Bài giảng Các loại nấm độc và sự ngộ độc do nấm độc

CÁC LOẠI NẤM ĐỘCVÀ SỰ NGỘ ĐỘC DO NẤM ĐỘC PGS. DƯƠNG THANH LIÊM Mộ môn: Dinh dưỡng Khoa Chăn nuôi Thú Y Trường Đại học Nông Lâm Các chuyên gia phân loại nấm độc và không độc Cấu tạo hình thái của loài nấm độc Vòng nhẫn thường có trên các loài nấm độc Nấm Amanitina Gilb, Nấm Biều hàm Phạm hoàng Hộ (1970) Các loại độc tố trong nấm độc 1. Các Loại nấm trồng để ăn thường không độc hại, nhưng những loại nấm hoang dại thì có rất nhiều loài có chứa độc tố gây ngộ độc thậm chí tử vong cho người. 2. Độc tố chứa trong nấm độc gồm có: Amanitin, Gyromitrin, Orellanine, Muscarine, Ibotenic Acid, Muscimol, Psilocybin, Coprine 3. Các kiểu gây ngộ độc gồm có 5 loại: Độc tố nguyên sinh chất tế bào (Protoplasmic) Độc tố thần kinh (Neurotoxin) Độc tố kích thích đường tiêu hóa (Gastrointinstinal Irritant) Độc tố vô hiệu hóa cầu disulfure (Disulfiram-like) Độc tố hỗn hợp (Miscellaneous) Những bệnh tật do nấm độc gây ra Chất độc tác động lên nguyên sinh chất tế bào (protoplasmic poisons): Nhóm chất độc thuộc loại này phá hủy các tế bào, từ đó nó làm hư hại một số cơ quan, tổ chức trong cơ thể. Nhóm độc tố tác động lên hệ thống thần kinh (neurotoxins): Nhóm chất độc này gây ra các triệu chứng thần kinh như: Sự ra mồ hôi quá độ, hôn mê, chứng co giật, ảo giác, chứng kích động, suy nhược, liệt cơ kết tràng... Nhóm chất độc kích thích đường tiêu hóa dạ dày - ruột (Gastrointestinal irritants): Nhóm chất độc này tác động nhanh chóng gây buồn nôn, ói mữa, đau bụng, “dọp bẽ chuột rút” và kích thích gây tiêu chảy. Nhóm chất độc tác động lên trao đổi chất, vô hiệu hóa cầu disulfur trong enzyme (disulfiram-like toxins): Do cấu trúc gần giống với cầu disulfure nên nó ức chế các hoạt chất sinh học có cấu trúc cầu sulfure, gây rối loạn trao đổi chất. Chẩn đoán phân biệt ban đầu sự ngộ độc do ăn nấm độc. Độc tố hủy hoại chất nguyên sinh tế bào và các loài nấm gây ngộ độc (Protoplasmic poisoning)  Các loài nấm sản sinh độc tố có cấu trúc peptid mạch vòng Cyclopeptide (Amatoxin và phallotoxin): Các loại nấm sinh độc tố chính thức ghi nhận: + Amanita: Amanita bisporigera, Amanita ocreata, Amanita phalloides, (the Death Cap), Amanita verna, Amanita virosa, + Galerina: Galerina autumnalis, Galerina marginata, Galerina venenata Các loài nấm có khả năng gây độc chưa ghi nhận chính thức: + Amanita: Amanita suballiacea, Amanita tenuifolia. + Conocybe: Conocybe filaris. Hình thái nấm độc Amanita bisporigera Hình thái nấm độc Amanita bisporigera Hình thái nấm độc Amanita ocreata Hình thái nấm độc hủy hoại tế bào Amanita ocreata Nấm độc Amanita phalloides đỏ là loài nấm độc nhất trong họ Amanita Amanita Muscaria Nấm độc Amanita Phalloides mọc trên thảm cỏ trong rừng, trong mùa lấy nấm. Nếu không phân biệt với nấm ăn sẽ rất nguy hiểm. Amanita phalloides Botany 2006/Toxic-fungi.ppt The Death Cap Amanita phalloides The World’s Most Dangerous Muhroom Nấm cực độc Amanita Phalloides xám Ngộ độc do nấm độc ở Hà Giang Video Clip Hình thái nấm độc Amanita verna “Thiên thần tàn phá” Destroying Angels A. verna và A. virosa Hình thái nấm độc hủy hoại tế bào Amanita virosa  Galerina autumnalis Hình thái nấm độc  Galerina autumnalis           Hình thái