc vµ nu«i d­ìng ch¨m sãc trong nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr­êng thÝch hîp hoÆc c¸c gièng ®­îc nhËp tõ ngoµi vµo ®· ®­îc nu«i thÝch nghi ë ®Þa ph­¬ng nh­: gµ Hybro, Rod – Ri, Leghorn, BE; lîn §¹i B¹ch, Yorkshire, Landrace; bß Holstein Friesian, Santa Gestrudis; vÞt Khaki Campbell, CV.... VËt nu«i trong nhãm gièng nµy cã h­íng s¶n xuÊt chuyªn dông hoÆc kiªm dông. So víi hai nhãm gièng trªn, chóng cã tÇm vãc lín h¬n, thµnh thôc vÒ tÝnh dôc vµ thÓ vãc sím h¬n, song chóng còng ®ßi hái nh÷ng ®iÒu kiÖn nu«i d­ìng ch¨m sãc ë møc ®é cao h¬n 1.2.2 C¨n cø vµo h­íng s¶n xuÊt C¨n cø vµo h­íng s¶n xuÊtc¸c gièng vËt nu«i ®­îc ph©n thµnh 2 nhãm sau: v Gièng chuyªn dông: Lµ nh÷ng gièng cã n¨ng suÊt cao vÒ mét lo¹i s¶n phÈm nhÊt ®Þnh. VD: + bß cã c¸c gièng chuyªn cho s÷a nh­ Holstein Friesian, chuyªn cho thÞt nh­ Blanc Bleu Belge (viÕt t¾t lµ BBB)...; + gµ cã gièng chuyªn cho trøng nh­ Leghorn, chuyªn cho thÞt nh­ Cornish; + ngùa cã gièng chuyªn ®Ó c­ìi, chuyªn ®Ó cµy kÐo; + vÞt cã gièng chuyªn cho trøng nh­ Khaki Campbell, chuyªn cho thÞt nh­ CV Super Meat; + lîn cã gièng chuyªn cho n¹c nh­ PiÐtrain, Landrace... v Gièng kiªm dông: Lµ nh÷ng gièng cã thÓ sö dông ®Ó s¶n xuÊt nhiÒu lo¹i s¶n phÈm, n¨ng suÊt tõng lo¹i s¶n phÈm cña c¸c gièng nµy th­êng thÊp h¬n so víi c¸c gièng chuyªn dông. VD: + Gièng bß kiªm dông s÷a-thÞt nh­ bß n©u Thuþ SÜ (Brown Suiss) + Gièng lîn kiªm dông thÞt-mì nh­ lîn Cornwall; + Gièng gµ kiªm dông trøng-thÞt Rhode Island... 1.2.3 C¨n cø vµo nguån gèc C¨n cø vµo nguån gèc c¸c gièng vËt nu«i ®­îc chia lµm 2 nhãm sau: v Gièng ®Þa ph­¬ng: Lµ c¸c gièng cã nguån gèc t¹i ®Þa ph­¬ng, ®­îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi, tù nhiªn cña ®Þa ph­¬ng. Ch¼ng h¹n, lîn Mãng C¸i, bß vµng, vÞt Cá lµ c¸c gièng ®Þa ph­¬ng cña n­íc ta. + §Æc ®iÓm cña c¸c gièng ®Þa ph­¬ng: C¸c gièng ®Þa ph­¬ng cã kh¶ n¨ng thÝch øng cao víi ®iÒu kiÖn vµ tËp qu¸n ch¨n nu«i cña ®Þa ph­¬ng, søc chèng bÖnh tèt, song n¨ng suÊt th­êng bÞ h¹n chÕ. v Gièng nhËp: Lµ c¸c gièng cã nguån gèc tõ vïng kh¸c hoÆc n­íc kh¸c. VD: Lîn Yorkshire, bß Holstein, vÞt Khaki Campbell lµ c¸c gièng nhËp néi. + §Æc ®iÓm cña c¸c gièng nhËp néi: C¸c gièng nhËp néi th­êng lµ nh÷ng gièng cã n¨ng suÊt cao hoÆc cã nh÷ng ®Æc ®iÓm tèt næi bËt so víi gièng ®Þa ph­¬ng. Tuy nhiªn, do nguån gèc xuÊt ph¸t ë vïng cã ®iÒu kiÖn m«i tr­êng kh¸c biÖt víi n¬i nhËp vµo nu«i, c¸c gièng nhËp ph¶i thÝch øng víi ®iÒu kiÖn sèng míi. §iÒu nµy tuú thuéc vµo kh¶ n¨ng thÝch nghi cña gièng nhËp, vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn mµ con ng­êi t¹o ra nh»m gióp chóng dÔ thÝch øng ®­îc víi ®iÒu kiÖn sèng ë n¬i ë míi. 2. §Æc ®iÓm cña c¸c gièng vËt nu«i ë n­íc ta 2.1 Gièng bß Ng­êi ta t¹o ra c¸c gièng bß cã h­íng s¶n xuÊt kh¸c nhau. Bß s÷a, bß thÞt, bß kiªm dông, … Do tÝnh n¨ng s¶n xuÊt kh¸c nhau nªn ®· cã ®Æc ®iÓm riªng cña tõng gièng. 2.1.1 Bß ngo¹i nhËp ­ Bß Holstein (bß l«ng tr¨ng ®en, bß Hµ Lan) - Nguån gèc: Bß cã nguån gèc ë Hµ Lan, ®­îc nhËp vµo ViÖt Nam tõ thËp kû 60 qua con ®­êng Trung Quèc, n¨m 1970 ta l¹i tiÕn hµnh nhËp tõ Cu Ba. Bß nµy ®­îc nu«i nhiÒu ë Méc Ch©u, Ba V×, Hµ Néi, L©m §ång, TP. Hå ChÝ Minh. - §Æc ®iÓm ngo¹i h×nh: Mµu l«ng ®en tr¾ng, tû lÖ ®en tr¾ng kh«ng ®ång nhÊt. §Çu thanh nhá, tr¸n hÑp, sõng th¼ng ng¾n, m¾t to, bÇu vó ph¸t triÓn. + S¶n l­îng s÷a trung b×nh 4.500kg/305 ngµy tiÕt s÷a, tû lÖ mì s÷a 4%. ­ Bß n©u Thôy SÜ (Brouen - Wiss) - Cã nguån gèc tõ Thôy SÜ. - §Æc ®iÓm: L«ng mµu n©u, sõng ng¾n, ®Çu h¬i ng¾n, cã kh¶ n¨ng chÞu nãng cao. ThÓ träng trung b×nh 700kg, s¶n l­îng s÷a trung b×nh 4.500kg/305 ngµy tiÕt s÷a, tû lÖ mì s÷a 4%. ­ Bß Sind (Ên §é) - Nguån gèc: tõ Ên §é. - §Æc ®iÓm: L«ng mµu n©u hoÆc n©u nh¹; ®Çu to, ng¾n; tr¸n d«; m¾t h¬i to; sõng ng¾n; cæ to cã yÕm dµi ®Õn bông; cã u to cao nªn gäi lµ bß u. - Lµ bß kiªm dông thÞt - s÷a vµ cµy kÐo, chÞu nãng tèt nh­ng chÞu l¹nh kÐm. S¶n l­îng s÷a trung b×nh 1500 – 2000kg/305 ngµy tiÕt s÷a, tû lÖ mì s÷a 4%. 2.1.2 Bß néi ­ Bß vµng ViÖt Nam - Thuéc lo¹i bß U (Bosindicus) chñ yÕu lµ cµy kÐo vµ cho thÞt. - §Æc ®iÓm: ThÓ vãc nhá (200 – 300kg). Mµu l«ng vµng, l«ng sÉm hoÆc tr¾ng nh¹t hoÆc ®en. Cã kh¶ n¨ng chÞu nãng tèt, chÞu l¹nh kÐm, s÷a chØ ®ñ nu«i con. - ë mçi ®Þa ph­¬ng cã gièng bß vµng cña riªng m×nh nh­: Bß Vµng Cao B»ng, bß vµng Lµo Cai, thÓ vãc 180-220kg, bß vµng NghÖ An, bß vµng Thanh Ho¸ (200-300kg), bß Gia Lai KonTum, bß §¾c L¾c (250-300kg). ­ Bß Lai Sind - Do t¹p giao gi÷a bß Ên §é vµ bß Vµng ViÖt Nam. Bß Lai Sind cã thÓ vãc lín h¬n (P = 300-500kg) mµu l«ng vµng hoÆc thÉm, ngùc cã yÕm nhá. Bß kÐo cµy vµ cho thÞt tèt h¬n bß vµng. 2.2 Gièng tr©u 2.2.1 Tr©u Murrah Nguån gèc tõ Ên §é, ®­îc nhËp vµo ViÖt Nam n¨m 1980, hiÖn nay ®ang ®­îc nu«i t¹i s«ng BÐ. - §Æc ®iÓm: + §Æc ®iÓm ngo¹i h×nh: toµn th©n mµu ®en bãng, ®Çu nhá, tr¸n to, sõng so¾n, vó rÊt ph¸t triÓn, da máng. + Søc s¶n xuÊt vµ kh¶ n¨ng thÝch nghi: s¶n l­îng s÷a 1500 – 2000kg/305 ngµy tiÕt s÷a, mì s÷a 7 – 9%. Nu«i thÝch nghi kÐm víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu ë n­íc ta, s¶n l­îng s÷a gi¶m. HiÖn nay sö dông c«ng thøc lai tr©u Murrah víi tr©u ViÖt Nam môc ®Ých t¹o ra gièng tr©u míi cña ViÖt Nam. 2.2.2 Tr©u ViÖt Nam §Æc ®iÓm ngo¹i h×nh: Tr©u toµn th©n mµu ®en, rÊt Ýt con mµu tr¾ng tÇm vãc nhá. - Tr©u ®­îc chia thµnh 2 nhãm tr©u ngè vµ tr©u rÐ. + Tr©u ngè: thÓ vãc to h¬n, cã sõng c¸nh n¸, nu«i nhiÒu ë T©y B¾c. + Tr©u ViÖt Nam chñ yÕu ®­îc nu«i ®Ó dïng lµm cµy kÐo vµ lÊy thÞt, chóng ®­îc nu«i hÇu hÕt ë trong n­íc. 2.3 Gièng lîn Nãi chung lîn ®ang lµ loµi cung cÊp thÞt chñ yÕu cho nhu cÇu cña thÞ tr­êng, v× vËy c¸c gièng lîn rÊt phong phó. 2.3.1 L¬n ngo¹i nhËp ª Lîn Berkshine (Anh): L«ng ®en, da ®en, cã 6 ®èm tr¾ng (®Çu, 4 ch©n vµ ®u«i). Thµnh thôc sím, tû lÖ n¹c thÊp. ª Lîn §¹i B¹ch (nhËp tõ Liªn X«) Toµn th©n tr¾ng, tai to, th¼ng, m«ng th¼ng. Lµ gièng kiªm dông n¹c, mì. ª Lîn Large – White (Anh): Ta nhËp tõ Liªn X« cò. Gièng lîn nµy toµn th©n mµu tr¾ng, mâm cong, tai to th¼ng, lµ gièng kiªm dông. Gièng cã søc sinh s¶n tèt, cã tÝnh chÞu ®ùng cao. ª Lîn Landrace: - Cã nguån gèc tõ §an M¹ch. - Toµn th©n cã mµu tr¾ng; tai to côp xuèng; mâm h¬i cong; 4 ch©n h¬i nhá, thon dµi, tû lÖ n¹c cao (51 – 55%) 2.3.2 Lîn néi: rÊt phong phó ª Lîn Mãng C¸i - Nguån gèc: Ph¸t sinh tõ vïng Mãng C¸i, Qu¶ng Ninh. - §­îc nu«i phæ biÕn ë miÒn B¾c. - Lîn Mãng C¸i ®­îc chia ra lµm 3 nhãm chÝnh: Mãng C¸i x­¬ng to, Mãng C¸i x­¬ng nhì, Mãng C¸i x­¬ng nhá. Ba nhãm nµy ®Òu cã