nấm độc Galerina autumnalis  Hình thái nấm độc Galerina marginata Hình thái nấm độc Galerina venenata Conocybe filaris Hình thái nấm độc Conocybe filaris Cấu tạo hóa học của độc tố Amanitine Cấu trúc phân tử của Amanitine, là một peptide mạch vòng (cyclopeptide) Hai loại độc tố tìm thấy trong nấm Amanita phalloides Cấu trúc và vị trí kết dính của Amatoxin Phallotoxin (Phalloidin) Cyclopeptides (amino acids liên kết thành mạch vòng) Phallotoxins gồm có 7 amino acids trong mạch vòng Tàn phá làm hư hỏng tế bào trong gan? Tấn công màng tế bào – gắn với protein receptor của tế bào Tế bào bị thủng Ca++ đi vào trong tế bào thay vì K+ Độc tố vào tế bào chất và tấn công làm vở màng lysosome Người ta nghĩ rằng độc tố phalloidin có thể không gây tử vong bời vì nó không hấp thu qua đường ruột trong thí nghiệm trên động vật. Cấu tạo và cơ chế gây độc của Phallotoxins Amatoxin (Amanitin) Amatoxin có 8 amino acids liên kết thành mạch vòng Nó cũng là nguyên nhân tàn phá tế bào. Nó tấn công sự phân hóa tế bào với tốc độ cao. Trước tiên tấn công đường tiêu hóa, làm tổn thương dạ dày gây ra các triệu chứng ban đầu – ói mửa, tiêu chảy, đau đớn. Toxin được hấp thu vào máu và đi đến gan, ở đây amatoxin tàn phá làm hư hại gan. Cấu tạo và cơ chế gây độc của Amatoxin Amatoxin đi vào được trong gan Toxin chiếm lĩnh nhân của những tế bào gan. Làm hư hỏng nhân tế bào và ức chế mRNA polymerase. Độc tố theo vòng tuần hoàn đến thận và tấn công tế bào thận và cũng theo dòng máu đi trở lại gan để tiếp tục sự tàn phá tiếp. Amatoxin là độc tố gây chết người nguy hiểm nhất so với các loại độc tố nấm khác. Các giai đoạn ngộ độc và triệu chứng: Amatoxin (amanitin) ức chế sự tổng hợp mRNA, điều này gây ra cho tế bào ngừng tổng hợp protein vì thiếu mRNA là khuôn mẫu cho sự tổng hợp protein (Ammirati, et al. 81).  Tình hình nhiểm độc trên thế giới: Trường hợp ngộ độc loại độc tố này được ghi nhận như sau: Năm 1931: Ở Poznan, thuộc Balan có 31 đứa trẻ đã bị chết do ăn buổi trưa bị ngộ độc nấm Amanita phalloides. Năm 1953-1962: cũng ở Poznan, thuộc Balan có 126 trường hợp nhiểm độc nấm Amanita phalloides với 40 trường hợp tử vong. Năm 1970 có 3 người trưởng thành và 4 trẻ em bị nhiểm độc lấy trong rừng thông không phân biệt được giữa nấm ăn được và nấm độc nên bị nhiểm độc 2 loại nấm độc Amanita verna hoặc A. phalloides. Trong số này có 1 người trưởng thành và 1 trẻ em bị chết. Năm 1988 (see Readers Digest, July 1989, pp. 43-48) do nhằm lẫn với nấm ăn ở địa phương, một người phụ nữ lựa nấm lẫn với nấm độc Amanita phalloides đã làm cho những đứa trẻ ở Korea bị nhiểm độc. 5 người đã ăn nấm độc này thì có 4 người chết. Độc tố Gyromitrin (Monomethylhydrazine) và các loài nấm sản sinh độc tố Gyromitra brunnea, G. caroliniana, G. esculenta, G. fastigata, G. infula, G. gigas Helvella elastica, H. lacunosa Paxina spp. Sarcosphaera crassa Monomethylhydrazine, Hydrazine (Gyromitrin) 1. Các loại nấm sinh độc tố thuộc họ Gyromitra: Gyromitra ambigua, Gyromitra brunnea, Gyromitra californica, Gyromitra caroliniana, Gyromitra esculenta, Gyromitra fastigiata, Gyromitra gigas, Gyromitra infula 2. Cấu trúc hóa học của độc tố: Morel Morel giả  Morchella Gyromitra Hình thái nấm độc Gyromitra ambigua Hình thái của loài nấm độc Gyromitra brunnea Gyromitra brunnea Gyromitra brunnea Nấm độc Pseudorhizina californica Hình thái nấm độcGyromitra caroliniana Hình thái của loài nấm độc Gyromitra esculenta Gyromitra esculenta Hình thái nấm độc Gyromitra fastigiata Hình thái nấm độc Gyromitra gigas  Hình thái nấm độc Gyromitra gigas  Hình thái nấm độc Gyromitra infula Hình thái loài Gyromitra korfii (edible) Gyromitra esculenta (toxic) Video G.Korfii, G.esculenta Cấu tạo bên trong của Gyromitra korfii Các loài nấm độc thuộc họ Gyromitravới nhiều hình thái và màu sắc khác nhau   Triệu chứng ngộ độc: Sau khi ăn nấm độc 6 – 8 giờ thì xuất hiện các triệu chứng: Toàn thân sưng phù húp híp có thể cảm nhận được. Buồn nôn và ói mữa dữ dội. Đi tiêu chảy ra nước đôi khi có lẫn máu. Cơ bị chuột rút, vọp bẻ. Rất đau đớn ở vùng bụng. Những ca ngộ độc nặng có thể gây ra: - Hư hại nặng tổ chức gan. - Nhiểu loạn tế bào máu và hệ thống thần kinh. - Sốt cao - Xuất hiện chứng co giật. - Hôn mê. - Cuối cùng chết (thường chết sau 2 – 4 ngày sau khi ăn phải nấm độc). Từ năm 1953-1962 ở Balan có 138 ca ngộ độc do nấm Gyromitra esculenta, trong đó có 100 người phải đưa vào bệnh viện, có 6 người chết. Độc tố Orellanine và các loài nấm sản sinh độc tố 1. Các loại nấm sản sinh ra chất độc: Độc tố này do nấm độc Cortinarius orellanus sinh ra, cơ chế tác động của nó cũng giống như độc tố Amanitin. 2. Công thức cấu tạo của độc tố: Nấm độc Cortinarius orellanus Cortinarius orellanus Triệu chứng ngộ độc: Xuất hiện sau khi nhiểm độc 3 – 14 ngày. Trước tiên nạn nhân khát nước dữ dội (polydipsia), uống nhiều nước và do đó đi tiểu nhiều (polyuria), đó là dấu hiệu đầu tiên của sự ngộ độc. Sau đó buồn nôn, đau đầu, đau nhứt bắp cơ, ớn nóng lạnh, co thắt và mất ý thức. Trường hợp nặng, ống niệu trong thận bị hoại tử rất nặng. Thận hư nên máu không được lọc thải chất độc, cuối cùng là tử vong, tỷ lệ chết 15%. Gan cũng bị thoái hóa mỡ, rất dễ bị viêm. Đi kèm theo đó ruột cũng bị hư hại. Nếu cấp cứu qua khỏi thì thời gian bình phục cũng mất vài ba tháng. Ngộ độc hệ thần kinh (Neurotoxins)1. Ngộ độc Muscarine (Muscarine Poisoning) 1. Các loài nấm chứa độc tố muscarine: + Clitocybe: Clitocybe dealbata, Clitocybe cerussata, Clitocybe rivulosa, Clitocybe truncicola + Inocybe: trong loại này có ít nhất 30 loài. + Amanita: Amanita muscaria và Amanita pantherina 2. Cấu tạo hóa học: Muscarine Hình thái loài nấm độc Clitocybe dealbata Hình thái loài nấm độc Clitocybe cerussata Hình thái loài nấm Clitocybe rivulosa Hình thái loài nấm Clitocybe truncicola Hình thái nấm độc Inocybe sororia Hình thái nấm độc Inocybe geophylla Hình thái Nấm độc Inocybe geophylla  Hình thái nấm độc Inocybe haemacta  Triệu chứng ngộ độc Đổ mồ hôi rất nhiều và kéo dài. Gây ra sự tiết nước bọt rất mạnh và nước mắt, triệu chứng y xảy ra rất nhanh, xuất hiện sau khi ăn nấm độc từ 15 – 30phút. Một vài trường hợp mạch đập chậm, huyết áp tuột xuống thấp đến mức nguy hiểm. Trong khi đó loài nấm Clitocybe với gốc độc cơ bản chỉ gây ra đổ nhiều mồ hôi thôi. Muscarine tinh khiết gây cho tim động vật TN ngừng đập. Ăn với một liều lượng lớn nấm độc có chứa muscarine thì có thể xảy ra triệu chứng đau bụng, buồn nôn, đi tiêu chảy, mờ mắt, hô hấp rất khó khăn. Triệu chứng ngộ độc giảm bớt sau 2 giờ. Hiếm khi tử vong, nó chỉ xảy ra khi nào bị ngộ độc quá nặng, gây rối loạn, hư hỏng tim mạch và hô hấp. Các trường hợp ngộ độc muscarine được ghi nhận trê thế giới:  Chỉ có một loài Inocybe patouillardii thì đã có thông báo gây ra cái chết cho con người. Trong 2 năm nghiên cứu độc tố nấm ở Switzerland, đã có ít nhất 19 trường hợp được thông báo là ngộ độc muscarine. Số người ngộ độc nấm có 2 trường hợp do Clitocybe rivulosa, 7 trường hợp do Clitocybe nebularis, 6 trường hợp do Inocybe patouillardii, trong số trường hợp ngộ độc trên có 2 người chết. Ở Balan có 15 ca ngộ độc do Inocybe patouillardii được thông báo, không có người chết. Ngộ độc Acid Ibotenic/Muscimol (Ibotenic Acid - Muscimol Poisoning) 1. Các loài nấm có chứa chất độc: + Amanita: Amanita cothurnata, Amanita gemmata, Amanita muscaria, Amanita pantherina, Amanita smithiana, Amanita strobiliformis. + Tricholoma: Tricholoma muscarium (từ Nhật bản) 2. Cấu tạo hóa học: Muscimol Acid ibotenic Một vài loài Amanita có độc tốIbotenic Acid - Muscimol Amanita muscaria Amanita rubescens Hình thai nấm độc Amanita pantherina Một số loài nấm thuộc họ Tricholoma Triệu chứng lâm sàng khi trúng độc Triệu chứng ngộ độc thông thường xảy ra sau 1 – 2 giờ ăn phải nấm độc. Sau đây là trình tự của những triệu chứng thần kinh: - Bắt đầu là sự đau bụng rất khó chịu có khi có cũng có khi không - Sau đó mất thăng bằng loạn choạng giống như người say rượu. - Tiếp theo là hiện tượng ảo giác, nhìn thấy hào quang. - Kế đến là xuất hiện các hành vi, cử chỉ thất thường. - Sau đó bắt đầu vào cơn mê sảng. - Cuối cùng liệm đi trong giấc ngủ sâu li bì. Những triệu chứng này chứng tỏ hệ thần kinh bị tổn thương rất nặng. Tình hình nhiểm độc trên thế giới: Loại nấm này phổ biến nhất ở vùng Tây-Bắc Thái bình dương châu Mỹ, nấm có hình mũ lưỡi trai Amanita panterina. Rất nhiều ca ngộ độc do nhóm nấm này gây ra, nhưng rất ít trường hợp tử vong. Duy nhất chỉ có một người đàn ông tử vong do ăn lằm 12 cây nấm Amanita muscaria. Người đàn ông này bị sụp đổ sức lực sau ½ giờ ăn trúng nấm độc, có triệu chứng co giật mạnh, mất ý thức cảm giác và chết sau 1 ngày. Sau khi chết mổ khám tử thi với bệnh tích suy tim rất nặng. Một trường hợp khác xảy ra với một bé gái 2 tuổi nhiểm đôc nấm Amanita gemmata vì sự sơ ý của cha mẹ nó, đã gây ra triệu chứng kích thích rất mạnh làm cho bé trở nên cáu kỉnh, bơ phờ, rồi trãi qua một cơn co giật đau đớn dữ dội, cuối cùng nấm độc đã cướp đi sinh mạng đứa bé. Ngộ độc do Psilocybin (Psilocybin – Psilocin poisoning, Hallucinogenic) Các loài nấm sinh độc tố: 1. Psilocybe: Psilocybe baeocystis, Psilocybe caerulescens, Psilocybe caerulipes, Psilocybe cyanescens, Psilocybe cubensis, Psilocybe pelliculosa, Psilocybe semilanceata, Psilocybe strictipes, Psilocybe stuntzii. 2. Panaeolus: Panaeolus castaneifolius, Panaeolus cyanescens, Panaeolus fimicola, Panaeolus foenisecii, Panaeolus sphinctrinus, Panaeolus subbalteatus. 