ngo¹i h×nh gièng nhau lµ: + Cã lang ®en tr¾ng h×nh yªn ngùa, bông tr¾ng, 4 ch©n tr¾ng. + Søc s¶n xuÊt ngang nhau chØ kh¸c nhau vÒ tÇm vãc. ª Lîn Ø - Nguån gèc: H¶i HËu, Nam §Þnh. - Cã tèc ®é t¨ng tr­ëng chËm, n¨ng suÊt thÊp, nu«i 6 th¸ng tuæi chØ ®¹t 40 – 50kg ª Lîn M­êng Kh­¬ng: cã nguån gèc tõ Lµo Cai. 2.4 C¸c gièng gia cÇm RÊt phong phó v× ngµnh ch¨n nu«i gia cÇm ph¸t triÓn rÊt m¹nh trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Ph¸t triÓn m¹nh nhÊt lµ c¸c gièng gµ c«ng nghiÖp ®· cho n¨ng suÊt trøng vµ thÞt cao. Ü C¸c gièng gµ * C¸c gièng gµ nhËp néi + Cã nhiÒu gièng gµ chuyªn s¶n xuÊt trøng nh­: gµ Leghorn, gµ Movaria, n¨ng suÊt trøng tõ 250 – 280qu¶/n¨m; gµ Lohmann Brown cho n¨ng suÊt trøng 285 – 295qu¶/n¨m; gµ Hyline Brown ®¹t n¨ng suÊt 260 – 270qu¶/n¨m; … + C¸c gièng gµ kiªm dông trøng thÞt nh­: gièng gµ Plymounth – Island (Mü) ®Æc ®iÓm gµ cã l«ng mµu tr¾ng; L­¬ng Ph­îng (Trung Quèc); Sasso (Ph¸p); Kabir (Israel); … + C¸c gièng gµ chuyªn thÞt nh­ Hybrro: cã mµu l«ng tr¾ng, t¨ng träng nhanh, ®¹t 2.3kg ë 49 ngµy tuæi, thÞt th¬m. §­îc nu«i phæ biÕn ë n­íc ta víi nhiÒu d¹ng nh­ng ®iÓn h×nh lµ ë dßng V1, V2, V3. * C¸c gièng gµ ®Þa ph­¬ng: - C¸c gièng gµ ®Þa ph­¬ng còng rÊt phong phó, chóng cã ®Æc ®iÓm lµ n¨ng suÊt thÞt vµ trøng rÊt thÊp. Gµ cßn mang ®Æc tÝnh hoang d· nhiÒu nh­ tù Êp vµ nu«i con, tù kiÕm ¨n trong thiªn nhiªn. - C¸c gièn phæ biÕn lµ: gµ Ri, gµ Pha, gµ MÝa, gµ Hå, gµ §«ng T¶o, gµ M¸n, gµ H’M«ng, gµ ¸c, gµ ®en, gµ V¨n Phó, gµ Tre, gµ Rèt Ri, gµ chäi, … Ü C¸c gièng vÞt * C¸c gièng vÞt néi: vÞt Cá (chiÕm mét tû träng cao trong tæng ®µn vÞt cña c¶ n­íc), vÞt Kú Lõa (nguån gèc tõ Kú Lõa – L¹ng S¬n, sè l­îng thuÇn chñng cßn l¹i kh«ng nhiÒu), VÞt BÇu (nguån gèc tõ chî BÕn – Hoµ B×nh). * C¸c gièng vÞt nhËp néi: vÞt ch¹y Ên §é (cã vai trß quan träng trong viÖc t¹o ra gièng vÞt siªu trøng hiÖn nay), vÞt Kaki Camben (vÞt h­íng trøng, nguån gèc tõ Anh, ®­îc chän läc vµ c¶i l­¬ng ë Hµ Lan), vÞt TriÕt Giang (vÞt siªu trøng), vÞt B¾c Kinh (vÞt h­íng thÞt), vÞt Anh §µo (nguån gèc tõ Anh, vÞt h­íng thÞt), vÞt BÇu c¸nh tr¾ng hay cßn gäi lµ vÞt Khoang (xuÊt xø tõ Trung Quèc) Ü C¸c gièng gia cÇm kh¸c nh­: ngan, ngçng, gµ t©y, chim cót, chim bå c©u, ®µ ®iÓu, … Ch­¬ng 3: ngo¹i h×nh thÓ chÊt vËt nu«i 1. Ngo¹i h×nh 1.1 Kh¸i niÖm Ngo¹i h×nh lµ h×nh d¸ng bªn ngoµi cã liªn quan ®Õn thÓ chÊt, søc khoÎ, cÊu t¹o, chøc n¨ng cña c¸c bé phËn bªn trong c¬ thÓ còng nh­ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña gia sóc vµ lµ h×nh d¸ng ®Æc tr­ng cña mét gièng gia sóc. VD: Nh©n d©n ta ®· l­u truyÒn nh÷ng kinh nghiÖm chän gièng gia sóc qua ®Æc ®iÓm ngo¹i h×nh nh­: + Chän lîn: “®ùc réng hÇu, n¸i bÇu trßn” + Chän tr©u: “Sõng c¸nh n¸, da b×nh v«i” “tai l¸ mÝt, ®Ýt lång bµn” Tronh ®ã: + Søc khoÎ cña con vËt lµ biÓu hiÖn cña qu¸ tr×nh ho¹t ®éng b×nh th­êng cña c¸c bé phËn trong c¬ thÓ (kh¸c víi søc kÐo). + H×nh d¸ng bªn ngoµi: con ng­êi cã thÓ nhËn biÕt qua thÞ gi¸c vµ sóc gi¸c. H×nh d¸ng bao gåm: - H×nh d¸ng toµn thÓ. - H×nh d¸ng cña tõng c¬ quan, bé phËn biÓu hiÖn ra bªn ngoµi mµ c¸c biÓu hiÖn h×nh d¸ng ®ã lµ cao, thÊp; to, nhá; gµy, bÐo; l«ng dµy, th­a; … + ThÓ chÊt vµ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt (häc trong ch­¬ng 5: søc s¶n xuÊt cña gia sóc) C¸c yÕu tè trªn quan hÖ chÆt chÏ víi nhau, gi÷a c¸c c¬ quan víi nhau, gi÷a c¸c phÇn c¬ quan víi nhau (do c¬ thÓ lµ mét khèi thèng nhÊt). Mçi c¬ quan bé phËn ®¶m nhËn mét chøc n¨ng riªng nh­ng ®Òu thèng nhÊt ë mét ®iÓm lµ ®¶m b¶o cho c¬ thÓ tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Ngo¹i h×nh lµ biÓu hiÖn bªn ngoµi cña søc khoÎ, thÓ chÊt vµ h­íng s¶n xuÊt cña con vËt, mµ c¸c ®Æc tÝnh nµy lµ kh¸c nhau ë c¸c phÈm gièng nªn ngo¹i h×nh còng ®Æc tr­ng cho phÈm gièng vµ di truyÒn ®­îc cho ®êi sau. Nh­ vËy, th«ng qua ngo¹i h×nh ng­êi ta cã thÓ biÕt ®­îc t×nh tr¹ng søc khoÎ, biÕt ®­îc thÓ chÊt cña gia sóc còng nh­ søc s¶n xuÊt cña nã. Tõ ®ã cã thÓ biÕt ®­îc phÈm gièng cña con vËt. §iÒu nµy rÊt quan träng trong c«ng t¸c chän läc. 1.2 §Æc ®iÓm ngo¹i h×nh nËt nu«i theo h­íng s¶n xuÊt kh¸c nhau C¸c lo¹i gia sóc cã h­íng s¶n xuÊt kh¸c nhau th× cã ngo¹i h×nh kh¸c nhau. Cô thÓ: 1.2.1 Gia sóc lÊy thÞt Th©n h×nh në nang: toµn th©n gièng h×nh ch÷ nhËt, bÒ ngang, bÒ s©u ph¸t triÓn, ®Çu ng¾n réng, cæ ng¾n th« (x­¬ng nhá, tû lÖ thÞt cao). Vai réng ®Çy ®Æn, vïng vai tiÕp gi¸p víi l­ng b»ng ph¼ng. Méng réng ch¾c, ®ïi në nang (c¬ s¨n ch¾c). Ch©n ng¾n, da mÒm máng, líp mì d­íi da ph¸t triÓn, hÖ thèng x­¬ng s­ên h×nh th¼ng ®øng t¹o víi trôc x­¬ng mét gãc < 90˚. VD: gièng bß h­íng thÞt BBB næi tiÕng cña Hµ Lan lµ gièng cã ngo¹i h×nh ®iÓn h×nh cña gia sóc h­íng thÞt. 1.2.2 Gia sóc cho s÷a Th­êng th©n h×nh cã h×nh nªm: phÇn th©n phÝa sau ph¸t triÓn h¬n phÇn th©n phÝa tr­íc (cã bÇu vó vµ c¬ quan sinh s¶n). BÇu vó to h×nh b¸t óp (bÓ s÷a lín vµ nang tuyÕn ph¸t triÓn), nóm vó trßn c¸ch ®Òu nhau (dÔ v¾t s÷a vµ c¬ giíi ho¸), tÜnh m¹ch vó næi râ ®µn håi. PhÇn th©n tr­íc hÑp. §Çu thanh cæ dµi, sèng vai nhän, ngùc s©u dµi, hÖ thèng x­¬ng s­ên c¸ch xa nhau, gi÷a x­¬ng sèng vµ x­¬ng s­ên t¹o thµnh mét gãc > 90˚. L­ng th¼ng réng, ®ïi s©u, da máng, mì d­íi da Ýt ph¸t triÓn. VD: bß Holstein lµ gièng cã ngo¹i h×nh ®iÓn h×nh cña gia sóc h­ëng s÷a. 1.2.3 Gia sóc cµy kÐo X­¬ng cøng khoÎ, b¾p thÞt r¾n ch¾c, da dµy, l«ng th«, ®Çu nÆng, cæ ch¾c, ngùc s©u vai dµy, 4 ch©n khoÎ, m«ng në, c¬ ph¸t triÓn. 1.2.4 Gia sóc lÊy l«ng Chñ yÕu lµ Cõu, x­¬ng cøng c¸p, da vµ líp mì d­íi da ph¸t triÓn võa ph¶i. §Çu réng, d­íi cæ th­ëng cã 3 – 4 nÕp nh¨n t¹o thµnh yÕm d­íi ngùc. Tr¸n cã nhiÒu nÕp nh¨n. 1.2.5 Gia cÇm §èi víi gia cÇm ngo¹i h×nh th­êng ph©n theo hai h­íng: h­íng cho trøng vµ h­íng cho thÞt. @ Ngo¹i h×nh cña gia cÇm h­íng trøng: §Çu nhá, m×nh thon, phÇn phÝa sau rÊt ph¸t triÓn, h¸ng réng, niªm m¹c hËu m«n hång, mÒm, ­ít. @ Ngo¹i h×nh cña gia cÇm h­íng thÞt: §Çu to; m×nh to; c¬ dµi; c¬ l­ên, c¬ øc, c¬ l­ng, c¬ ®ïi ph¸t triÓn, d¸ng ®i chËm ch¹p. 2. ThÓ chÊt 2.1 Kh¸i niÖm Khi ®¸nh gi¸ ®Õn gia sóc ng­êi ta kh«ng chØ chó ý ®Õn ngo¹i h×nh mµ cßn ph¶i chó träng ®Õn thÓ chÊt. Tuy ngo¹i h×nh biÓu hiÖn ra bªn ngoµi thèng nhÊt víi thÓ chÊt bªn trong nh­ng qua ngo¹i h×nh kh«ng thÓ biÕt râ ®­îc ®iÒu kiÖn søc khoÎ ®Çy ®ñ, søc sèn, søc ®Ò kh¸ng, søc sinh s¶n, tÝnh thÝch øng cña gia sóc. V× vËy viÖc ®¸nh gi¸ ngo¹i h×nh ph¶i ®­îc bæ xung b»ng viÖc ®¸nh gi¸ thÓ chÊt. ThÓ chÊt ®­îc biÓu hiÖn b»ng c¸c yÕu tè bªn trong c¬ thÓ. Nã ®­îc ®Æc tr­ng cho tÝnh thÝch nghi, tÝnh