3. Conocybe: Conocybe cyanopus, Conocybe smithii, 4. Gymnopilus: Gymnopilus aeruginosus, Gymnopilus validipes. Cấu tạo hóa học Psilocin Psilocybin Hình thái nấm độc Psilocybe baeocystis Hình thái nấm độc Psiloscybe caerulesce Hình thái nấm độc Psilocybe cyanescens Hình thái nấm độc Psilocybe cubensis(Sử dụng trong y học) Nấm Psilocybe cubensis Psillocybe Triệu chứng ngộ độc: Triệu chứng trúng độc Psilocybin cũng gần giống như người bị say rượu, kèm theo với tâm thần bị ảo giác. Ảnh hưởng độc hại của nó gây ra bởi chất psilocin và psilocybin. Triệu chứng ngộ độc xảy ra rất nhanh chỉ sau khi ăn nấm độc 2 giờ, ít khi tử vong nhưng gây ảo giác đối với người lớn. Trường hợp nặng hơn đối với trẻ em khi ăn với số lượng nhiều thì ngoài ảo giác ra còn có sốt, chứng co giật, hôn mê và cuối cùng có thể chết. Trình tự của các triệu chứng trong quá trình ngộ độc như sau: - Tác động lên tâm thần, gây ảo giác. - Tiếp theo là ói mữa. - Sau đó kiệt sức. - Tê liệt nhất thời. Sau đó khỏi. Tình hình ngộ độc trên thế giới: Nấm Psilocybe baeocystis đã gây ra cái chết cho trẻ em. Có 2 người lớn là cha mẹ và 4 đứa trẻ đã ăn loài nấm này bị nhiểm độc. Hai người cha mẹ biểu lộ triệu chứng ảo giác rất đặc trưng, trong khi đó những đứa trẻ lại phát triển thêm sốt giao động từ 39 – 41oC, với chứng co giật từng cơn. Những đứa trẻ với thân nhiệt rất cao và chết hết một đứa. Charles McIlvaine đã thông báo rằng: Nhà nấm học của nước Anh thế kỷ thứ 19, M.C. Cooke cảnh báo là nấm “Psilocybe semilanceata đã gây định mệnh chí tử cho những đứa trẻ ăn phải nó”. Độc tố Coprine và các loài nấm sản sinh độc tố Coprinus atramentarius - Nấm mũ nón Các loài Coprinus: Coprinus micaceus Coprinus fuscescens Coprinus insignis Coprinus spp. (some African species) Clitocybe clavipes Ngô độc do chất độc Disulfiram-Like, Coprine (Coprine Poisoning): Nấm mũ lưỡi trai Coprinus có nhiều loài: Loài Coprinus atramentarius có chứa chất độc thuộc loại này. Ngoài ra có một số coprinus nghi ngờ có độc tố như: Coprinus micaceus, Coprinus fuscescens, Coprinus insignis, Coprinus sp. (một số loài ở châu Phi), Clitocybe clavipes   Coprine Hình thái nấm độc Coprinus atramentarius  Hình hái nấm độc Coprinus atramentarius  Hình thái của nấm độc Coprinus atramentarius Hình thái nấm độc Coprinus micaceus Hình thái nấm độc Coprinus disseminatus Hình thái nấm độc Coprinus comatus Hình thái nấm độc Coprinus fuscescens Hình thái nấm độc Coprinus insignis  Cơ chế gây độc của Coprine Coprine cản trở sự phân giải, bẽ gãy alcohol Về mặt hóa học, chất này rất giống với Antabuse Triệu chứng xảy ra thường sau khi ăn 5-30 phút. Nếu như cùng lúc đó có uống rượu alcohol thì tình trạng ngộ độc nặng hơn và kéo dài hơn đến 72 giờ. Triệu chứng ngộ độc Triệu chứng ngộ độc xảy ra rất nhanh thường trong 5 – 10giờ. Nếu người bị nhiểm độc trước đó có uống rượu bia thì triệu chứng xảy ra nặng hơn rất nhiều. Các triệu chứng trúng độc gồm có: - Nóng rang khắp người, mặt đổ đầy mồ hôi, trở nên mẫn cảm. - Đỏ rực trên mặt rồi lan xuống cổ và ngực. - Thở nhanh, hô hấp trở nên khó khăn. - Nhịp tim nhanh. - Đau đầu dữ dội. - Buồn nôn và ói mữa. - Nhiều trường hợp được lưu ý và chăm sóc của Bác sĩ thì khỏi, những phản ứng nguy hiểm cũng qua luôn, không tử vong. Tài liệu tham khảo 1.The fungi of California – Index 2.Myxomycetes By Michael W. Beug (2000): Poisonous and hallucinogenic mushrooms,  CalPhotos (2005): Berkeley Digital Library Project Amanita frostiana(2005):