thèng nhÊt chøc n¨ng ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan bé phËn th«ng qua tÝnh di truyÒn cña gièng loµi. Nã biÓu hiÖn bªn ngoµi qua søc khoÎ, ngo¹i h×nh, tÝnh n¨ng s¶n xuÊt cña vËt nu«i vµ cã thÓ di tuyÒn cho ®êi sau. §Æc ®iÓm cña thÓ chÊt: - ThÓ chÊt vµ ngo¹i h×nh thèng nhÊt víi nhau nh­ ph¹m trï néi dung vµ h×nh thøc. - ThÓ chÊt còng ®Æc tr­ng cho phÈm gièng nªn di truyÒn ®­îc cho ®êi sau. - ThÓ chÊt ph¶n ¸nh c¸c yÕu tè sinh vËt häc cña con vËt: h×nh th¸i, sinh lý, sinh s¶n, … cuèi cïng lµ thuéc tÝnh trao ®æi chÊt vµ t¸i t¹o. 2.2 Ph©n lo¹i thÓ chÊt 2.2.1 Theo c¸ch ph©n lo¹i cña P.N Cu . Lª . Sèp ¤ng ®· ph©n chia thÓ chÊt ra lµm 4 lo¹i: J ThÓ chÊt Th«: Da, x­¬ng, c¬ ph¸t triÓn m¹nh, mì Ýt ph¸t triÓn. Gia sóc lo¹i nµy th­êng ®­îc sö dông ®Ó lµm viÖc (cµy, kÐo) nh­: tr©u, bß, ngùa hoÆc ®Ó lÊy l«ng th« nh­ dª, cõu. J ThÓ chÊt thanh: Da máng, x­¬ng nhá, ch©n to, ®Çu thanh. Gia sóc lo¹i nµy lµ bß s÷a cao s¶n, ngùa ®ua, gµ ®Î trøng. J ThÓ chÊt s¨n: Da thÞt s¨n, r¾n tr¾c, líp mì Ýt ph¸t triÓn, h×nh d¸ng cã gèc c¹nh. Gia sóc lo¹i nµy dïng ®Ó lµm viÖc: ngùa kÐo, … J ThÓ chÊt sæi: Tr¸i víi 3 lo¹i nãi trªn, lo¹i thÓ chÊt nµy biÓu hiÖn líp mì dµy, da nh·o, thÞt khån r¾n, x­¬ng khån ch¾c. VD: Lîn nu«i lÊy thÞt vµ mì, bß thÞt. Tuy nhiªn trong thùc tÕ ch¨n nu«i Ýt gÆp c¸c lo¹i gia sóc thuÇn tuý chØ thuéc mét lo¹i thÓ chÊt mµ th­êng ë d¹ng phèi hîp nh­: Th« s¨n, th« sæi, thanh s¨n, thanh sæi. Ø Lo¹i th« s¨n: th­êng lµ lo¹i gia sóc lµm viÖc cã th©n h×nh v¹m vì, cæ g©n næi râ; ®Çu, tr¸n to; x­¬ng nÆng nÒ; l«ng th«; líp mì d­íi da máng. VD: tr©u cµy, kÐo. Ø Lo¹i th« sæi: Lµ lo¹i gia sóc x­¬ng to, da dµy, thÞt nh·o, d¸ng nÆng nÒ, con vËt kh«ng tinh nhanh, trao ®æi chÊt kÐm. Lo¹i thÓ chÊt nµy kh«ng cã lîi. Ø Lo¹i thanh s¨n: Gia sóc thuéc lo¹i nµy cã x­¬ng nhá nh­ng ch¾c, c¬ r¾n, líp mì d­íi da máng, kh¶ n¨ng trao ®æi chÊt dåi dµo, thÇn kinh linh ho¹t. VD: Ngùa ®ua, bß s÷a cao s¶n, lîn h­íng n¹c, cõu l«ng mÞn. Ø Lo¹i thÓ chÊt thanh sæi: biÓu hiÖn da máng, mì dµy, thÞt nhiÒu nh­ng nh·o, ®Çu nhÑ, tÝnh t×nh trÇm tÜnh, thÇn kinh kh«ng nh¹y bÐn. VD: gia sóc nu«i bÐo lÊy thÞt, lÊy mì nh­ lîn Ø, lîn Mãng C¸i, bß thÞt, … *) Ngoµi ra cßn cã c¸c c¸ch ph©n lo¹i kh¸c nh­: ph©n lo¹i thÓ chÊt thµnh hai lo¹i h×nh lµ lo¹i h×nh h« hÊp vµ lo¹i h×nh tiªu hãa; hoÆc c¸ch ph©n lo¹i cña I.P. P¸plèp chia thÓ chÊt lµm 4 lo¹i: buån b·, nãng n¶y, linh ho¹t, b×nh th¶n. 3. Ph­¬ng ph¸p d¸m ®Þnh ngo¹i h×nh thÓ chÊt cña vËt nu«i 3.1 Nguyªn t¾c gi¸m ®Þnh Ph¶i n¾m v÷ng c¬ n¨ng sinh lý víi ngo¹i c¶nh, tøc lµ xem c¬ thÓ lµ mét khèi thèng nhÊt cña nhiÒu c¬ quan bé phËn. - CÇn nhËn xÐt tõng bé phËn mét trªn c¬ thÓ nhÊt lµ nh÷ng bé phËn cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn tÝnh s¶n xuÊt cña con vËt, sau ®ã nhËn xÐt toµn bé c¬ thÓ gia sóc vÒ mÆt c©n ®èi, vÒ søc khoÎ, vÒ gi¸ trÞ sö dông. ChØ cã ®i tõ bé phËn ®Õn tæng hîp nh­ thÕ míi ®¸nh gi¸ ®óng con vËt qua ngo¹i h×nh. - Nh÷ng bé phËn chñ yÕu cÇn nhËn xÐt lµ ®Çu, cæ, lång ngùc, l­ng, m«ng, vai, ch©n tr­íc, ch©n sau, bông, øc, c¬ quan sinh dôc. - Khi so s¸nh ngo¹i h×nh cña con vËt víi nhau th× ph¶i cïng gièng, cïng giíi tÝnh, cïng ®iÒu kiÖn ch¨m sãc nu«i d­ìng. - Khi gi¸m ®Þnh con vËt ph¶i ®­a ra n¬i s¸ng sña, con vËt ë t­ thÕ tù nhiªn. 3.2 C¸c ph­¬ng ph¸p giam ®Þnh 3.2.1 Gi¸m ®Þnh b»ng gi¸c quan - Ph­¬ng ph¸p gi¸m ®Þnh b»ng gi¸c quan lµ dïng m¾t ®Ó quan s¸t, dïng tay ®Ó sê n¾n nh÷ng bé phËn trªn c¬ thÓ vËt nu«i. VD: muèn gi¸m ®Þnh tr©u cµy, ng­êi ta d¾t tr©u ®Ó xem b­íc ®i, d¸ng ®iÖu khi nghe hiÖu lÖnh, ph¸t hiÖn nh÷ng sai ph¹m trªn c¬ thÓ. Hay muèn gi¸m ®Þnh bß s÷a, ng­êi ta quan s¸t nöa phÇn th©n phÝa sau: hai ch©n sau th¼ng cho·i ra; bÇu bó to, ®Òu nhau; nóm vó dµi t­¬ng ®èi, ®Òu c¸ch xa nhau; tÜnh m¹ch næi râ; khi dïng ngãn tay Ên vµo ®Çu vó thÊy vÕt lâm mÊt ®i tõ tõ lµ gièng tèt. µ ¦u ®iÓm: ®©y lµ ph­¬ng ph¸p ®¬n gi¶n, lµm nhanh, ®ì tèn kÐm, kÞp thêi (v× dïng m¾t, tay cã thÓ nhËn xÐt trùc tiÕp c¸c chi tiÕt cña ngo¹i h×nh ®Ó ®¸nh gi¸ tæng qu¸t cña c¬ thÓ con vËt). µ Nh­îc ®iÓm: chØ lµ ®Þnh tÝnh vµ yªu cÇu cã kinh nghiÖm. 3.2.2 Gi¸m ®Þnh b»ng c¸ch ®o c¸c chiÒu Ph­¬ng ph¸p nµy dïng c¸c lo¹i th­íc gËy, th­íc day, compa ®Ó ®o c¸c chiÒu trªn c¬ thÓ con vËt. µ ¦u ®iÓm: kh¸ch quan, trùc tiÕp, ®Þnh l­îng ®­îc vµ t­¬ng ®èi chÝnh x¸c. µ Nh­îc ®iÓm: Khã thùc hiÖn (con vËt kh«ng ®øng yªn); khi tÝnh to¸n lµm trßn sè liÖu th× ph¶i chó ý ®Õn sai sè; tèn kÐm h¬n so víi ph­¬ng ph¸p trªn. Tuú theo yªu cÇu kh¶o s¸t tèc ®é sinh tr­ëng, ph¸t dôc cña gia sóc, sè l­îng c¸c chiÒu ®o cã thÓ nhiÒu hay Ýt (ph­¬ng ph¸p ®o ®· ®­îc c¸c chuyªn gia ng­êi Anh ®­a ra sau khi chän ngùa chiÕn vµo thÕ kû thø XIX, sau ®ã lµ §øc vµ Thuþ SÜ, …). NÕu chØ nhËn xÐt vÒ ngo¹i h×nh to, nhá, c¬ thÓ ph¸t triÓn cã c©n ®èi hay kh«ng ng­êi ta chØ ®o 2 chiÒu: vßng ngùc vµ dµi th©n. Cßn nÕu ®o ®Ó x¸c ®Þnh vµ so s¸nh c¸c bé phËn víi nhau vµ víi toµn c¬ thÓ th× ng­êi ta cã thÓ ®o ®Õn 52 chiÒu. Th«ng th­êng ta ®o tõ 13 – 18 chiÒu, hoÆc cã thÓ ®o 8 chiÒu. §èi víi lîn, ®o 7 – 9 chiÒu, th«ng th­êng lµ ®o 5 chiÒu. Mét sè c¸c chiÒu ®o chÝnh: Cao v©y: Tõ mÆt ®Êt ®Õn sau u vai (th­íc gËy) Cao l­ng: tõ mÆt ®Êt ®Õn chç thÊp nhÊt cña l­ng (th­êng lµ ®èt sèng thø 11). Cao khum: tõ mÆt ®Êt ®Õn ®iÓm cao nhÊt cña x­¬ng khum (th­íc gËy) Cao x­¬ng ngåi: tõ mÆt ®Êt tíi mám u ngåi sau cïng (th­íc gËy). Dµi tr¸n: tõ chám ®Õn trung ®iÓm cña réng tr¸n lín nhÊt (th­íc compa). Dµi ®Çu: tõ ®Ønh chám ®Õn mòi (th­íc compa). Dµi th©n chÐo: tõ phÝa tr­íc cña khíp b¶ vai c¸nh tay ®Õn phÝa sau cña u ngåi (th­íc gËy). Dµi th©n: tõ phÝa tr­íc cña khíp b¶ vai c¸nh tay ®Õn trùc giao víi ®­êng chiÕu cña u ngåi sau cïng (th­íc gËy hoÆc th­íc d©y). Réng tr¸n lín nhÊt: kho¶ng c¸ch gi÷a hai ®Çu ngoµi cïng cña hai hè m¾t (th­íc compa). Réng tr¸n nhá nhÊt: kho¶ng c¸ch hÑp nhÊt cña tr¸n (th­íc compa). Réng ngùc: kho¶ng c¸ch cña hai ®iÓm réng nhÊt cña phÇn ngùc tiÕp gi¸p sau x­¬ng b¶ vai (th­íc gËy). Réng m«ng: Kho¶ng c¸ch gi÷a hai ®iÓm ngoµi cïng cña khíp ë cèi (th­íc compa). Réng h«ng: kho¶ng c¸ch ngoµi cïng cña hai mám x­¬ng h«ng (th­íc compa). Réng x­¬ng ngåi: kho¶ng c¸ch gi÷a hai ®iÓm phÝa ngoµi cïng cña u ngåi (th­íc compa). Vßng ngùc: chu vi quanh vßng ngùc tiÕp gi¸p phÝa sau x­¬ng b¶ vai (th­íc d©y). Réng èng: chu vi ë 1/3 phÝa trªn cña x­¬ng bµn ch©n phÝa tr­íc (th­íc d©y). S©u ngùc: kho¶ng c¸ch gi÷a x­îng cét sèng ®Õn x­¬ng øc t¹o mét mÆt ph¼ng tiÕp gi¸p phÝa sau cña x­¬ng b¶ vai (th­íc gËy). S©u ®Çu: tõ ®iÓm chÝnh gi÷a cña réng ch¸n lín nhÊt ®Õn ®iÓm cong nhÊt cña x­¬ng hµm d­íi (th­íc compa). Cao mám h«ng: tõ mÆt ®Êt ®Õn ®iÓm chuÈn trªn cña mám h«ng (th­íc gËy). vßng ®ïi: tõ phÝa tr­íc cña khíp ®ïi ch¹y ®Õn ®­êng tr¾ng (biªn giíi gi÷a hai phÇn ®ïi) råi nh©n ®«i (th­íc d©y). *) Chó ý: ®o c¸c chiÒu ë c¬ thÓ lîn còng t­¬ng tù nh­ ®o c¸c chiÒu trªn, chØ kh¸c mét vµi chiÒu nh­: Dµi th©n: tõ trung ®iÓm ®­êng nèi hai gèc tai ®i theo ®­êng cong (hay vâng) cña l­ng ®Õn khÊu ®u«i (th­íc d©y). Tõ c¸c sè ®o cña c¸c chiÒu ®o, cã thÓ so s¸nh gi÷a chiÒu nµy vµ chiÒu kia ®Ó x¸c ®Þnh møc ®é ph¸t triÓn cña c¬ thÓ cã c©n ®èi kh«ng, hoÆc phï hîp cho ph­¬ng h­íng s¶n xuÊt nµo. C¸c chiÒu ®o vµ chØ sè tÝnh to¸n ®Ó so s¸nh c¸c c¸ thÓ hoÆc tõng nhãm c¸ thÓ víi nhau. Mét sè c¸c chØ sè chiÒu ®o: Cao vây Cao vây – sâu ngực ChØ sè cao ch©n: Cao ch©n = Cao vây Dµi th©n chÐo 2. ChØ sè dµi th©n: Dµi th©n = 100 ChØ sè nµy t¨ng theo tuæi, ë tr©u bß cµy kÐo, chØ sè nµy lín h¬n trau bß sinh s¶n. ë ngùa thå lín h¬n ngùa c­ìi. S©u ngùc Rộng ngực 3. ChØ sè réng ngùc Réng ngùc = 100 ChØ sè nµy biÕn ®æi theo tuæi. ë bß s÷a, ngùa kÐo lín h¬n ngùa c­ìi, tr©u cµy lín h¬n tr©u sinh s¶n. Dµi th©n chÐo vòng ngực 4. ChØ sè th©n m×nh Th©n m×nh = 100 ChØ sè nµy biÕn ®æi theo tuæi. Con vËt cµng gÇy th× chØ sè nµy cµng nhá. Cao v©y Cao khum 5. ChØ sè cao sau Cao sau = 100 Cao v©y Cao hông HoÆc Cao sau = 100 Con vËt cao chØ sè nµy lín. ë bß thÞt lín h¬n bß s÷a. ë gia sóc non chØ sè nµy cao h¬n ë gia sóc tr­ëng thµnh. NÕu ë gia sóc tr­ëng thµnh chØ sè nµy cao th× phÇn nµo nãi lªn sù ph¸t triÓn kh«ng ®Òu. Gia sóc ë vïng ®åi nói dèc còng th­êng cã chØ sè nµy cao h¬n so víi gia sóc ë c¸c vïng kh¸c . 6. ChØ sè phÇn m«ng Réng m«ng rộng xương ngồi PhÇn m«ng = 100 ChØ sè nµy th­êng cao ë gia sóc ®­îc chän läc. 7. ChØ sè x­¬ng to Cao v©y Vòng ống To x­¬ng = 100 Ngùa kÐo cã chØ sè nµy to h¬n ngùa c­ìi, ë bß thÞt lín h¬n bß s÷a. 8. ChØ sè réng tr¸n Dµi ®Çu rộng chán lớn nhất Réng ch¸n = 100 ë bß s÷a chØ sè nµy nhá h¬n bß thÞt. Gia sóc cµng lín tuæi chØ sè nµy cµng gi¶m. Cao v©y Dài đầu 9. ChØ sè ®Çu to To ®Çu = 100 ë bß s÷a chØ sè nµy lín h¬n bß thÞt. 10. ChØ sè khèi l­îng hoÆc to m×nh Cao v©y Vòng ngực Khèi l­îng = 100 ë ngùa kÐo chØ sè nµy lín h¬n ngùa c­ìi. Dµi th©n Cao thân 11. ChØ sè ch¹y nhanh Ch¹y nhanh = 100 ChØ sè nµy th­êng sö dông cho ngùa ®ua, ngùa kÐo, bß kÐo. §Ó x¸c ®Þnh khèi l­îng gia sóc (trong ®iÒu kiÖn kh«ng cã c©n) cã thÓ dïng mét trong c¸c c«ng thøc sau: Tr©u (VN): V = 88,4 (VN)2 DTC (kg) Bß (VN): V = 89,8 (VN)2 DTC (kg) Bß Lai sind: V = 90,05 (VN)2 DTC (kg) §¬n vÞ ®o tÝnh = m. C«ng thøc cña ng­êi n­íc ngoµi (theo B.Þ. K. pacoma 1983) 10800 (VN)2 DT Bß VB = 14400 (VN)2 DT Lîn VL = (§¬n vÞ ®o: cm2; dông cô ®o: th­íc d©y; cho phÐp sai sè 5%. 3.2.3 B»ng ph­¬ng ph¸p cho ®iÓm theo b¶ng Ng­íi ta cho ®iÓm c¸c phÇn cña c¬ thÓ con vËt cÇn ph¶i ®¸nh gi¸ vµo mét b¶ng mÉu. Víi c¸c bé phËn quan träng th× ng­êi ta t¨ng hÖ sè cho ®iÓm lªn. Nguyªn t¾c cho ®iÓm: tæng sè ®iÓm (kÓ c¶ hÖ sè) tèi ®a lµ 100. NÕu céng ®iÓm cña c¸c bé phËn trªn c¬ thÓ vËt nu«i cµng gÇn 100 th× ngo¹i h×nh cµng tèt. VD: B¶ng tÝnh ®iÓm ngo¹i h×nh lîn ®ùc Mãng C¸i: C¸c bé phËn c¬ thÓ §iÓm tèi ®a HÖ sè §iÓm ®· nhËn 1. §Æc ®iÓm gièng, thÓ chÊt, l«ng, da 5 5 25 2. §Çu vµ cæ 5 1 5 3. Vai vµ ngùc 5 2 10 4. L­ng, s­ên vµ bông 5 3 15 5. M«ng, ®ïi sau 5 3 15 6. Bèn ch©n 5 3 15 7. Vó, bé phËn sinh dôc 5 3 15 Céng 20 100 C¨n cø vµo ®iÓm ®¸nh gi¸ ®­îc ®èi víi con vËt mµ ng­¬o× ta xÕp cÊp. §Æc cÊp: Tõ 85 ®Õn 100 ®iÓm. CÊp 1: Tõ 70 ®Õn 84 ®iÓm. CÊp 2: Tõ 60 ®Õn 69 ®iÓm. CÊp 3: Tõ 50 ®Õn 59 ®iÓm. (Tiªu chuÈn ViÖt Nam:1466 – 82) Gi¶ sö lîn ®ùc A ®¹t sè ®iÓm nh­ sau: §Æc ®iÓm gièng, thÓ chÊt, l«ng, da : 4 5 = 20 §Çu vµ cæ : 5 1 = 5 Vai vµ ngùc : 4 2 = 8 L­ng, s­ên vµ bông : 5 3 = 15 M«ng, ®ïi sau : 5 3 = 15 Bèn ch©n : 4 3 = 12 Vó, bé phËn sinh dôc : 5 3 = 15 Céng = 90 ®iÓm Ngo¹i h×nh cña con lîn ®ùc A ®¹t: ®Æc cÊp. Sau khi xÕp cÊp c¸c phÇn (t­¬ng tù) th× xÕp cÊp tæng hîp dùa trªn ngo¹i h×nh, cÊp sinh tr­ëng vµ søc s¶n xuÊt (ë vËt nu«i sinh s¶n lµ cÊp sinh s¶n). Khi ®¸nh gi¸ ®Ó chän gia sóc dùa trªn sù gi¸m ®Þnh toµn thÓ (xÕp cÊp tæng hîp) thÝ ng­êi ta gäi lµ b×nh tuyÓn. 3.2.4 C¸c nh©n tè ¶nh h­ëng ®Õn ngo¹i h×nh thÓ chÊt Ngo¹i h×nh thÓ chÊt cña gia sóc phô thuéc vµo hai yÕu tè chÝnh lµ m«i tr­êng sinh th¸i vµ tÝnh di truyÒn cña t«t tiªn. Ï M«i tr­êng sinh th¸i t¸c ®éng th­êng xuyªn vµ liªn tôc ®Õn c¬ thÓ cña con vËt (nhiÖt ®é, ®é Èm, kÝ sinh trïng dÞch bÖnh, nguån thøc ¨n, chÊt dinh d­ìng, nh÷ng t¸c ®éng xung quang cña con ng­êi vµ tù nhiªn) ®· g©y ¶nh h­ëng kh«ng nhá ®Õn hÇu hÕt c¸c qu¸ tr×nh sinh lý cña vËt nu«i. Nh­ ¶nh h­ëng ®Õn qu¸ tr×nh tiªu ho¸ hÊp thu, qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt, qu¸ tr×nh vËn ®éng, chu kú ®éng dôc, ®iÒu kiÖn trøng chÝn vµ rông, ®iÒu kiÖn thô thai, chöa ®Î, kh¶ n¨ng tiÕt s÷a, nu«i con, kh¶ n¨ng sinh tinh, tÝnh h¨ng, … cña con vËt. ¶nh h­ëng ®Õn sù t¹o ra c¸c hÖ x­¬ng vµ hÖ c¬, sù tÝch luü mì trong c¬ thÓ. Nh÷ng ®iÒu kiÖn cña m«i tr­êng sinh th¸i ®· t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn hÖ thÇn kinh vµ hoocmon, tõ ®ã ¶nh h­ëng ®Õn toµn bé c¬ thÓ vËt nu«i. Ng­êi ta cho r»ng, ®éng vËt vµ gia sóc ë miÒn nhiÖt ®íi cã tÝnh dôc h¨ng h¬n, m¾n ®Î, tÝnh chèng chÞu cao, sù tÝch luü mì kÐm h¬n so víi ®éng vËt vµ gia sóc miÒn «n ®íi. Ï Di truyÒn tæ tiªn: Ngo¹i h×nh thÓ vãc còng nh­ mµu s¾c l«ng da ®­îc quyÕt ®Þnh do sù di truyÒn cña bè mÑ tæ tiªn. Con ch¸u ®· mang nh÷ng gen quyÕt ®Þnh ngo¹i h×nh thÓ vãc, mµu s¾c l«ng da vµ lo¹i h×nh thÇn kinh cña bè mÑ «ng bµ (h2 = 0,6). VD: Tæ tiªn lµ lo¹i ngùa ®ua th× con ch¸u còng mang ®Æc tÝnh cña gièng ngùa ®ua: cã ngo¹i h×nh vµ thÓ chÊt thanh s¨n, c¬ thÓ gän nhÑ, tÝnh t×nh linh ho¹t, nhanh nhÑn, tèc ®é ch¹y nhanh, søc khoÎ dÎo dai, chÞu ®ùng tèt, … Ch­¬ng 4: sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc cña vËt nu«i C¸c sinh vËt sinh ra vµ lín lªn ta gäi lµ tÝnh ph¸t triÓn. Sinh vËt sèng biÓu hiÖn tÝnh c¶m øng, tÝnh sinh s¶n, tÝnh ph¸t triÓn, tÝnh t¹o ra n¨ng l­îng, tÝnh hao mßn vµ chÕt. §Æc ®iÓm cña sinh vËt lµ hÊp thu, sö dông n¨ng l­îng cña m«i tr­êng xung quanh lµm thµnh chÊt cÊu t¹o nªn c¬ thÓ cña m×nh ®Ó cã thÓ lín lªn vµ ph¸t triÓn. §ã chÝnh lµ qu¸ trÝnhinh tr­ëng vµ ph¸t dôc. 1. Kh¸i niÖm vÒ sinh tr­ëng cña vËt nu«i Qua c¸c kÕt qu¶ cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu cho thÊy: tõ khi h×nh thµnh ph«i ®Õn khi tr­ëng thµnh, khèi l­îng c¬ thÓ vËt nu«i t¨ng lªn. §iÒu nµy tr­íc tiªn lµ do sù t¨ng lªn vÒ sè l­îng tÕ bµo, lín lªn vÒ khèi l­îng cña c¸c c¬ quan, bé phËn trong c¬ thÓ. Sù lín lªn ®ã lµ do sù tÝch luü c¸c chÊt h÷u c¬ trong qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt. Tuy nhiªn qu¸ tr×nh lín lªn nµy cßn phô thuéc vµo tõng phÈm gièng (hay nãi c¸ch kh¸c lµ do tÝnh di truyÒn quyÕt ®Þnh). VD: ë gia cÇm khi h×nh thµnh ph«i (1 qu¶ trøng) chØ kho¶ng 40g. §Õn khi në, gµ con cã khèi l­îng kho¶ng 36g. §Õn 49 ngµy tuæi: gµ thÞt Vedelf ISA ®¹t kho¶ng 3,3kg, gµ broiler ®¹t kho¶ng 2,2 – 2,5kg. TÊt c¶ c¸c c¬ quan bé phËn ®Òu lín lªn. Sù lín lªn ®ã lµ do sù tÝch luü c¸c chÊt dinh d­ìng tõ thøc ¨n. Tuy nhiªn ë gµ nu«i thÞt vµ gµ h­íng trøng ®¹t khèi l­îng tr­ung b×nh ë 49 ngµy tuæi lµ kh¸c nhau. Khèi l­îng trung b×nh cña gµ thÞt lín h¬n khèi l­îng trung b×nh cña gµ trøng. VËy cã thÓ kh¸i qu¸t vÒ kh¸i niÖm sinh tr­ëng nh­ sau: Sinh tr­ëng cña vËt nu«i lµ mét qu¸ tr×nh tÝch luü c¸c chÊt h÷u c¬ qua trao ®æi chÊt, lµ sù t¨ng chiÒu cao, chiÒu dµi, bÒ ngang, t¨ng khèi l­îng cña tõng bé phËn còng nh­ toµn bé c¬ thÓ trªn c¬ së di truyÒn cã tõ ®êi tr­íc. 2. Kh¸i niÖm vÒ ph¸t dôc cña vËt nu«i C¬ thÓ tõ khi cßn lµ hîp tö, hÖ c¬ quan sinh dôc ch­a hoµn thiÖn vÒ chøc n¨ng. Khi c¬ thÓ dÇn lín lªn, chøc n¨ng cña hÖ c¬ quan nµy còng ph¸t triÓn theo vµ dÇn hoµn thiÖn. Lóc nµy chóng ®· nhËn biÕt ®­îc nhiÖm vô cña m×nh ®èi víi c¬ thÓ. Sù hoµn thiÖn cña c¸c c¬ quan trong hÖ c¬ quan ®ã cã liªn quan ®Õn nhau, thèng nhÊt víi nhau, nhê vËy mµ c¬ thÓ tr­ëng thµnh vµ ph¸t triÓn. Ng­êi ta gäi ®ã lµ sù ph¸t dôc. VËy sù ph¸t dôc cña vËt nu«i lµ qu¸ tr×nh t¨ng thªm, hoµn chØnh thªm vÒ chøc n¨ng cña tõng c¬ quan bé phËn ®Ó c¬ thÓ ph¸t triÓn toµn diÖn. VD: Lîn con s¬ sinh trong d¹ dµy kh«ng cã axit HCl nªn kh¶ n¨ng tiªu ho¸ kÐm. Lîn tr­ëng thµnh hµm l­îng HCl cña d¹ dµy ®Çy ®ñ, kh¶ n¨ng tiªu ho¸ thøc ¨n còng ®­îc tèt h¬n. ë bª, trong giai ®o¹n bó s÷a mÑ, d¹ cá ch­a ph¸t triÓn. D¹ cá chØ lµ mét tói rÊt nhá, trong cã r·nh d¹ cá ®Ó dÉn s÷a xuèng c¸c c¬ quan phÝa d­íi ®Ó tiªu ho¸. §Õn khi bª tËp ¨n cá th× d¹ cá míi hoµn thiÖn dÇn vÒ kÝch th­íc vµ chøc n¨ng. ë bß, d¹ cá lµ tói lín nhÊt trong 4 tói cña d¹i dµy kÐp. 3. Sù liªn quan gi÷a sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc Qu¸ tr×nh sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc lµ sù ph¸t triÓn chung cña c¬ thÓ sèng. Hai qu¸ tr×nh nµy kh«ng cã ranh giíi, chóng lu«n hç trî vµ t¹o tiÒn ®Ò cho nhau trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña c¬ thÓ. Cã ph¸t dôc, ®ång thêi còng cã sinh tr­ëng vµ ng­îc l¹i. ë bé phËn nµy cã ph¸t dôc th× ë bé phËn kh¸c cã sinh tr­ëng, hoÆc sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc diÔn ra song song vµ tån t¹i trong cïng mét bé phËn hoÆc c¬ thÓ. n B»ng chøng chøng minh: §Ó cã qu¸ tr×nh ph¸t dôc th× ph¶i cã qu¸ tr×nh ph©n chia tÕ bµo. VËy ®Ó qu¸ tr×nh nµy diÔn ra cÇn ph¶i tÝch luü chÊt h÷u c¬ cho qu¸ tr×nh ph©n chia tÕ bµo. Song qua tr×nh tÝch luü chÊt h÷u c¬ ph¶i th«ng qua sinh tr­ëng míi thùc hiÖn ®­îc. §ång thêi, khi ph¸t dôc t¹o ra c¬ quan míi, hoµn thiÖn c¸c chøc n¨ng cña c¸c c¬ quan sÏ lµm cho qu¸ tr×nh sinh tr­ëng diÔn ra nhanh h¬n, c¬ thÓ vËt nu«i hoµn thiÖn h¬n. Sù ph¸t triÓn cña c¬ thÓ ®éng vËt cã tÝnh giai ®o¹n. Mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau th× qu¸ tr×nh sinh tr­ëng, ph¸t dôc còng kh¸c nhau. Giai ®o¹n ®µu cña thêi kú bµo thai, qu¸ tr×nh ph¸t dôc m¹nh vµ nhanh ®Ó t¹o nªn c¸c tæ chøc bé phËn cña c¬ thÓ. §ång thêi, qu¸ tr×nh sinh tr­ëng còng rÊt khÈn tr­¬ng. §Õn giai ®o¹n cuèi cña bµo thai th× qu¸ tr×nh ph¸t dôc chËm h¬n, thay vµo ®ã qu¸ tr×nh sinh tr­ëng l¹i rÊt khÈn tr­¬ng ®Ó bµo thai t¨ng nhanh vÒ khèi l­îng, thÓ tÝch. Do ®ã, sù ph¸t dôc lµ nguån nguyªn liÖu ®Çu tiªn cho sinh tr­ëng. n KL: Nh­ vËy, hai qu¸ tr×nh nµy kÕt hîp rÊt chÆt chÏ. NÕu ph¸t dôc kh«ng ®Çy ®ñ c¬ thÓ sÏ trë nªn dÞ tËt. Ng­îc l¹i, nÕu sinh tr­ëng kh«ng ®Çy ®ñ c¬ thÓ sÏ bÞ cßi cäc gÇy yÕu. 4. C¸c quy luËt sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc 4.1 Quy luËt sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc theo giai ®o¹n Sù sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc lµ hai mÆt cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. Tuy nhiªn kh«ng ph¶i lóc nµo hai mÆt nµy còng m¹nh yÕu nh­ nhau mµ chóng tu©n theo quy luËt sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc theo giai ®o¹n. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña c¬ thÓ, cã lóc sinh tr­ëng m¹nh, ph¸t dôc yÕu hay sinh tr­ëng yÕu, ph¸t dôc m¹nh hay c¶ hai cïng yÕu hoÆc cïng m¹nh. Nhê ®ã mµ c¬ thÓ sèng ph¸t triÓn c©n ®èi. Quy luËt nµy phæ biÕn ë tÊt c¶ c¸c gia sóc. Khi nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò nµy, cã nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau, cã nhiÒu c¸ch ph©n chia giai ®o¹n kh¸c nhau. Tuy nhiªn thèng nhÊt nh­ sau: 4.1.1 Giai ®o¹n trong thai (giai ®o¹n ph¸t triÓn trong c¬ thÓ mÑ) Giai ®o¹n nµy ®­îc tÝnh tõ lóc trøng ®­îc thô tinh ®Õn khi con vËt ®­îc sinh ra. Trong giai ®o¹n nµy, c¶ hai qu¸ tr×nh sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc ®Òu x¶y ra m¹nh mÏ. Thêi gian cña giai ®o¹n trong thai dµi hay ng¾n phô thuéc vµo tõng loµi. Nãi chung, loµi cã thÓ vãc cµng lín th× thêi gian mang thai cµng dµi. VD: Lîn chöa 114 ngµy, bß 9 th¸ng 10 ngµy, tr©u 330 ngµy, … Giai ®o¹n nµy ®­îc chia lµm 3 thêi kú: ² Thêi kú ph«i: ®­îc tÝnh tõ khi thô tinh thµnh hîp tö ®Õn khi b¸m ch¾c vµo niªm m¹c tö cung. Hîp tö ph©n chia nhanh. ChÊt dinh d­ìng cung cÊp cho ph«i chñ yÕu lµ no·n hoµng cña trøng vµ chÊt dÞch trong tö cung. Trong giai ®o¹n nµy, hîp tö cßn di ®éng nªn thai dÔ bÞ tiªu biÕn d­íi c¸c t¸c ®éng vËt lý. ë thêi kú nµy, sinh tr­ëng gÇn b»ng ph¸t dôc. ² Thêi kú tiÒn thai: B¾t ®Çu tõ khi hîp tö b¸m ch¾c vµo niªm m¹c tö cung tíi khi xuÊt hiÖn c¸c nÐt ®Æc tr­ng vÒ gi¶i phÉu sinh lý, trao ®æi chÊt cña c¸c l¸ ph«i. Trong thêi k× nµy sù ph¸t dôc rÊt m·nh liÖt. C¸c chÊt dinh d­ìng cña qu¸ tr×nh sinh tr­ëng chñ yÕu ®­îc lÊy trùc tiÕp tõ c¬ thÓ mÑ th«ng qua tuÇn hoµn m¸u. Do vËy ph¶i cung cÊp ®Çy ®ñ dinh d­ìng cho c¬ thÓ mÑ trong thêi kú nµy. ² Thêi kú thai nhi: §©y lµ thêi kú cuèi trong giai ®o¹n trong thai. ë thêi kú nµy, thÓ träng, kÝch th­íc cña thai nhi t¨ng lªn rÊt nhanh (tøc sinh tr­ëng m·nh liÖt). 3/4 khèi l­îng cña thai nhi t¨ng lªn trong thêi kú nµy, sau ®ã th× gÇn nh­ lµ dõng. ë thêi kú nµy nªn cung cÊp nhiÒu thøc ¨n tinh, thøc ¨n th« võa ph¶i ®Ó tr¸nh thøc ¨n chÌn thai nhi mµ vÉn ®¶m b¶o ®ñ dinh d­ìng. Chó ý: Giai ®o¹n thai nhi ®Æc biÖt quan träng trong ®êi sèng c¸ thÓ, tõ ®ã ¶nh h­ëng ®Õn sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña gièng, loµi. V× giai ®o¹n nµy h×nh thµnh tÊt c¶ c¸c c¬ quan, hÖ thèng thÝch øng cña c¬ thÓ víi ®iÒu kiÖn sèng trªn c¬ së ®Æc tÝnh di truyÒn cña phÈm gièng. V× vËy trong ch¨n nu«i phait ®Æc biÖt quan t©m ®Õn c«ng t¸c ch¨m sãc nu«i d­ìng gia sóc c¸i mang thai, cÇn cung cÊp ®Çy ®ñ chÊt dinh d­ìng ®Ó bµo thai ph¸t triÓn tèt. Sè ngµy trong tõng thêi kú cña c¸c lo¹i gia sóc: Lo¹i gia sóc Thêi kú ph«i thai (ngµy) TiÒn thai (ngµy) Thai nhi (ngµy) Lîn 1 – 22 23 – 38 39 – 114 Bß 1 – 34 35 – 69 61 – 284 Thá 1 – 12 13 – 18 `19 – 30 4.1.2 Giai ®o¹n ngoµi thai (giai ®o¹n ph¸t triÓn ngoµi c¬ thÓ mÑ) Giai ®o¹n nµy b¾t ®Çu tõ khi con vËt sinh ra ®Õn khi gia cçi vµ chÕt. C¬ thÓ vÉn tiÕp tôc sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc. Giai ®o¹n nµy ®­îc chia lµm 4 thêi kú: ä Thêi kú bó s÷a - Tõ khi gia sóc sinh ra ®Õn khi cai s÷a. Thêi kú nµy dµi ng¾n kh¸c nhau tuú thuéc vµo tõng loµi. VD: lîn kho¶ng 2 th¸ng; tr©u, bß, ngùa kho¶ng 6 th¸ng.dª, cõu, thá, chã kho¶ng 1 th¸ng. - §Æc ®iÓm cña thêi kú nµy: + VÒ MT sèng: gia sóc non võa rêi khái c¬ thÓ mÑ, tiÕp xóc víi m«i tr­êng sèng hoµn toµn míi. Do vËy kh¶ n¨ng chèng ®ì cña gia sóc non cßn yÕu. + Chøc n¨ng ho¹t ®éng cña c¸c bé phËn: c¸c c¬ quan bé phËn trong c¬ thÓ gia sóc non ch­a hoµn thiÖn hoÆc ho¹t ®éng yÕu. VD nh­: hÖ thèng ®iÒu tiÕt th©n nhiÖt ch­a hoµn chØnh, bé m¸y tiªu ho¸ ch­a ph¸t dôc ®Çy ®ñ, c¬ cßn mÒm nh·o, x­¬ng yÕu, … ChÝnh v× vËy viÖc ch¨m sãc, nu«i d­ìng gia sóc non rÊt quan träng. CÇn ph¶i chó ý ®Õn viÖc gi÷ Êm cho gia sóc non b»ng c¸ch: x©y dùng chuång nu«i hîp lý, vÖ sinh s¹ch sÏ chuång tr¹i, lu«n gi÷ kh« r¸o, … §Æc biÖt ph¶i cho con vËt bó s÷a ®Çu cµng sím cµng tèt (trong s÷a ®Çu chøa nhiÒu kh¸ng thÓ, vitamin, kho¸ng chÊt,… cÇn thiÕt cho søc khoÎ vµ søc ®Ò kh¸ng cña gia sóc non). + Trao ®æi chÊt diÔn ra m·nh liÖt, sinh tr­ëng nhanh nªn cÇn rÊt nhiÒu chÊt dinh d­ìng. Trong khi ®ã, nguån dinh d­ìng cung cÊp chñ yÕu cho con non lµ s÷a mÑ kh«ng ®¸p øng ®ñ nhu cÇu (con non cµng ngµy cµng lín nhanh, ®ßi hái cµng nhiÒu dinh d­ìng th× s÷a mÑ cµng ngµy cµng gi¶m). V× vËy ngoµi viÖc cung cÊp ®Çy ®ñ dinh d­ìng cho con mÑ ph¶i cung cÊp thøc ¨n bæ xung cho gia sóc non. ä Thêi kú thµnh thôc vÒ tÝnh Thêi kú nµy ®­îc tÝnh tõ khi cai s÷a ®Õn khi con vËt cã biÓu hiÖn vÒ tÝnh dôc. + §Æc ®iÓm cña thêi kú nµy: Trong thêi kú nµy gia sóc cã tèc ®ä sinh tr­ëng nhanh. Qu¸ tr×nh ph¸t dôc ®· ®¹t ®Õn tr×nh ®é ph¸t triÓn ë møc míi, cã nghÜa lµ c¬ quan sinh s¶n cã thÓ trøng (hay tinh trïng) ®Ó hoµn thiÖn chøc n¨ng cña c¬ thÓ lµ t¸i t¹o loµi gièng. §ång thêi sù biÓu hiÖn giíi tÝnh rÊt râ rµng, con c¸i cã ph¶n x¹ kiÕm con, con ®ùc cã ngo¹i h×nh thay ®æi, th©n thÓ në nang, tÝnh t×nh hung h¨ng, con c¸i «n hßa, … VËt nu«i xuÊt hiÖn nh÷ng ph¶n x¹ tÝnh dôc. C¸c c¬ quan tiªu hãa, sinh dôc, thÇn kinh ph¸t triÓn, ¨n kháe. §Æc biÖt lµ ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn rÊt dÔ ®­îc h×nh thµnh " trong thêi kú nµy, viÖc huÊn luyÖn gia sóc rÊt thuËn lîi. Tuy nhiªn ch­a nªn cho vËt nu«i sinh s¶n do c¬ thÓ ch­a hoµn thiÖn vÒ thÓ vãc. NÕu gia sóc c¸i mang thai sím sÏ ¶nh h­ëng ®Õn tæng n¨ng suÊt cña ®êi c¸ thÓ, ¶nh h­ëng xÊu ®Õn chÊt l­îng ®êi con. ä Thêi kú tr­ëng thµnh - Thêi kú nµy ®­îc tÝnh tõ khi con vËt thµnh thôc ®Õn khi cã biÓu hiÖn giµ cçi. - §Æc ®iÓm cña thêi kú nµy: + Con vËt thµnh thôc vÒ thÓ vãc. Trao ®æi chÊt æn ®Þnh, sinh tr­ëng æn ®Þnh. Con vËt cã kh¶ n¨ng sinh s¶n, kh¶ n¨ng cho s÷a, cho trøng, kh¶ n¨ng cµy kÐo, … + Cã søc kháe, søc sèng cao, më ®Çu b»ng tÝch lòy. V× vËy nÕu gia sóc lÊy thÞt nªn giÕt mæ vµo lóc nµy. ä Thêi kú giµ cçi - Thêi kú nµy b¾t ®Çu tõ khi søc kháe cña vËt nu«i gi¶m, kh¶ n¨ng sing s¶n gi¶m dÇn råi mÊt h¼n. - §Æc ®iÓm cña thêi kú nµy: + Qu¸ tr×nh dÞ hãa lín h¬n qu¸ tr×nh ®ång hãa. + Trong thùc tiÔn s¶n xuÊt, ng­êi ta kh«ng gi÷ vËt nu«i ®Õn thêi kú nµy, chØ trõ tr­êng hîp lµ vËt nu«i quý hiÕm cÇn ®Ó khai th¸c nguån gen. ä ë gia cÇm: chia lµm hai giai ®o¹n - Giai ®o¹n trong trøng. - Giai ®o¹n sau khi në: gåm 4 thêi kú lµ sau në, thêi kú ph¸t dôc, thêi kú thµnh thôc, thêi kú giµ cçi. * øng dông: ViÖc nghiªn cøu quy luËt sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc cña vËt nu«i theo giai ®o¹n cã ý nghÜa rÊt lín. Tõ viÖc nghiªn cøu ®ã, ta thÊy râ ®Æc ®iÓm cña tõng thêi kú ph¸t triÓn cña vËt nu«i ®Ó cã c¸c biÖn ph¸p ch¨m sãc ch¨m sãc, nu«i d­ìng tèt, n©ng cao hiÖu qu¶ ch¨n nu«i. §ång thêi tr¸nh ®­îc c¸c bÖnh do ch¨m sãc, nu«i d­ìng th­êng gÆp ë vËt nu«i nh­: - Tr¹ng th¸i phèi tö:con vËt non ®­îc sinh ra nhá bÐ, thÊp, c¬ thÓ ng¾n lïn, da nh¨n, ®Çu c¸c khíp nh« ra. Nguyªn nh©n lµ do thÓ chÊt cña con mÑ giµ yÕu hoÆc mÑ m¾c bÖnh trong thêi kú mang thai hoÆc do nu«i d­ìng kÐm. - Tr¹ng th¸i Êu trÜ: th­êng con vËt cao gÇy, nÐp, con vËt tr­ëng thµnh nh­ng vÉn lµ con con, to¸t ra thÓ chÊt yÕu. Nguyªn nh©n do trong giai ®o¹n bµo thai, con mÑ ®­îc nu«i d­ìng qu¸ tèt nh­ng khi ra ngoµi l¹i nu«i d­ìng qu¸ kÐm. 4.2 Quy luËt sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc kh«ng ®ång ®Òu Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña c¬ thÓ vËt nu«i kh«ng ph¶i lóc nµo, løa tuæi nµo còng theo tû lÖ c©n ®èi gi÷a c¸c bé phËn tõ ®Çu ®Õn cuèi, còng kh«ng ph¶i phãng to dÇn c¸c bé phËn c¬ thÓ hîp l¹i mµ lµ sù sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc cña vËt nu«i trªn tõng bé phËn c¬ quan vµ toµn thÓ thay ®æi theo tuæi (sù thay ®æi kh¸c nhau vÒ tèc ®é). Sù thay ®æi biÓu hiÖn qua: 4.2.1 Sù kh«ng ®ång ®Òu vÒ sè l­îng: - Khèi l­îng lóc nhá t¨ng Ýt råi t¨ng nhanh dÇn ®Õn thêi kú tr­ëng thµnh. Sau ®ã t¨ng chËm l¹i råi æn ®Þnh, cuèi thêi kú tr­ëng thµnh chØ cßn tÝch lòy mì. - Lý do: khi c¬ thÓ cßn non, sè tÕ bµo cßn Ýt, kÝch th­íc tÕ bµo bÐ nªn sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc víi tèc ®é nhanh nh­ng t¨ng khèi l­îng vÉn chËm. §Õn thêi kú bó s÷a vµ thµnh thôc th× sè tÕ bµo vµ kÝch th­íc tÕ bµo ®Òu lín nªn khèi l­îng t¨ng nhanh. ë thêi kú tr­ëng thµnh, do ®ång hãa = dÞ hãa nªn t¨ng khèi l­îng. §Õn thêi kú giµ cçi th× qu¸ tr×nh dÞ hãa > ®ång hãa lµm cho khèi l­îng kh«ng t¨ng, cã khi cßn gi¶m. Thêi kú nµy, nÕu nu«i tèt th× chØ tÝch lòy mì. 4.2.2 Sù kh«ng ®ång ®Òu vÒ ph¸t triÓn bé x­¬ng - Sù ph¸t triÓn cña bé x­¬ng gia sóc cã mãng (tr©u, bß, lîn, cõu, dª) thÓ hiÖn râ sù kh«ng ®ång ®Òu nµy: lóc míi sinh, chiÒu cao lín h¬n chiÒu dµi (bß) do trong thai x­¬ng èng ph¸t triÓn h¬n x­¬ng trôc. ChÝnh sù kh«ng ®ång ®Òu nµy ®· t¹o nªn sù thay ®æi vãc d¸ng cña con vËt qua mçi thêi kú. Bª, nghÐ, ngùa con, … lóc míi ®Î cã d¸ng cao ch©n h¬n dµi th©n, nh­ng cµng lín lªn th× chiÒu dµi th©n l¹i ph¸t triÓn h¬n cao ch©n. - Ng­îc l¹i c¸c loµi gia sóc kh¸c nh­ thá, chã, mÌo, … trong thêi kú bµo thai c¸c x­¬ng trôc ph¸t triÓn m¹nh h¬n cßn ë thêi kú ngoµi thai th× c¸c x­¬ng ngo¹i vi ph¸t triÓn m¹nh h¬n. 4.2.3 Sù kh«ng ®ång ®Òu biÓu hiÖn ë c¸c bé phËn kh¸c - N·o h×nh thµnh rÊt sím nh­ng ph¸t triÓn chËm. - c­êng ®é sinh tr­ëng cña c¸c c¬ quan bé phËn ®­îc biÓu hiÖn qua b¶ng sau: Giai ®o¹n sau ®Î Giai ®o¹n thai 1 1. Da, c¬ 2. X­¬ng, tim 3. Ruét 2 M¸u, d¹ dµy ThËn L¸ch, l­ìi 3 DÞch hoµn Gan, phæi, khÝ qu¶n N·o Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña tõng bé phËn phô thuéc vµo vÞ trÝ, chøc n¨ng, vai trß cña nã. ChÝnh sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu cña tõng c¬ quan bé phËn dÉn ®Õn sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu cña c¬ thÓ nªn sù c©n ®èi cña c¬ thÓ thay ®æi theo tr×nh tù ph¸t triÓn. 4.3 Quy luËt sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc cã tÝnh chu kú TÝnh chu kú lµ hiÖn t­îng trong tù nhiªn. XuÊt ph¸t tõ tÝnh kh«ng ®ång ®Òu trong qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt, trong ho¹t ®éng thÇn kinh,… cïng víi sù chi phèi cña c¬ chÕ thÇn kinh, thÓ dÞch mµ qu¸ tr×nh sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc cña vËt nu«i cã tÝnh chu kú. §iÒu ®ã biÓu hiÖn qua: - TÝnh chu kú ho¹t ®éng sinh lý cña c¬ thÓ nh­ ho¹t ®éng cña hÖ thÇn kinh ®i theo nhÞp ®é nhÊt ®Þnh: khi th× h­ng phÊn, khi th× øc chÕ. §iÒu nµy liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh ®ång hãa vµ dÞ hãa cña c¬ thÓ. Nã chi phèi lµm cho c¸c ho¹t ®éng kh¸c cña c¬ thÓ còng cã tÝnh chu kú (nh­ ho¹t ®éng sinh dôc cña gia sóc c¸i, …) - TÝnh chu kú trong sù t¨ng khèi l­îng cña c¬ thÓ: ng­êi ta thÊy, cã nh÷ng thêi kú gia sóc cã møc t¨ng khèi l­îng c¬ thÓ cao, sau ®ã l¹i thÊp vµ lÆp ®i lÆp l¹i theo mét chu kú nhÊt ®Þnh. - TÝnh chu kú trong trao ®æi chÊt: mçi sinh vËt tån t¹i trong mét m«i tr­êng nhÊt ®Þnh. Nã thu nhËn c¸c chÊt cÇn thiÕt tõ m«i tr­êng vµ th¶i ra nh÷ng chÊt cÆn b·. §ã lµ qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña c¬ thÓ sèng víi m«i tr­êng. Qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt diÔn ra kh«ng ngõng tõ khi h×nh thµnh ph«i ®Õn khi con vËt giµ vµ chÕt. Ng­êi ta thÊy, qu¸ tr×nh nµy tu©n theo nh÷ng chu kú nhÊt ®Þnh biÓu hiÖn qua ®ång hãa vµ dÞ hãa. 4.4 C¸c nh©n tè ¶nh h­ëng ®Õn qu¸ tr×nh sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc Qu¸ tr×nh sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc ë mçi c¬ thÓ, mçi gièng, loµi kh¸c nhau th× cã sù kh¸c nhau. Trong cïng mét loµi, mét gièng, thËm chÝ cïng mét c¸ thÓ, khi sèng trong ®iÒu kiÖn m«i tr­êng vµ dinh d­ìng kh¸c nhau th× sù sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc còng thay ®æi. Nh­ vËy, sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc cña vËt nu«i chÞu ¶nh h­ëng cña hai yÕu tè: di truyÒn vµ ngo¹i c¶nh hay: P = G + E Trong ®ã: P: kiÓu h×nh G: kiÓu gen E: ®iÒu kiÖn m«i tr­êng ngo¹i c¶nh. - Nh©n tè di truyÒn: lµ ®Æc tÝnh vèn cã cña cha mÑ tæ tiªn truyÒn cho con ch¸u. Chóng ta biÕt r»ng, c¸c ®Æc tÝnh di truyÒn ®Òu do gen quy ®Þnh. Theo Swright, dùa vµo ¶nh h­ëng cña c¸c gen ®Õn con vËt ë møc ®é Ýt hay nhiÒu mµ chia lµm 3 lo¹i: + Gen ¶nh h­ëng ®Õn sù ph¸t triÓn nãi chung, đến các chiều, đến tính năng lý học của các chiều. + Gen ảnh hưởng theo nhóm. VD: nhóm gen này chỉ ảnh hưởng đến xương mà không ảnh hưởng đến cơ. + Gen chỉ ảnh hưởng đến một vài tính trang riêng rẽ. Touchberry R.Ư (1951) ông cho rằng hệ thống nhóm gen ảnh hưởng đến xương tác động vào cao vây, dài thân, sâu ngực và trong lượng nhưng không ảnh hưởng đến vòng ngực, vòng bụng và cả trọng lượng. Tác động của 3 nhóm gen nói trên khoảng 50 – 70 phút. Tính di truyền về sức sản suất cao hay thấp, chuyên môn hóa hay kiêm dụng đều ảnh hưởng tới quá trình sinh trưởng và phát dục, nhất là các bộ phận trực tiếp dẫn đến sức sản xuất. VD: bò sữa cao sản có bầu vú to, tĩnh mạch nổi rõ. Để tạo ra đặc tính di truyền trong sự phát triển ta phải chọn lọc những cá thể đực, cái có những đặc tính di truyền mong muốn (sinh trưởng và phát dục nhanh, sức sản xuất cao, …), cho giao phối, trong quá trình đó phải chọn những cá thể có đặc tính tốt để mang những đặc tính di truyền tốt. Kết hợp với phương pháp chọn giống, ta còn tiến hành lai tạo để nâng cấp khả năng sinh trưởng của gia súc. - Nhân tố ngoại cảnh: điều kiện thiên nhiên có thể gây ảnh hưởng trực tiếp đến cơ thể gia súc và ảnh hưởng đén sự phát triển của các cơ quan bộ phận trong cơ thể. + Yếu tố thiên nhiên:khí hậu nóng quá làm cho con vật mệt mỏi, tiêu phí năng lượng nhiều. VD: bò sữa vào mùa hè tiết sữa ít hơn mùa đông vì tần số hô hấp, nhịp thở, thân nhiệt tăng. + Yếu tố nuôi dưỡng: thức ăn có tác dụng rất lớn đối với sự phát triển của gia súc. Cho gia súc ăn theo khẩu phần, theo giai đoạn, chế độ vận động thích hợp, chuồng trại sạch sẽ đều thúc đẩy quá trình sinh trưởng và phát dục của gia súc. CHƯƠNG 5: SỨC SẢN XUẤT CỦA VẬT NUÔI 1. KHÁI NIỆM VÀ Ý NGHĨA CỦA VIỆC THEO DÕI SỨC SẢN XUẤT 1.1 Khái niệm về sức sản xuất Sức sản xuất của vật nuôi là khả năng cho sản phẩm của vật nuôi. Tùy loài vật nuôi khác nhau mà chúng cho các sản phẩm khác nhau: thịt, sữa, trứng, lông đen, sức cày kéo, khả năng sản xuất cao … của vật nuôi. Sức sản xuất là mục đích của người chăn nuôi. Chính nó mang lại hiệu quả kinh tế cho nhà chăn nuôi. Vì vậy phải tạo ra những phẩm giống tốt có sức sản xuất cao, giá thành hạ. Sức sản xuất của vật nuôi phụ thuộc vào các điều kiện khác nhau như: phẩm giống, thức ăn dinh dưỡng, kỹ thuật chăn nuôi. 1.2 Ý nghĩa của việc đánh gia sức sản xuất Việc đánh giá sức sản xuất của mỗi cá thể hay mỗi nhóm gia súc có ý nghĩa rất lớn trong công tác chọn lọc và nhân giống gia súc bởi vì: + Nó giúp ta phát hiện ra những con tốt, tiến hành chọn lọc, ghép đôi giao phối làm cho số lượng và chất lượng đàn giống ngày càng được nâng cao. + Từ đó ta có thể chủ động lập kế hoạch sản xuất như: kế hoạch nhập thức ăn, thuốc thú y, chuồng trại, nhân lực, xuất nhập, … + Đánh giá được trình độ kỹ thuật, trình độ quản lý của cơ sở sản xuất và có thưởng phạt cho công nhân. + Biết được khả năng sản xuất tối đa của con vật để có kế hoạch tác động đúng mức " thu lãi, mang lại hiệu quả kinh tế cao. Do đó, sức sản xuất của vật nuuoi được lập sổ sách, nghi chép đầy đủ, chi tiết và phân tích kết quả qua mỗi quá trình sản xuất, nhằm tiến hành chọn lọc, loại thải những gia súc không đạt yêu cầu về sản xuất. 2. ĐÁNH GIA SỨC SẢN XUẤT CỦA VẬT NUÔI 2.1 Đánh gia sức sinh sản - Sức sinh sản là khả năng sinh ra thế hệ đời con tốt hay xấu cả về số lượng và chất lượng. - Để đánh giá sức sinh sản của mỗi cá thể, mỗi nhóm hoặc cả đàn gia súc người ta đưa ra một công thức tính toán cụ thể. - Các dạng công thức để tính tỷ lệ sinh sản: Số gia súc được phối giống Số gia súc cái thụ thai (con) Tỷ lệ thụ thai = × 100 (theo năm) (%) Số trứng đem ấp (quả) Số trứng có phôi (quả) Tỷ lệ trứng có phôi = × 100 - Tỷ lệ sinh sản: thường được tính theo mùa hoặc tính theo đời của mỗi cá thể cái ở gia súc đơn thai (trâu, bò, ngựa). Tổng số gia súc cái đủ điều kiện sinh sản Số gia súc con còn sống sau 24h (con) Tỷ lệ sinh sản = × 100 ở loài đa thai (lợn, thỏ, …) thường đánh giá số con bình quân cho một đầu gia súc cái trong năm hoặc số con trên một lứa đẻ. Ở gia cầm, tỷ lệ sinh sản được thay thế bằng tỷ lệ trứng. Tổng số mái đủ điều kiện và khả năng sinh sản trong cùng một thời gian trên Tổng số trứng đẻ ra trong một thời gian (tuần, tháng, năm) Tỷ lệ đẻ trứng = 100 - Tỷ lệ sống và khả năng nuôi con của con cái: Số gia súc sơ sinh còn sống Tổng số gia súc sơ sinh (kể cả thai gỗ, thai chết trong 24h) Tỷ lệ sống = .100 Tổng số gia súc sơ sinh còn sống để nuôi Số gia súc con còn sống đến cai sữa Tỷ lệ nuôi sống = × 100 Riêng ở lợn, số con/lứa quá nhiều (số con nhiều hơn số vú của con mẹ) " người ta chỉ để lại số lượng con nhất định, loại bỏ những con còi cọc. Vì thế, tỷ lệ nuôi sống của lợn con được tính như sau: Tổng số gia súc sơ sinh để lại nuôi Số gia súc con còn sống đến cai sữa Tỷ lệ sống (lợn) = × 100 Ở gia cầm, tỷ lệ nuôi sống được tính hết giai đoạn gà dò (thường tính sau 8 tuần tuổi). Trong công tác giống, khả năng sinh sản của con cái còn phụ thuộc nhiều vào đặc tính di truyền và chất lượng con đực (khối lượng, tinh chất, tinh lượng, khả năng nhảy cái của con đực, số lượng đàn con, …) 2.2 Sức sản xuất sữa Ù Ở bò: - Các nghiên cứu về dinh dưỡng cho rằng muốn có 4500kg sữa thì cơ thể bò phải chuyển hóa được 3400.103 Kcalo thức ăn. Từ những nghiên cứu trên trong quá trình chọn lọc bò sữa cần phải thống nhất sản lượng sữa có tỷ lệ mỡ sữa 4% gọi là sữa tiêu chuẩn. - Để tiện cho việc đánh giá sức sản xuất sữa, người ta đã quy định về tiêu chuẩn đánh giá khả năng sản xuất sữa của bò cái. Sữa tiêu chuẩn = 0,4 . S + 15 . F Trong đó: S là sản lượng sữa thường (Kg) (toàn kỳ). F là sản lượng mỡ sữa thường (Kg) (toàn kỳ). + 1Kg sữa tiêu chuẩn cho mức năng lượng là 750 Kcalo. + Hệ số 0,4 cho thấy: 1 kg sữa thường có mức năng lượng chỉ bằng 0,4 lần 1kg sữa tiêu chuẩn. + Hệ số 15 cho thấy: 1kg sữa tiêu chuẩn có năng lượng gấp 15 lần của 1kg sữa thường. - Công thức tính tổng lượng mỡ trong sữa: Trong đó: S là sản lượng mỡ sữa trong toàn kỳ. m là tỷ lệ mỡ sữa trung bình trong toàn kỳ (kiểm tra 10 lần vắt sữa. Mỗi tháng phân tích một lần). F là tổng lượng mỡ sữa toàn kỳ. Ù Ở Lợn: - Người ta thường dùng công thức tính: M = M1 + M2 Với: M là sản lượng sữa toàn kỳ. M1 là sản lượng sữa kỳ 1. M1 được tính: M1 = (Ptoàn ổ 21 ngày - Ptoàn ổ sơ sinh) M2 là sản lượng sữa kỳ 2 (đến 60 ngày sau khi đẻ). M2 = 4/5.M1 Tuy lợn không phải là vật nuôi lấy sữa nhưng để đánh giá khả năng cho sữa người ta thường sử dụng khối lượng ngày tuổi lúc 21 ngày tuổi. Lý do đơn giản là lượng sữa mẹ tăng dần từ ngày đầu tiên sau khi đẻ, đạt kết quả cao nhất lúc 3 tuần tuổi, sau đó giảm dần. Mặt khác, cho tới 21 ngày tuổi, lợn con chủ yếu sống bằng sữa mẹ, lượng thức ăn bổ xung thêm không đáng kể. Ù Các nhân tố ảnh hưởng đến khả năng cho sữa - Phẩm giống: Mỗi giống khác nhau thì khả năng cho sữa cũng khác nhau. Giống bò Sind cho 2500Kg sữa/ 305 ngày tiết sữa, tỷ lệ mỡ sữa là 0,5%; giống bò Holstein cho 6000kg sữa/ 305 ngày tiết sữa, tỷ lệ mỡ sữa là 3,5 – 4%. - Tuổi của gia súc cũng ảnh hưởng đến sản lượng sữa. Ở lứa đẻ thứ 4, thứ 5 cao nhất sau đó giảm dần. - Thức ăn dinh dưỡng ảnh hưởng rất lớn đến sản lượng sữa vì nó là nguyên liệu tạo ra sữa. Thức ăn kích thích tiết sữa là: thức ăn tinh, thức ăn củ quả, cỏ tươi, thức ăn ủ chua, bã bia, … - Loại hình bầu vú cũng ảnh hưởng đến cơ năng sinh sữa và tiết sữa. - Những tác động của môi trưởng cũng ảnh hưởng nhiều đến khả năng tiết sữa. Petersen (1949) đã thí nghiệm và kết luận: kỹ thuật vắt sữa tốt nhất là nên xoa bóp đầu vú, núm vú bằng chiếc khăn lau có thấm nước ấm để gây phản xạ tiết sữa (giống bê con rúc vú mẹ trước khi bú). Tốt nhất nên vắt sữa vào đúng giờ quy định " tạo phản xạ có điều kiện. Và phải thực hiện quy trình vắt sữa nghiêm ngặt. 2.3 Sức sản xuất thịt Chăn nuôi gia súc thịt đã trở thành ngành chuyên môn hóa cao độ, hướng sản xuất thịt có tỷ lệ protein cao. Tính thơm ngon, màu sắc đẹp. Xác định khả năng cho thịt người ta thường trú trọng các chỉ tiêu sau: + Khối lượng cân hơi (cân con vật còn sống lúc đói, nhịn sau 24h). + Khối lượng cân xô, khối lượng sau khi mổ (trâu, bò, ngựa: bỏ đầu, 4 chân, đuôi, da,nội tạng. Ở lợn tính khối lượng móc hàm chỉ bỏ nội tạng). Tỷ lệ thịt xô (xẻ): là so sánh khối lượng thịt xô với khối lượng thịt hơi. Khối lượng cân hơi (Kg) Khối lượng thịt xô (Kg) Tỷ lệ thịt xô = × 100 Trọng lượng thịt tinh là trọng lượng thịt sau khi đã bỏ hết xương P thịt xô (xẻ) P thịt tinh Tỷ lệ thịt tinh = × 100 P thịt xẻ P thịt nạc Tỷ lệ các phần thịt = × 100 2.4 Sức làm việc của vật nuôi Thường người ta xác định công con vật sản sinh ra: M = Q..h Trong đó: M công con vật sản sinh ra (kg/m) Q là khối lượng con vật kéo. là hệ số ma sát. H là đoạn đường đi. 2.5 Sức sản xuất lông Các loài gia súc như cừu, dê, chó, lạc đà, gia cầm đều cho sản lượng lông rất cao. Lông gia súc, gia cầm được con người sử dụng từ lâu đời, vào nhiều công việc nhất là chống rét. Sản lượng lông thường được tính theo một lần cắt, một năm hoặc một đời con vật. - Người ta rất quan tâm đến lông nguyên chất. - Về phẩm chất lông: chú ý đến độ dài, độ to nhỏ, độ lông đều, độ cong, độ xoắn, độ đàn hồi, độ dài của lông, … Một số hệ số di truyền (h2) liên quan đến chất lượng lông. Tỉ lệ lượng lông nói chung từ 0,01 – 0,08; tỉ lệ lượng lông sạch 0,38 – 0,47; độ dài lông 0,52; độ cong lông 0,36 – 0,47; khuyết tật lông, lông chết 0,53.